Što cikavaha ŭ novych daśledavańniach biełaruskich historykaŭ?
Biełaruskuju historyju apošnija hady pieraśledujuć skandały, ale jany čaściej źviazany z palitykaj — naprykład, zabaronaj padručnikaŭ, čym ź niečakanymi kancepcyjami j adkryćciami. Tym cikaviej zazirnuć u «tvorčyja labaratoryi» navukoŭcaŭ i daviedacca, jakoje ž «varyva» tam hatujecca.
Naš zachopnicki Hrunvald
Hienadź Sahanovič, daśledujučy vajskovuju historyju siaredniaviečnaj Biełarusi, pryjšoŭ da vysnovy, što nieabchodna pierahledzieć stereatypnyja ŭjaŭleńni pra Niamiecki orden. Na jahonuju dumku, rola Niamieckaha ordenu ŭ našaj historyi bolš pazytyŭnaja, čym było pryniata ličyć, i dačynieńni ź im vyznačalisia daloka nie adnoj varožaściu. «Hrunvaldzkaj (Dubrovienskaj) bitvy, jakaja ŭ nas tak usłaŭlajecca, mahło i nia być — da jaje pryviała, chutčej, hulnia subjektyŭnych faktaraŭ», — kaža historyk. U tym, što bitva ŭsio ž adbyłasia, «vinavatymi» jon nazyvaje kniazioŭ — Vitaŭta, a asabliva Jahajłu.
Na čas Hrunvaldu vajenny patencyjał Ordenu ŭžo istotna sastupaŭ siłam Polskaha Karaleŭstva i Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, tak što «ratavać» słavianskija ziemli ad teŭtoncaŭ nie było nijakaj patreby: «Jak tolki Orden ni sprabavaŭ zamirycca ź imi. Ale Vitaŭt ź Jahajłam bačyli, što Orden imkliva tracić siły, i vyrašyli hetym skarystacca. Kolki tady było narabavana!..» Što praŭda, na ahulnym tle tahačasnaj eŭrapiejskaj palityki pavodziny Vitaŭta ź Jahajłam byli nie vyniatkam, a praviłam.
Zychodziačy z hetych faktaraŭ, Sahanovič ličyć nieabchodnym prymienšyć realnaje značeńnie Hrunvaldzkaj pieramohi ŭ paraŭnańni ź siońniašnim ujaŭleńniem. Ciapier historyk pracuje nad knihaj, u jakoj daść svajo bačańnie biełaruska-niamieckich dačynieńniaŭ taho času. Druhaja jahonaja histaryčnaja praca — padziei Chmialniččyny ŭ Biełarusi, častkova zakranutyja ŭ «Nieviadomaj vajnie». U druhoj knizie, nad jakoj pracuje, Sahanovič dakazvaje, što paŭstańnie na čale z Chmialnickim u biełaruskich pavietach usprymałasia zusim nia tak, jak na Ŭkrainie. U nas kazackaja vajna była zusim nie vyzvolnaj. Nievypadkova i spadziavanych pośpiechaŭ u Biełarusi kazaki nie damahlisia.
Lublinskaja unija j dźvie Rečy Paspalityja
Andrej Januškievič nazyvaje siabie vuzkim specyjalistam, bo sfera jahonych navukovych intaresaŭ układajecca ŭ 15-hodździe. Ale jakoje! Z 1555 pa 1570 h. — siudy ŭpliščylisia i padziei Inflanckaj vajny, i Lublinskaja unija.
