Грамадства1212

«Я не этнічны беларус, але з беларускасцю ніколі не парываў». Моўнае пытанне Аляксандра Фрыдмана

Кожны прайшоў свой шлях да беларускасці. Гісторык і палітычны аналітык Аляксандр Фрыдман з’ехаў з Беларусі напачатку 2000-х гадоў, больш за 20 гадоў жыве ў Германіі і выкладае гісторыю ва ўніверсітэтах Еўропы. Як беларуская мова ўвайшла ў ягонае жыццё? BGmedia пагутарыла з доктарам філасофіі, Аляксандрам Фрыдманам.

Аляксандр Фрыдман

«Преступление и наказание» мяне так не кранала, як творы блізкага мне па духу Змітрака Бядулі

— Мая асабістая гісторыя вельмі простая. Я вучыўся ў мінскай школе, уся мая школьная адукацыя прайшла ў Беларусі ў другой палове 80-х — першай палове 90-х. Пасля я скончыў гістарычны факультэт Белдзяржуніверсітэта, а гістфак заўсёды быў беларускім асяродкам, прынамсі, у мае часы.

У Беларусі я заспеў яшчэ першую палову 90-х, калі парасткі беларускасці прабіваліся праз савецкі асфальт на маіх вачах. Я вельмі любіў гісторыю Беларусі, якая натуральна выкладалася па-беларуску, і ўвогуле я многа займаўся гісторыяй яшчэ да паступлення на гістфак. А пазней гісторыя стала маёй прафесіяй.

Як мне падаецца, я даволі добра ведаю беларускую літаратуру, больш класічную, і менш — сучасную. Напэўна, Васіля Быкава я прачытаў усяго, знаёмы з творчасцю Уладзіміра Караткевіча. Я чытаў усё, што мы праходзілі школьнай праграме: я знаёмы з творчасцю і Купалы, і Коласа, і Багдановіча.

Я любіў беларускую літаратуру больш, чым рускую, яна была бліжэйшая для мяне. Бо тыя адвечныя «расійскія пытанні», якія ставіць руская літаратура, мяне асабліва не краналі, хаця я чытаў многае. Ну не кранала мяне «Преступление и наказание» так, як творы блізкага мне па духу Змітрака Бядулі.

На мяне таксама моцна паўплываў (ужо ў другой палове 90-х) яшчэ адзін фактар. Усё, звязанае з Лукашэнкам, ад самага прыходу яго да ўлады ў 1994 годзе (мне тады было 15 гадоў) мне надзвычай не падабалася: выкараненне, пераслед усяго беларускага, змаганне з нацыянальным, хутчэй, наадварот, толькі ўзмацніла маю цікавасць да беларускага.

Але пры гэтым трэба падкрэсліць два важныя моманты. Я, як вядома, не з’яўляюся этнічным беларусам. Мой погляд на беларускае, у тым ліку і ў 90-я гады, усё ж быў вонкавым: беларушчына мне падабалася, я гэтым займаўся. Але беларускі кантэкст — культурны і моўны, — быў не галоўным, у якім я варыўся. Я заўсёды цікавіўся яўрэйскай гісторыяй, яўрэйскай традыцыяй, я па магчымасці ўдзельнічаў у яўрэйскім жыцці 90-х гадоў у Беларусі. То-бок беларуская кампанента для мяне важная, але я б не назваў яе дамінантнай.

І яшчэ адна акалічнасць, якую варта адзначыць. У штодзённым жыцці я заўсёды быў рускамоўным чалавекам. Я ведаю людзей, нават яўрэйскага паходжання, якія ў 90-я гады цалкам пераходзілі на беларускую мову і карысталіся ёй штодня.

Я ведаю людзей, якія траплялі пад такі моцны ўплыў беларускага адраджэння сярэдзіны 90-х. Але я да іх не належу, бо ў сваім штодзённым жыцці — як беларускім, так і небеларускім жыцці, — карыстаўся ў значнай ступені рускай мовай. Я чалавек рускамоўны, які ў прафесійным жыцці выкарыстоўвае і іншыя мовы.

Я ў рознай ступені валодаю пяццю мовамі. Хаця слова валодаю досыць умоўнае: можна свабодна размаўляць на мовах, можна вольна карыстацца, а можна проста карыстацца ў прафесійнай дзейнасці. Больш за тое, размаўляць на побытавыя тэмы і весці навуковыя гутаркі — гэта дзве вялікія розніцы, як кажуць у Адэсе.

Акрамя таго, ёсць мовы, якія я ніколі не вывучаў, але на якіх я магу чытаць: я ніколі не вучыў польскую мову, але магу чытаць па-польску нават навуковыя тэксты, прынамсі, па гісторыі. Але я ніколі не скажу, што валодаю польскай мовай, хаця пасіўна яе разумею.

«Беларусь лічылася ці не адной з самых экзатычных краін у Еўропе»

— Я ніколі не парываў з беларускай мовай. Адна з маіх спецыялізацый — беларуская тэматыка. Я займаўся беларускімі тэмамі яшчэ тады, калі на Захадзе, у тым ліку і ў Германіі, яны ўспрымаліся як абсалютная экзотыка.

