«У Расіі будзе адбывацца катастрафічнае». Саша Філіпенка прывёз сына ў Мінск і расказвае пра сітуацыю ў Маскве і свае ўражанні ад радзімы
Саша Філіпенка — беларускі пісьменнік, які жыве ў Расіі. Яго першая кніга «Былы сын» — адзін з галоўных твораў беларускай літаратуры ХХІ стагоддзя. Ён пра ўсё, што мы перажылі з трагедыі на Нямізе 1999 года да выбуху ў метро 2011-га, а кульмінацыя ў ім — Плошча-2010. Раманаў, у якіх аж пульсуе наша эпоха, пагадзіцеся, мала.
На гутарку пісьменнік прыйшоў з сынам, якога гэтым летам знаёміць з Мінскам. Сын нарадзіўся ў Пецярбургу. «Мне хочацца, каб Мінск яму палюбіўся. Мы гуляем цэлымі днямі, катаемся на ровары. Здаецца, для яго Мінск — адзін вялікі Дыснэйлэнд». Хлопчык выбірае сабе зефірыну, бацька бярэ каву. Наперадзе доўгі дзень.
Раён Акадэміі навук для Сашы Філіпенкі родны, у доме на праспекце побач з «Акадэмкнігай» прайшло яго дзяцінства. У кавярні Kavka ён пачынае кожны свой мінскі дзень. Дома каву раніцай, кажа, не п'е: сядае з кубкам на высокім ганку кавярні і глядзіць на машыны, на людзей.
— Я пражыў тут 21 год, стаптаў усе вуліцы. Для мяне ўвесь Мінск — працяг майго дома. Калі я выходжу са сваёй кватэры, у мяне няма адчування, што я выйшаў са сваёй кватэры. У Піцеры, напрыклад,у мяне ёсць дакладнае разуменне, што я выйшаў з кватэры, як толькі за мной зачыніліся дзверы. А тут іначай. З кожным раёнам у мяне звязаныя гісторыі. Месца сілы? Напэўна, мой двор.
Для чаго цяпер пісаць кнігі
— Пісьменнік жыве ад праблемы да праблемы, ад кнігі да кнігі. Чым вы цяпер жывяцё?
— Я скончыў кніжку, якую пісаў два гады. Зараз адбываецца фінальная рэдакцыя, і я ўжо ведаю новую праблему, наступную кнігу, якую буду пісаць. Без перадышкі мне трэба правесці падрыхтоўчы этап, прачытаць тысячы старонак дакументаў, каб зараз пачаць разумець сюжэт. Як толькі гэта кніга ідзе вярстацца, я адпраўляюся ў архівы ФСБ у Маскве. Я намацаў свайго героя.
У мяне атрымліваецца сіметрычная работа: я пішу адну кнігу пра сучаснасць, адну — пра мінулае. Быў «Чырвоны крыж», толькі што напісаная кніга — пра сучаснасць (хоць у ёй, як і у «Чырвоным крыжы», прысутнічае многа дакументаў), наступная — ізноў пра мінулае.
— То раскажыце пра кнігу «Цень адчыненых дзвярэй», якая выйдзе ўвосень.
— Найхутчэй, мы зменім назву, кніга будзе называцца «Вяртанне ў астрог». Я напісаў пра складаную, не вельмі прыгожую гісторыю, якая засноўваецца на рэальных падзеях. Да мяне яна прыйшла з трох розных крыніц. Гісторыя пра тое, як людзі аднойчы спрабуюць зрабіць добрую справу — і чым гэта можа абярнуцца. Пра сабекошт дабра, пра тое, што дабро — рэч забытая ў наш час і вельмі складаная. Што мы ўсе цяпер вельмі любім рабіць аднаразовае дабро, а ім трэба займацца на пастаяннай аснове.
Гэта гісторыя пра дзяцей з дзіцячага дома, якіх адпраўляюць на мора, бо хочуць зрабіць добрую справу і паказаць ім мора, а праз год сярод гэтых дзяцей пачынаецца хваля самазабойстваў.
— І гэта рэальная гісторыя?
— Цяжка зразумець. У любым разе, цяпер кніга напісана, і падзеі сталі мастацкай гісторыяй. Але ёсць месца ў Расіі, на Далёкім Усходзе, дзе сапраўды здарылася падобнае. Той усплёск самагубстваў бачны на сайце Расстата, але ніхто не адносіць іх усе да адной гісторыі. Я два гады спрабаваў разабрацца, размаўляў з відавочцамі, людзьмі, якія займаліся адпраўкай дзяцей на мора.