Daśledčyk nazyvaje histaryčnym mitam mierkavańnie, što intaresy mahnataŭ i šlachty VKŁ napiaredadni unii razyšlisia: maŭlaŭ, šlachta chacieła dałučycca da Polskaj Karony, kab vałodać tymi ž «załatymi volnaściami», a mahnaty abaraniali niezaležnaść Kniastva. Pa-pieršaje, kali im i było što abaraniać, dyk tolki karparatyŭnyja intaresy. Pa-druhoje, krynicy pakazvajuć, što na samaj spravie mahnaty nie vystupali suprać unii, navat tyja ž Radziviły. Januškievič kaža, što za uniju šlachta j mahnaty Vialikaha Kniastva vystupali razam: «Analiz viadomaha pasłańnia 1562 h., u jakim šlachta patrabavała polskich «załatych volnaściaŭ», pakazvaje, što tam nia staviłasia pytańnie pra uniju, tym bolš — pra dałučeńnie da Polščy. Tolki — supolnaja abarona ad inšaziemnych ahresaraŭ, elekcyja (vybary — Red.) budučaha haspadara, stvareńnie adzinaha pravavoha pola. Jana zusim nie razychodziłasia z mahnackimi prapanovami». Inšaja reč, što hetaje bačańnie unii roźniłasia ad polskaha. Užo ŭ 1563 h. vymalevalisia dva asnoŭnyja prajekty: palaki vystupali za inkarparacyju VKŁ, lićviny (i šlachta, i mahnaty) prapanoŭvali bolš «miakki» varyjant, nastojvajučy na zachavańni asobnaha Sojmu. Radziviły navat vyłučyli prajekt «dźviuch Rečaŭ Paspalitych»: my biarom usio najlepšaje z vašaj polskaj šlachieckaj demakratyi dy ŭvodzim heta ŭ siabie, a unii nijakaj nia treba! U vas svaja Reč Paspalitaja i šlachieckaja demakratyja, u nas — svaja. I hetyja reformy nabirali vahu: u VKŁ jašče da unii była stvorana asnova dla šlachieckaj demakratyi, i šlachta była joj zadavolenaja. «Inšaja reč, što taja demakratyja mieła pieravažna farmalny charaktar: šlachta była amal pad poŭnym kantrolem mahnateryi. Ale j Lublinskaja unija nia stała pieramohaj šlachty. Heta była ahulnaja paraza VKŁ», — kaža historyk.
Unija była padpisana tolki paśla taho, jak Žyhimont Aŭhust adarvaŭ ad Kniastva ziemli Padlašša i Ŭkrainy. «Paźniejšyja sastupki lićvinam: šyrokaja ŭnutrypalityčnaja aŭtanomija, symbolika, tytulatura, asobnaje zakanadaŭstva — usio toje, čym my siońnia hanarymsia, było farmalnaściu. U rečaisnaści Polšča vałodała bolšymi resursami (i čałaviečymi, i terytaryjalnymi, i haspadarčymi), i na sojmach pradstaŭnictva Karony było ŭ niekalki razoŭ bolšym, čym Kniastva. Tak my apynulisia na druhich rolach u dziaržavie», — kanstatuje Januškievič.
Darečy, pierad padpisańniem unii Žyhimont Aŭhust zrabiŭ admysłovyja zachady, jakich nie pasaromielisia b i sučasnyja palittechnolahi. U 1567 h. jon asabista pryjechaŭ uziać udzieł u abvieščanym paspalitym rušańni. Pryjezd haspadara dziaržavy na vajnu pryciahnuŭ nadzvyčajnuju kolkaść šlachty — blizu 30 tys. čałaviek; bolš za hetuju kolkaść na toj čas sabrać u adnym miescy było prosta niemahčyma. Skarystaŭšysia z hetaha, vialiki kniaź i karol pravioŭ svojeasablivy «šlachiecki referendum». U vioscy Lebiedzieva (ciapierašni Maładečanski rajon) adbyŭsia źjezd, na rašeńni jakoha abapiraŭsia Žyhimont Aŭhust, «prabivajučy» prajekt unii: mahnateryja nie mahła rabić vyhlad, što šlachieckaha rašeńnia nie było. A Žyhimont Aŭhust skarystaŭsia zhodaj šlachieckaj masy na sklikańnie ahulnaha sojmu z palakami, dzie mieła b vyrašycca pytańnie unii.
Poŭny varyjant artykułu hladzicie ŭ hazecie "Naša Niva".
Adam Voršyč
Kamientary