«Не хачу шчыльнымі радамі». Альгерд Бахарэвіч знайшоў новую ноту для вечнага плачу аб старонцы

«Папяровы голем» — другая кніга Бахарэвіча ў 2024 годзе, і калі прыгодніцкі раман «Капітан Лятучая Рыба» — дзёрзкае і бадзёрае чытво, якое дорыць надзею, то гэтая — суцэльная крыўда, зайздрасць, туга і жоўць, сканцэнтраваныя на 200 старонках кароткіх зацемак.

На каго крыўдуе Бахарэвіч? У прынцыпе, на ўсё і ўсіх. Яму дасталася таталітарная краіна, непрыкметная мова, кансерватыўная літаратура, абмежаваныя калегі-літаратары, неспрактыкаваныя чытачы. Яго мала перакладаюць, яшчэ менш чытаюць за мяжой, яшчэ менш — разумеюць. 

Свет Бахарэвіча дыхатамічны: яны і мы. Яны — прыземленыя, недапечаныя, нецікавыя. А мы… А «мы» — гэта проста «я» (і некалькі найбліжэйшых людзей). 

Хто рэгулярна чытае Бахарэвіча, не здзівіцца такой шчырасці, бо аўтар даўно яе практыкуе. Але гэтым разам яна максімальна канцэнтраваная, змешчаная ў кароткіх зацемках, часам у адзін-два сказы. І дазіроўка такая, што ад яе часам становіцца млосна, нават калі вы адносіце сябе да прыхільнікаў аўтара. Чытаеш і думаеш, як бы не захлынуцца аўтарскай жоўцю. Адно, што ратуе, дык гэта аўтарская самаіронія. 

«Меланхалічны, наіўны, юрлівы, надумлівы, хворы мужычок пад пяцьдзясят, трошкі аўтыст, з хаосам прачытаных кніг замест ведаў і досведу, з лысінай на макаўцы і нерэалізаванымі амбіцыямі ўнутры, пакрыўджаны на ўвесь свет, без радзімы, ашчаджэнняў і асаблівых планаў на будучыню».

Пра што ўсё ж такі піша Бахарэвіч у «Папяровым големе»? 

Напрыклад, пра беларускую літаратуру. Пра сваю крыўду на беларускую літаратуру, на неадпаведнасць непрыкметнай беларускай мовы і беларускай чытацкай аўдыторыі амбіцыям аўтара. Пра абыякавасць заходняга свету да беларускамоўнага аўтара, які хоча пісаць пра нешта большае, чым толькі пра нашую мізэрнасць, занядбанасць, таталітарызм і яго ахвяраў. Да гэтай тэмы Бахарэвіч рэгулярна вяртаецца на старонках кнігі.

«У мяне Вялікі канфлікт з беларускай літаратурай. У яе кінжалы, пярсцёнкі з атрутай, чорны плашч. Бо яна традыцыяналістка. Прадказальная, панылая, з пенай на вуснах і непахісная — як усе традыцыяналісты і рэтраграды». 

«Беларуская літаратура — пачвара, яна зжырае ўсё. Усё знікае ў яе чорнай пашчы — тэксты, імёны, кнігі, аўтары, вобразы і адкрыцці, усё забываецца адразу і ўжо ніколі не вернецца да жывых. Ты нікому тут не патрэбны». 

«Беларуская літаратура нікому не цікавая на Захадзе. А калі ўсё ж яны вырашаюць нас пачытаць — мы цікавыя ім толькі як ахвяры або як сведкі. Ад нас чакаюць адно скаргаў на цяжкі лёс і сведчанняў супраць таталітарызму, савецкага або цяперашняга». 

Бахарэвіч не называе канкрэтных асоб беларускай літаратурнай прасторы, але апісвае іх так, што пазнаць сяго-таго не патрабуе вялікіх высілкаў. Вось, паспрабуйце:

«Каб заваяваць іхную прыхільнасць, ты мусіш звацца Свэта ці Заша, не мець аніякіх асаблівых амбіцый, пісаць па-расейску кароткую дакументальную прозу, якую лёгка перакладаць. А яшчэ: не валодаць ніякімі замежнымі мовамі, піць гарэлку, ведаць на памяць Высоцкага і наогул, быць ідыётам Дастаеўскага. Ведаць сваё месца. І вось тады яны скажуць: «Як доўга мы цябе шукалі…».

Папрактыкавацца ў веданні сучасных беларускіх літаратараў можна будзе не раз і не два. Вы сустрэнеце тут «самага сціплага беларускага пісьменніка», які, стоячы нагой у салаце «Цэзар» у менскім кафэ «Бярозка», сцвярджае сваю геніяльнасць.

Будзе тут і той, хто прыгожа маўчыць у цёмныя часы і неабачліва корміць качак батонам, аб чым паведамляе на ўвесь фэйсбук.

Будзе той, хто «павесяліў народ трасянкай, пакрыўдзіўся на крытыкаў і з’ехаў у вёску».

І той, хто, як мяркуе Бахарэвіч, ненавідзець людзей і таму вырашае назваць свой твор «Мора радасці» альбо «Возера Розуму», карыстаючы прымітыўныя алітэрацыі.

Дзеля чаго гэта ўсё? Добрае пытанне. Магчыма, у якасці публічнага сеанса псіхатэрапіі. Бо кожны пісьменнік, сцвярджае Бахарэвіч, сам сабе філосаф, псіхолаг, лекар, святар. Альбо каб такім эпатажам узбадзёрыць сябе, стомленага і расчараванага. 

