Лібералізацыя ў дзеянні нагадвае несмяротныя творы Салтыкова-Шчадрына. Піша Віталь Тарас.
Апошнім разам падобнае ўзбагачэнне палітычнай лексікі адбылося акурат чвэрць стагоддзя таму ў СССР. Тады замест рэформаў абвяшчалася перабудова, замест свабоды — галоснасць, замест дэмакратыі — дэмакратызацыя. Чым адрозніваецца дэмакратызацыя ад сапраўднай дэмакратыі, народ, праўда, зразумеў даволі хутка. Нездарма пасля разгону мірнага шэсця ў Курапаты міліцэйскія дубінкі людзі пачалі называць «дэмакратызатарамі». А што азначае ў сённяшняй Беларусі «лібералізацыя»?
Ад генералісімуса да лібералісімуса
Перш чым спрабаваць расшыфраваць сэнс гэтага «каляднага паслання» ўладаў народу, варта ўспомніць, што азначае тэрмін «лібералізм» і што за ім стаіць. Паходзіць ён ад лацінскага слова «liber» (вольны). У Расію слова «ліберальны» прыйшло з захаду ў XVIII стагоддзі і спачатку азначала «вальнадумны». Пазней яно набыло негатыўнае адценне.
Сатырык Салтыкоў-Шчадрын прысвяціў нямала ядавітых радкоў расійскім «лібералам».Дастаткова ўспомніць «Мудрага печкура». Герой апавядання выступіў перад шчупаком з палымянай ліберальнай прамовай і быў імгненна ім праглынуты. Проста таму, што драпежная рыбіна разявіла сківіцы ад здзіўлення, і печкура плынню ўцягнула ўнутр.
Іншы расійскі сатырык — Уладзімір Вайновіч — у сваім рамане «Масква 2042» вывеў персанаж пад імем Геніялісімус. Гэта маршал КДБ Букашоў, якога за заслугі перад айчынай уганаравалі найвышэйшым званнем «Геніялісімуса» і запусцілі на арбіту ў космас, адкуль ён кіраваў з дапамогай указаў Маскарэпай. Так, паводле аўтара, называецца будучая дзяржава.
Пры канцы 1990-х у прэсе з’явілася іранічная мянушка Лібералісімус (яўна падказаная раманам Вайновіча). Так будуць называць, напрыклад, Жырыноўскага, лідэра першай з дазволеных Крамлём партыяў — ЛДПР. Пазней некаторыя апазіцыйныя публіцысты пачнуць ужываць слова «лібералісімус» і ў дачыненні да кіраўніка РБ. Але мянушка гэтая ў Беларусі не прыжылася. І не толькі таму, што, адрозна ад прыдуманага Геніялісімуса, ад якога, паводле раману, рэальна нічога не залежала, наш кіраўнік сапраўды кіруе ўсім жыццём дзяржавы, нават у дробязях.
Жарты на тэму лібералізму выглядаюць нясмешна, бо ў нас, яшчэ ў большай ступені, чым у Расіі, на дзяржаўным узроўні падтрымліваецца культ Генералісімуса — Іосіфа Сталіна.
Дарэчы, вынікі тэлепраекту Першага каналу «Імя Расіі», паводле якіх Сталін заняў трэцяе месца ў галасаванні, не такія бяскрыўдныя, як можа падацца. Калі ўважліва прыгледзецца, дык пераможца галасавання Аляксандр Неўскі ёсць свайго роду двайніком Сталіна. У масавай свядомасці князь Аляксандр Неўскі — гэта герой аднайменнага фільму Сяргея Эйзенштэйна. Фільм, як вядома, быў зроблены напярэдадні вайны на заказ генсека. Савецкі рэжысёр, фактычна, вывеў яго ў абліччы кінагероя. Гэта Сталін ў ідэальным варыянце — увасоблены ў непахісным ваяры з мячом у руцэ і біблейскім прароцтвам на вуснах: «Хто з мячом да нас прыйдзе, той ад мяча і загіне!» Галоўнае зло герой кінакарціны бачыць не ў татарскай Ардзе, якой вымушаны плаціць даніну, а на Захадзе, адкуль ідуць на праваслаўную Русь ненавісныя крыжаносцы-каталікі.
А паміж сярэднявечным князем і Сталіным зацясаўся Сталыпін, якога памятаюць у народзе дзякуючы «сталыпінскім гальштукам» (ён увёў у Расіі інстытут паскораных ваенна-палявых судоў, якія канчаліся шыбеніцай).
Ці быў Каліноўскі лібералам?
Можна доўга разважаць над гісторыяй ліберальнай ідэі ды крушэннем лібералізму ў Расіі 1990-х. Але ж
у гісторыі Беларусі ўвогуле не было і няма рэальных прататыпаў дзеячаў ліберальнай ідэі.Славутае liberum veto — права любога шляхціча заблакаваць любое рашэнне Сойму, не мае дачынення да лібералізму, хутчэй — да анархіі.