Стаўленне да беларускай праблематыкі кардынальна змянілася пасля 2020 года. Пасля 20-га года Беларусь сапраўды стала цікавай краінай, а людзей, якія распрацоўваюць беларускія тэмы, стала больш. Але да 2020 года кожны чалавек, які займаўся беларускай тэмай, лічыўся вялікім экзотам.

Перыферыйная, малазнаёмая краіна, у дадатак да ўсяго яшчэ і з рэпутацыяй апошняй дыктатуры Еўропы з дзіўнаватым Лукашэнкам, пра якога толькі расказваюць розныя гісторыі ды анекдоты. Беларусь лічылася ці не адной з самых экзатычных краін у Еўропе.

Усе гады майго жыцця ў Германіі я займаўся беларускай тэматыкай з рознай ступенню інтэнсіўнасці: у нулявыя гады, калі я пісаў сваю дысертацыю і рабіў навуковыя беларускія праекты — найбольш актыўна. І калі раптам выдаваўся вольны час, я мог узяць і перачытаць класікаў.

Мне найбольш падабаецца беларускі пісьменнік Васіль Быкаў. Калі я нават займаўся праектамі, звязанымі з Другой сусветнай вайной, з нямецкай акупацыяй Беларусі, калі я хацеў атрымаць адчуванне эпохі, я чытаў Васіля Быкава або Алеся Адамовіча. Канешне, яны ўсе савецкія пісьменнікі: і Адамовіч савецкі пісьменнік, і Быкаў савецкі пісьменнік, — але ў іх усё-такі хапала нонканфармізму, што і вабіла мяне ў іх творчасці. І, вядома, Уладзімір Караткевіч — гэта класіка.

Яшчэ ў нулявыя гады я пісаў беларускія тэксты і яны час ад часу друкаваліся ў Беларусі, напрыклад, у часопісе Arche або ў «Беларускім гістарычным аглядзе» Генадзя Сагановіча. Тэксты я пісаў, але рэдка, што непазбежна паўплывала на якасць маёй пісьмовай беларускай мовы.

Акрамя таго, рэдка, але ўсё ж я ўдзельнічаў у навуковых канферэнцыях у Беларусі, таму я карыстаўся беларускай мовай. Але ў штодзённым жыцці я не размаўляў па-беларуску — проста не было з кім. Беларускамоўных людзей у тыя гады мне неяк не сустракалася, а асяродак, у якім я варыўся ў Беларусі, быў пераважна рускамоўным.

Недзе з сярэдзіны 2010-х гадоў беларускімі тэмамі я займаўся мінімальна, на ўзроўні хобі. Галоўныя беларускія праекты былі скончаныя, таму я займаўся тэмамі, не звязанымі з Беларуссю.

Я, напэўна, ніколі так інтэнсіўна не выкарыстоўваў беларускую мову, як пасля 20-га года. Цяпер я размаўляю шмат, амаль кожны дзень. Але беларуская мова для мяне працоўная, у штодзённым жыцці я не размаўляю на ёй.

Шчыра скажу: я не з тых людзей, хто імкнецца знаходзіцца ў беларускай прасторы ўвесь час. У мяне бываюць зусім розныя сітуацыі: бывае, вельмі хочацца пачытаць Караткевіча, бывалі часы, калі я чытаў пісьменнікаў, зусім не звязаных з беларускім кантэкстам.

Што важна разумець у маёй сітуацыі? Падтрымліваць сувязь з усім беларускім і з Беларуссю мне заўсёды было досыць лёгка, паколькі я займаюся беларускімі тэмамі. Мне было лягчэй — сумяшчаць прафесійны і асабісты інтарэс да беларускага. Калі б я быў медыкам ці інжынерам, які ў сваёй прафесіі абсалютна далёкі ад усяго беларускага, то гэта была б зусім другая гісторыя.

У мяне прагматычнае стаўленне да моў. Ёсць кантэксты, у якіх я мушу размаўляць па-беларуску, напрыклад, у публічнай прасторы. Бо я лічу патрэбным прасоўваць беларускую мову і паказваць іншым, што яна вартая таго, каб на ёй размаўляць.

Калі не жадаюць са мной размаўляць на беларускай мове і задаюць пытанне, на якой мове будзем размаўляць, для мяне гэта не прынцыповае пытанне: я размаўляю на той мове, на якой ім зручней (калі я валодаю ёй). Хочуць размаўляць на нямецкай — будзем па-нямецку, хочуць па-беларуску — будзем на беларускай, калі чалавеку прасцей размаўляць на рускай мове — гаворым на рускай.

Моўная катастрофа: асабісты досвед

— Разуменне моўнай катастрофы ў Беларусі прыйшло да мяне ў кантэксце падзей 2020 года, хаця я сачыў за моўнай палітыкай усе гады пасля майго ад’езду. Пасля падзей 2020 года мне пачалі актыўна званіць журналісты і задавалі мне пытанні на беларускай мове.