У выніку, з аднаго боку, гэты раман прыкідваецца дэтэктывам: следчы прыязджае ў малы гарадок і спрабуе даведацца, чаму дзеці зводзяць рахункі з жыццём. Але працуючы над кнігай, я сышоў у гісторыю пра карную медыцыну. Я вельмі многа размаўляў з дзецьмі, што раслі ў дзіцячых дамах. Гэта дзеці, якія ўжо жывуць у сем’ях і не баяцца. Яны гатовыя расказваць, як іх адпраўляюць на прымусовае лячэнне…
— За хуліганства?
— За што заўгодна. Вы можаце нахаміць выхавацелю. Вы можаце выпіць віна, прытым што ў многіх дзіцячых дамах дзеці п’юць разам з выхавацелямі. Але ў аўторак ты піў з выхавацелем, а ў сераду змена таго, хто супраць, каб ты піў.
І ён адпраўляе цябе на прымусовае лячэнне, дзе ты атрымліваеш аміназін, які ўжо паўсюль у Еўропе забаронены, а ў Расіі яго яшчэ прымяняюць. Пасля яго дзеці два месяцы ляжаць як гародніна.
Я размаўляў з хлопцам, які з 16 гадоў жыцця год праляжаў пад аміназінам. Або з іншым, яму 14 гадоў — я запытаўся, пра што ён марыць, а ён абсалютна шчыра адказаў: «Я мару вырасці і забіць усіх дактароў». Мара хлопца, які цяпер жыве ў Маскве ў цудоўнай сям’і…
Зноў атрымалася няпростая кніга. Я часам хачу напісаць вясёлую гісторыю, а ў мяне ўсё не атрымліваецца.
Пасля «Чырвонага крыжа» я год нічога не пісаў, мне здавалася, што я як спрынтар, які выдахся на марафоне. Я стаў перажываць, што не змагу больш пісаць. Потым я даведаўся пра гэту гісторыю, яна мяне ўразіла, і мне стала вельмі цікава разабрацца.
«Як паводзіць сябе ў час катастрофы? Здаецца, я знайшоў адказ»
— Пару гадоў таму ў інтэрв’ю Вы сказалі, што жывяце з адчуваннем блізкай катастрофы. За гэты год яно нікуды не падзелася?
— Змянілася маё асабістае стаўленне да катастрофы. Адбыліся падзеі ў маім жыцці, якія змянілі мяне і маё стаўленне да ўсяго. Я па-ранейшаму думаю, што на нас набліжаецца катастрофа, я цвёрда ўпэўнены, што нешта здарыцца. Але я, відаць, цяпер па-іншаму буду ставіцца да гэтай катастрофы, бо не сказаць, што яна будзе так мяне непакоіць на фоне маіх уласных катастроф.
І гэта таксама тое, пра што я пішу ў кніжцы. Як чалавек павінен сябе паводзіць да, у час і пасля катастрофы. Як чалавек павінен паводзіць сябе ў сітуацыі, калі ён не можа сам сабе дапамагчы. Мне здаецца, я знайшоў адказ — ён у кульмінацыі кнігі.
Мне верыцца, што пісьменнікі сёння прымаюць на сябе выклік. У літаратуры цяпер вялікая сацыяльная нагрузка. Калі навіна ў фэйсбуку жыве адзін дзень, то пісьменнік становіцца вар’ятам, які гадамі займаецца адной тэмай. Але ёсць рэчы, якія важна прагаворваць не аднойчы, і калі вы пішаце кнігу, ёсць верагоднасць, што пра праблему будуць гаварыць даўжэй, чым адзін дзень у фэйсбуку.
Журналісты канала «Дождь», якія працавалі ў праграме «Бремя новостей» (мы вялі яе разам з Паўлам Лабковым), штодня прывозілі навіны пра катаванні. За паўгода эфіру ў нас, па-мойму, толькі дзве суботы не было сюжэта пра катаванні ў Расіі. І мне важна было гэта сказаць. Бо мы зараз сядзім у кавярні, побач ездзяць машыны, а нехта ў следчым ізалятары, і з яго выбіваюць паказанні зразумелымі спосабамі.
Таксама вельмі важна проста спыніць выкарыстанне аміназіну. І многае, што адбываецца зараз у дзіцячых дамах у Расіі, важна спыніць. Прачытаць кніжку — і спыніць.