Пісьменнік не саромячыся песціць свае крыўды за вушкам, дэманструе сваё эга і няўтольныя амбіцыі. Сцвярджае, што ўжо паспрабаваў сябе ў столькіх жанрах, што мог бы напісаць усю сучасную беларускую літаратуру, «прыдумаць сабе тузін псеўданімаў і запоўніць сабой яе пустату». А пазней з’едліва прыгадвае «правінцыйнага педагога з амбіцыямі крытыка», якая пераконвае людзей, што беларускай літаратуры патрэбная свежая кроў.

Крыўдаў і самапаўтораў тут так шмат, што паміж імі губляюцца трапныя назіранні, іранічныя ці шчымлівыя фрагменты. У іх Бахарэвіч быццам на імгненне забывае пра сваю позу і за «рэдкімі радкамі» мільгае штосьці цёплае, жывое, уразлівае. Як, напрыклад, любоў аўтара да роднага горада.

«Менск. Тужлівы, родны, шэра-зялёны, маўклівы, з затоеным болем у вачах. Менск заўсёды глядзіць спадылба і ня любіць гаварыць пра сябе. А калі прымушаюць, ён нэрвова торгае рукамі і плюецца слінай. Існаванне даецца яму з цяжкасцю, ён сам сабе не рады. Менск супраціўляецца ўсялякай самарэфлексіі. Ідэальнае вызначэнне Менску: горад, пра які што ні скажаш — усё заўсёды няпраўда». 

Бахарэвіч б’е ў самае сэрца развагамі пра тое, што мы ніколі не вернемся ў Менск, з якога з’ехалі. Бо горад пачынае змяняцца з першага ж імгнення, як мы яго пакідаем. Магчыма, мы вернемся ў нейкую з рэінкарнацый роднага горада, але ні ён, ні мы ўжо не будзем ранейшымі. Туга з гэтае нагоды — тое, што цяпер назаўсёды з намі. 

Сапраўдны беларускі боль аўтара, без кпінаў і жартаў, адчуваецца і яшчэ ў адным фрагменце: «Часам здаецца, што Беларусь сыходзіць. Распускаецца ў смузе гісторыі, знікае, бо няма больш сілаў. Гісторыя ўжо прыняла рашэнне. Але калі й так: Беларусь будзе знікаць доўга, мы не пабачым захаду нашага маленькага цьмянага сонца. Таму можам з чыстым сумленнем, стомлена выгукнуць «Жыве». 

Патрапляе Бахарэвіч і апісаць падзел між беларусамі ўнутры і па-за межамі краіны. Сцісла, ёмка, балюча. Праўдзіва. «Яны там ведаюць праўду, але не могуць нічога сказаць. Мы тут усё можам сказаць, але нічога не ведаем. Маўчыце, кажуць яны, адкуль вам ведаць праўду? Гаварыце сваю праўду, кажам мы, чаму вы маўчыце? Урэшце мы ўсе апынаемся ў цішыні. Якая ціхая і спакойная краіна, з павагай кажуць пра нас чужаземцы». 

Ёсць у кнізе і жартаўлівыя фрагменты. Найбольш запамінальны — пра палец Збаўцы, дэталь статуі, якую Бахарэвіч знайшоў у траве ля кляштара ў швейцарскім Цугу. Замест таго, каб пакінуць сабе, пісьменнік яго аднёс у бібліятэку побач, прагнучы, як сам кажа, апынуцца ў цэнтры ўвагі. А мог бы валодаць такім каштоўным сувенірам. «З таго часу ўсё ў нас неяк наперакасяк». 

Ёсць нават прывет ананімным крытыкам, якія, па меркаванні аўтара, могуць пісаць толькі пра ананімныя тэксты. У іншым выпадку, маўляў, справа гонару — «агаліць лычык». Бо інакш такая крытыка — як нож у спіну, куча гаўна пад дзверы альбо торт на галаву. У нармальным жыцці гэта было б справядлівым, але за цяперашнім часам аўтару, які прагне пашырэння чытацкай аўдыторыі і больш інтэнсіўнага чытання сваіх тэкстаў, не варта было б ганіць людзей пад псеўданімамі. Бо, будзем шчырымі, гэта робіцца не са страху сказаць пісьменніку ў вочы пра ўражанні ад ягонай кнігі, а з-за значна больш прыземленых прычын: бяспекі дарагіх і блізкіх людзей. Пад псеўданімамі цяпер працуюць не толькі крытыкі, але і беларускія пісьменнікі, рэдактары, перакладчыкі. Час такі. Будуць і іншыя часы.

«Папяровы голем» наўрад ці дадасць вам жыццёвага аптымізму, і лягчэй дыхацца ад яго вам дакладна не стане. Па падтрымку і аптымізм — гэта да Эндзі Уіра і яго «Марсіяніна», які таксама толькі што выйшаў па-беларуску. У Бахарэвіча ўсё інакш, ніякай дабрыні і ўнутранай схільнасці да ўзаемадапамогі: «Чалавек заўсёды адзін. Як і тысячагоддзі таму, мы аб’ядноўваемся, толькі калі трэба загнаць звера. Ці зацкаваць кагосьці з сабе падобных». 

Пры канцы кнігі аўтар запытвае: «Я хачу, каб гэта была шчырая і разумная кніга, без аніякага пафасу, без аніякага пазёрства. Атрымалася?» Запытвае сваю знакамітую жонку Юлію Цімафееву, але адкажу і я. Як на мой густ, то пан аўтар троху перастараўся. Шчырасці тут, вядома, багата, але ж і пафасу з пазёрствам — цераз край. Але і ў пазёрстве і мізантропіі бывае мастацкая каштоўнасць. 

Альгерд Бахарэвіч. Папяровы голем. Варшава: Янушкевіч, 2024

• 21
• 3
• 1
• 1
• 0
• 0
• 0
• 0