Але пры гэтым рабілі агаворку: вы можаце адказваць на рускай мове. На што я рэагаваў прыкладна так: а чаму на рускай, калі я магу і на беларускай? Журналістаў вельмі дзівіла, што я гатовы размаўляць з імі па-беларуску. Першым часам пасля эфіраў мне пісалі: як выдатна вы размаўляеце на беларускай мове!

І мяне гэта здзіўляла. Калі ж я прыгледзеўся, то ўбачыў, што насамрэч людзей, якія размаўляюць па-беларуску і робяць гэта натуральна, не так і шмат. Тыповая беларуская экспертная сітуацыя: пытанні задаюцца на беларускай мове, адказы, як звычайна, ідуць па-руску. Калі я ўбачыў, што такая сітуацыя нават у экспертнай супольнасці (а гэтыя людзі ўсе апошнія гады жылі і працавалі ў лукашэнкаўскай Беларусі і з’ехалі адтуль у 2021-2022 гадах), тады зразумеў, што адбываецца ў грамадстве.

Я ў лукашэнкаўскай Беларусі пражыў толькі шэсць гадоў — не так і многа; астатні час я назіраў за Беларуссю. Але адна справа — назіраць, і зусім іншая — жыць. І калі я заўважыў, што людзі, якія сфармаваліся ў лукашэнкаўскую эпоху, а потым у 20-я гады выходзілі на пратэсты — людзі апантаныя, матываваныя, але ў іх сапраўды дрэнна з беларускай мовай. Яны сталі актыўна вывучаць беларускую мову пасля 2020 года, звярнулі ўвагу на мову, на гісторыю Беларусі.

І ў гэты момант мне стала абсалютна зразумела, што насамрэч адбывалася цягам усёй лукашэнкаўскай эпохі: як беларуская мова выцяснялася, як мова і культура набывалі маргінальны статус.

Дагэтуль мне цікава размаўляць з людзьмі, якія толькі пасля 20-га года пачалі адкрываць для сябе Васіля Быкава. Прабачце, Васіль Быкаў выдатны пісьменнік, але ж гэта было вядома і ў 90-я гады, ніхто ўжо не забараняў Васіля Быкава ў нулявыя ці ў 2010-я гады. Ці хто замінаў слухаць беларускіх музыкаў? Але многія гэтага не рабілі. Напэўна, пад уплывам культурніцкага мэйнстрыму, які сфармаваўся ў лукашэнкаўскую эпоху, беларускае асабліва не цікавіла людзей.

Каментары12

  • Нямойша
    30.04.2024
    Вось, нават этнічны яўрэй зразумеў, што трэба тут у нас на мове размаўляць.
  • kvetka
    30.04.2024
    Хм, я люблю японскае, але не збіраюся быць японскаамоўнай
  • А я скажу
    30.04.2024
    Маргинальный статус бел.языка стал не при Лукашенко,а при Машерове, Брежневе. Стыдно этого историку не знать. В Минске моуных за глаза называли колхозниками в 70-е. Застал это лично. Даже студенты из деревни старались говорить по- русски. Можно ли возродить мову? Без желания людей нельзя. А желания пока не вижу.
 
Націсканне кнопкі «Дадаць каментар» азначае згоду з рэкамендацыямі па абмеркаванні.

Цяпер чытаюць

У Расіі гучны скандал з пластычным хірургам з Беларусі — яе статусная пацыентка амаль аслепла пасля шараговай аперацыі5

У Расіі гучны скандал з пластычным хірургам з Беларусі — яе статусная пацыентка амаль аслепла пасля шараговай аперацыі

Усе навіны →
Усе навіны

18-гадовую расіянку ў Турцыі асудзілі на 15 гадоў за тое, што яна пакінула немаўля ў прыбіральні аэрапорта4

Беларускую 20-рублёвую манету прадаюць на аўкцыёне за 15 тысяч рублёў

Хлопец спявае пад дзвярыма былой дзяўчыны серэнады. Кепска ўсім1

У Польшчы беларуса судзяць за перавозку мігрантаў, што была 25 гадоў таму

Зяленскі: Крокам да завяршэння вайны можа стаць вызваленне ўсіх украінскіх палонных

Стала вядома пра арышт журналісткі Паліны Піткевіч4

Старэйшы сын Надзеі Скардзіна пачаў займацца біятлонам ФОТА7

Стала вядома, як будзе вяшчаць «Белсат» з сакавіка5

Прэзідэнт Літвы лічыць магчымым уступленне Украіны ў ЕС праз пяць гадоў6

больш чытаных навін
больш лайканых навін

У Расіі гучны скандал з пластычным хірургам з Беларусі — яе статусная пацыентка амаль аслепла пасля шараговай аперацыі5

У Расіі гучны скандал з пластычным хірургам з Беларусі — яе статусная пацыентка амаль аслепла пасля шараговай аперацыі

Галоўнае
Усе навіны →

Заўвага:

 

 

 

 

Закрыць Паведаміць