Плюс гісторыя, якую мне хочацца расказаць. У ёй адкрыты фінал, і ўсе, хто прачытаў, пытаюцца, што ў канцы робіць следчы. Я кажу, што не ведаю. Гэта кожны сам для сябе павінен вырашыць.
— Раскажыце пра «Дождь». Як цяпер жыве адзіны ў Расіі незалежны тэлеканал?
— Мне пашчасціла, я працаваў на «Дожде» з Паўлам Лабковым (былы вядучы НТВ, у прыватнасці праграм «Герой дня» і «Расліннае жыццё». — НН), гэта вялікая школа і ўдача. Вы можаце скончыць журфак і нічому не навучыцца, а можаце два месяцы папрацаваць з Лабковым і навучыцца многаму. На «Дожде» цяпер вельмі цяжка, зусім няма грошай, людзі працуюць у палявых умовах. Добрыя, вялікія журналісты часта стамляюцца. Працуе многа маладых, якія гатовыя паспрабаваць сябе. Гэта ўплывае на якасць журналістыкі. Але ўсё адно гэта неабыякавыя людзі.
Часта гэта, з аднаго боку, журналістыка, а з другога — спосаб вырашыць праблему тут і цяпер, такая алармісцкая журналістыка.
З аднаго боку, яго глядзяць людзі, якія і так разумеюць, што робіцца ў Расіі, а з другога — Адміністрацыя прэзідэнта. Яны не глядзяць навіны на дзяржаўных каналах, як і тут Лукашэнка не чытае «СБ», мы ж разумеем. Таму сюжэт на «Дожде» — гэта спосаб вырашыць праблемы. Напрыклад, калі адбываюцца катаванні ў калоніях, можна зняць пра гэта сюжэт, які нідзе не выйдзе, выйдзе толькі на «Дожде» — і пасля гэтага туды паедуць разбірацца. І ясна, што не пакараюць вярхоўкі, але пакараюць людзей, якія гэта рабілі. То бок часта гэта магчымасць у ручным рэжыме спыніць жахлівыя рэчы.
Таму «Дождь» гэта не толькі журналістыка, але і актывізм.
Калі я прыходзіў на канал, «Дождь» ляцеў. Мы разумелі, што мы будзем новым НТВ, кожны месяц колькасць гледачоў расла на 100-200%, па Маскве ездзілі тралейбусы з маім тварам, хмарачосы былі завешаныя рэкламай. Мы разумелі, што мы становімся вялікімі, што ў нас будуць грошы на класныя праекты. А цяпер мы не можам зрабіць нічога без спонсараў. А спонсары цяпер не даюць грошай на «Дождь». Як толькі прыходзіць вялікая кампанія, ім звоняць з адміністрацыі прэзідэнта: «Вы ўпэўненыя, што вы хацелі даць грошай на «Дождь»?» — «Ой не, мы, здаецца, памыліліся».
Тут нічога не змянілася, але ўсе радуюцца, што ў Расіі яшчэ горш
— Я ўключаю «Дождь», калі здаецца, што ў Расіі ўжо не засталося нікога нармальнага. Але ўключаеш і бачыш — не, ёсць.
— Мне вельмі цяжка чуць, што вы кажаце. Я супер-супраць усякіх абагульненняў. Ясна, што ў Беларусі Расія цяпер стала ўспрымацца як знешні вораг. У мяне нават змяніліся адносіны з сябрамі: я прыязджаю, усе сядзяць сумныя, а аднойчы пасля Крыма я прыехаў, і яны мне кажуць: «Ну як у вас там? Там жа ўсе звар’яцелі?»
Гэта вельмі цікава, бо ў Беларусі ж нічога не змянілася. Але ўсе глядзяць: ага, у Расіі усё значна горш, там усе павар’яцелі. Па-першае, у Расіі не ўсе павар’яцелі.
— Ага, але каб гэта зразумець, трэба ўключаць «Дождж», іначай складаецца менавіта такое ўражаннне!
— А якое можа скласціся ўражанне, калі глядзець беларускія навіны?..
Усім, хто кажа, што тут мяккая беларусізацыя, а ў Расіі усё кепска, можна нагадаць, што тут ніхто не выходзіць, а ў Расіі выходзіць 50 тысяч чалавек. І калі кажуць «Вось, рускія…» — я не разумею, пра якіх рускіх гаворка. Бо сярод маіх шматлікіх сяброў няма людзей, якія падтрымліваюць анексію Крыма. І нават мае расійскія апалітычныя сябры — цудоўныя людзі, якія мысляць сябе часткай Еўропы. Расія вельмі розная, і гэта важна разумець.