Цяжка знайсці ліберальных герояў і ў нашай літаратуры. Даводзілася, праўда, сустракацца з меркаваннем, што Кастусь Каліноўскі быў ліберальным дзеячам, паколькі змагаўся за свабоду — у тым ліку за свабоду беларускага слова. Але свабода друку ёсць усяго толькі адным з складнікаў заходняга лібералізму, які не толькі абвясціў правы чалавека на свабоду і свабоднае прадпрымальніцтва. Ён мае карані ў ідэалах гуманізму. Дарэчы, лібералы напачатку не прымалі дэмакратыі. Яны лічылі, што сам чалавек лепей за ўсіх ведае, што для яго добра. І ніякія выбары ў прадстаўнічыя інстытуцыі яму не патрэбныя. Толькі пазней лібералы сталі выступаць за свабодныя выбары як усвядомленую неабходнасць.
Лідэра нацыянальна-вызвольнага руху Каліноўскага можна назваць дэмакратам, але ж ніяк не гуманістам і не лібералам.Час, калі ў Расіі панавалі зусім не лібералы, а такія асобы, як Мураўёў-вешальнік (папярэднік Сталыпіна?) гуманізму не спрыяў.
Сярод заснавальнікаў БНР пераважалі прыхільнікі сацыялістычнай ідэі, вельмі далёкай ад ліберальнай. Адзінае выключэнне — старшыня Белнацкаму Раман Скірмунт. Гісторыкі яго называюць то кансерватарам, то лібералам (што, насамрэч, ёсць двума бакамі аднаго медаля). Але ж смерць яго ў кастрычніку 1939 году ў сваім маёнтку ад рук сялян наўрад ці сведчыць пра поспех лібералізму ў Беларусі, ды і ва ўсёй перадваеннай Еўропе.
Цяпер Еўропа зусім не тая. У большасці краінаў ЕС ва ўладзе знаходзяцца калі не лібералы і не кансерватары, дык сацыялісты, якія часта з поспехам блакуюцца з сваімі ідэйнымі спаборнікамі. Асабліва, калі ўзнікае пагроза прыходу да ўлады крайне правых, ксенафобскіх партыяў, як гэта здарылася нядаўна, напрыклад, у Аўстрыі і Швейцарыі.
Лінгвістычны аналіз
Ці ёсць абвяшчэнне лібералізацыі з высокай трыбуны крокам насустрач сучаснай Еўропе, яе дэмакратычным і ліберальным каштоўнасцям?
Варта звярнуць увагу на само лексічнае значэнне слова.
Не лібералізм ці ліберальная ідэя, а — лібералізацыя. Да гэтага ў савецкай гісторыі былі «электрыфікацыя», «індустрыялізацыя», «калектывізацыя», «хімізацыя», нарэшце «дэмакратызацыя».Была і «лібералізацыя» — пры Хрушчову. Тады з сталінскіх лагераў выпусцілі мільёны палітзэкаў. Аднак пазней у Беларусі лібералізацыя вылілася ў паўсюднае закрыццё цэркваў і касцёлаў і ў выгнанне беларускай мовы з большасці школаў ды афіцыйных установаў.
Так што цяперашняя лібералізацыя цалкам упісваецца ў савецкі семантычны шэраг разнастайных «-цыяў», ніводная з якіх нічога не давала звычайным людзям — ні кілбасы, ні свабоды. Новыя лозунгі абвяшчаліся ўладамі заўсёды выключна для таго, каб зацямніць, схаваць сэнс таго, што адбываецца на самай справе: замест рабскай працы — «індустрыялізацыя», замест прыгоннага права і голаду — «калектывізацыя», замест праўды пра сталінскія злачынствы — «лібералізацыя».
Падчас сустрэчы кіраўніка дзяржавы з кіраўнікамі дзяржаўных СМІ, на якой шмат гаварылася пра лібералізацыю, адзін з тэленачальнікаў згадаў пра «адно акно». Меўся на ўвазе прэзідэнцкі ўказ, паводле якога ўсе дакументы пры вырашэнні справаў можна было здаваць і атрымліваць праз адно акно, дзеля зручнасці і хуткасці. На справе гэта, канечне, вылілася ў яшчэ даўжэйшыя чэргі ва ўстановах. Кіраўнік дзяржавы не ведаў, відаць, што бюракратызм, нягледзячы на яго ўказ, па-ранейшаму працвітае. Таму ён даручыў праверыць агучаныя факты і, калі пацвердзяцца, сурова спагнаць з вінаватых. Гэта і ёсць лібералізацыя ў дзеянні. Хоць і нагадвае несмяротныя творы Салтыкова-Шчадрына.
Гэта не значыць, што не варта радавацца вызваленню палітзняволеных, вяртанню некаторых незалежных газет у шапікі, або рэгістрацыі Руху за Свабоду. Можна не толькі радавацца, але ж і паспрабаваць выкарыстаць новыя магчымасці ў практыцы, пакуль дзяржава зноў не памяняе правілы гульні. Толькі варта памятаць, што гэта менавіта гульня, гульня словаў.
Мы ведаем з нядаўняй гісторыі, што
«галоснасць» і «дэмакратызацыя» маюць тэндэнцыю ператварацца ў нешта большае.Толькі гэтага трэба не чакаць ад улады, а дамагацца самім.