Я не ўдзельнічаў у акцыях пратэсту ў Маскве, бо я грамадзянін Беларусі, хоць мне і блізка тое, што адбываецца. Але я для сябе не вырашыў, ці магу я выходзіць. Пры гэтым я стаяў у адзіночным пікеце каля СК у падтрымку Івана Галунова. Галуноў працаваў у праграме «Бремя новостей», у якой я працую, і, па-другое, гэта была салідарнасць, бо я вельмі добра разумею, як падкідваюць наркотыкі ў Расіі.
Так, у Расіі зараз адбываюцца катастрафічныя рэчы, і яны будуць адбывацца, бо рэжым сябе загнаў. Усё будзе каціцца як снежны ком. Незразумела, як гэта разрульваць. Нават калі зараз прызначаць «кульгавую качку», як у Расіі называюць Дзмітрыя Мядзведзева [ўзору] 2012 года, па якім усе настальгуюць, не будзе [паляпшэння]. Бо ў Расіі няма на гэта рэсурсаў, Расія вядзе дзве вайны.
А нам важна займацца сваімі праблемамі. Напрыклад, мы апошняя краіна ў Еўропе, дзе не адмененае смяротнае пакаранне. Гэтым нам усім і варта было б заняцца, а не глядзець, як на расійскім тэлебачанні выступаюць відавочна праплачаныя людзі без сумлення.
У нас ёсць свае праблемы. Вось парламенцкія выбары хутка…
— У Маскве пратэстуюць з-за выбараў у гарадскую думу, якая ні на што не ўплывае. А ў Беларусі ўжо 9 гадоў ніхто не выходзіць.
— За што людзям выходзіць, за права выбіраць парламент? Бачыце, значыць, яны могуць жыць без гэтага права. Права выбіраць прэзідэнта? Значыць, ім не трэба гэта права. Ёсць нейкі 25 гадоў — і ёсць. Нешта павінна вас абразіць, каб вы выйшлі, і вы павінны захацець нешта змяніць. Верагодна, людзі тут не хочуць нічога мяняць. Ну і ў параўнанні з 2010-м людзі сталі лепей жыць матэрыяльна.
А ў масквічоў накапілася. Усе стаміліся ад хлусні нахабнай, ад усіх гэтых кісялёвых і салаўёвых. Ад таго, што ўлады ўпэўненыя, што ўсё пракаціць. Усё, што мы не зробім, — вы ўсё зжарэце і ўсё пракаціць.
І трэба разумець, што Масква заўжды даволі актыўная, яна пастаянна пратэстуе, проста па-рознаму. У Маскве ёсць адчуванне, што ты можаш на нешта паўплываць і нешта вырашыць. Бо ўсё побач, Крэмль побач, усе міністры і чыноўнікі ядуць у тых жа рэстаранах, ты можаш дацягнуцца рукой. Акрамя таго, вырасла пакаленне людзей, якія не глядзяць тэлік, а глядзяць ютуб, а ў ютубе ім Дудзь і іншыя кажуць, што трэба выходзіць, і яны выходзяць.
— А вы адчуваеце гэта пакаленне? Разумееце, як для яго трэба пісаць?
— Я ўвогуле не ўяўляю свайго чытача, мяне чытаюць розныя людзі. Пытанне — навошта цяпер пісаць? Колькасць людзей, якія гатовыя патраціць час на кнігу, імкліва скарачаецца. Я выступаў у Выбаргу на граніцы з Фінляндыяй, там цудоўная бібліятэка, адрэстаўраваная за грошы Еўрасаюза, а ўвесь горад — руіны. Можна «Левіяфан» здымаць адразу, без дэкарацый. Загадчыца бібліятэкі, падрыхтаваная, што прыедуць лібералы і трэба даць ім адпор, закінула мне пра «Чырвоны крыж»: «Вы гэтай кніжкай хацелі зарабіць папулярнасць на крыві нашых дзядоў». Калі б я хацеў зарабіць папулярнасць, то літаратура ў 2018 годзе — самы апошні спосаб, якім можна гэта зрабіць. Як чалавек, які быў вядучым і сцэнарыстам на тэлебачанні, я меў іншыя спосабы. Гэта ўсё пра сізіфаву працу…
— Увогуле, цяпер вельмі дорага займацца праўдай, пра гэта я таксама пішу ў новай кніжцы. Мы жывём у часы, калі яна нікому не патрэбная, бо ў вас ёсць супермаркет праўды, дзе вы можаце выбраць якую вам заўгодна. Вы можаце падпісацца ў фэйсбуку на людзей, якія раздзяляюць вашы думкі, або падпісацца на іншы лагер і чытаць зусім іншыя навіны.
Проста займацца і журналістыкай, і літаратурай становіцца вельмі дорага. Калі я пісаў «Чырвоны крыж», мне дапамагалі архівісты, нам трэба было лётаць у Швейцарыю ў архіў «Чырвонага крыжа», таму што ў Маскве не пускаюць у архівы да патрэбных дакументаў. Я не ведаю, дзе ўзяць грошы на кнігу. Абвяшчаць краўдфандынг? Пісаць: хлопцы, дзеўкі, давайце вы скінецеся, каб я злётаў у Швейцарыю? Мне гэта здаецца дзіўным. І так у людзей няма грошай. Тут, у «Акадэмкнізе», мая кніжка каштуе 20 рублёў, і я разумею, што гэта вельмi вялiкiя грошы.
Перад мной, як і перад многімі, паўстае пытанне: які сэнс займацца праўдай, якая ўсё адно, акрамя цябе, яна нікому не патрэбная. Сізіфава праца. Але ты не можаш ёю не займацца.
Заробку з кнігі хапае на каву і віно
— Вы жывяце з літаратуры?
— Пытанне, колькі вам трэба, каб жыць. Зарабляеце вы сабе на дом у Францыі? На гэта зарабляюць Уліцкая, Акунін… Зарабляецце вы на тое, каб жыць? Піць каву, піць віно вечарамі — на гэта я зарабляю толькі літаратурай. Каб падарожнічаць, купіць машыну — для гэтага трэба працаваць яшчэ і журналістам.
— Вы нядаўна расказвалі ў інстаграме пра шыкоўныя бібліятэкі ў французскіх вёсках на 1000 жыхароў. Настолькі высокая там чытацкая культура?
— Высокай чытацкай культуры ў Францыі няма, але створаны ўмовы. Чытаюць, як у нас, таксама мала, але дзяржава разумее, што культурай займацца важна і трэба.
Немцы чытаюць добра і зусім па-іншаму ставяцца да пісьменнікаў. У Швецыі вельмі высокая чытацкая культура, але там асаблівасць: шведы слухаюць аўдыёкнігі — у машыне, падчас прабежак, заняткаў спортам.
У Расіі пры насельніцтве 140 мільёнаў чалавек кніжны рынак складае 4 мільёны. Што сумна ў параўнанні са 140 мільёнамі, але някепска ў цэлым.
У Беларусі кніжны рынак адсутнічае цалкам.
— Ці можна неяк развіць?
— А трэба? Не ведаю. Цяпер у беларускай дзяржавы няма запыту на больш-менш адукаваную аўдыторыю. Але цяпер такі попыт будзе расці, прынамсі ў Мінску, бо калі дзяржава разумее, што сланечнікі грошай не даюць, а ІТ даюць, то будзе попыт на тэхнічную інтэлігенцыю. Як здарылася адліга ў савецкі час? Быў запыт на інжынераў, і таму ў кожным доме стаяла сусветная літаратура. У Расіі такога запыту няма зусім: дзяржаве патрэбныя людзі, якія падтрымліваюць курс. А ў Беларусі сітуацыю балансуе рынак: няма адкуль зарабляць грошы. Таму будуць узрошчваць тэхнічную інтэлігенцыю, такую, якая будзе хацець у гэтым краі жыць.
— Я б хацела яшчэ адно светапоглядавае пытанне задаць. У Вашых раманах цемра, зло ў выніку заўжды перамагае. Так ёсць і ў жыцці? І калі так, то як з гэтым жыць?
— Кожны сам сабе адказвае на гэта пытанне. Умоўная «цемра» перамагае ў мяне таму, што так здараецца ў жыцці. Я не думаю, што задача пісьменніка — адказваць на пытанні. Мне здаецца, значна важней іх ставіць.
На гутарку пісьменнік прыйшоў з сынам, якога гэтым летам знаёміць з Мінскам.
Браты-блізняты прыйшлі працаваць у міліцыю. Адзін з іх пераплыў раку і ўцёк з Беларусі, каб не займацца палітычнымі справамі. Пагутарылі з ім6
Каментары