Андрэй Палуда
«Наша Ніва»: Раскажыце, калі вы зацікавіліся тэмай смяротнага пакарання ў Беларусі?
Андрэй Палуда: У 2005 годзе ў Бялыніцкім раёне адбылося страшнае злачынства — забілі сям’ю з шасці чалавек, сярод іх было двое дзяцей. Натуральна, што гэта справа ўскалыхнула ўсю краіну.
Хутка затрымалі мясцовых хлопцаў, іх родныя настойвалі, што яны невінаватыя. Я тады быў у Беларускім хельсінкскім камітэце, дапамагаў ім складаць скаргі. Пытанне найперш стаяла ў тым, што іх моцна збівалі пры затрыманні і пасля падчас следства з іх выбівалі прызнанні.
Нечакана для нашай сістэмы, хлопцаў прызналі невінаватымі ў забойстве. І ў судзе, і пасля вызвалення ў інтэрв’ю яны расказвалі, як іх змушалі ўзяць на сябе віну.
Праблема такіх гучных справаў, што на следства ідзе ціск: раскрыць любой цаной. А што гэта значыць? Могуць быць пакараныя невінаватыя, могуць быць дапушчаныя грубыя парушэнні пры вядзенні следства.
Такая ўвага і ціск грамадства, канечне, не на карысць справе. І гэта праблема не толькі для Беларусі, тое самае адбываецца ў любой краіне, калі праваахоўнікі не могуць працаваць з халоднай галавой.
«НН»: Але Бялыніцкая справа на гэтым не скончылася. Фігурантаў зноў затрымалі і ўжо ў 2020 годзе іх прызналі вінаватымі.
АП: Сапраўды, але даць смяротнае пакарання суд не рашыўся, хоць гэта справа аб забойстве шасці чалавек. Двое фігурантаў атрымалі па 25 год зняволення, двое — пажыццёвае. І гэта вельмі жорскае пакаранне.
«Наяўнасць смяротнага пакарання істотна павышае ўзровень агрэсіі ў грамадстве»
«НН»: Калі вы абараняеце прыгаворанага да смяротнага пакарання, ці важна вам разумець, вінаваты ён насамрэч ці не?
АП: Я заўсёды кажу, што людзі, якіх мы абараняем, часцей за ўсё не белыя і не пухнатыя. У большасці выпадкаў віна чалавека не выклікае пытанняў, пытанне ў пакаранні, якое абірае суд.
Наяўнасць смяротнага пакарання істотна павышае ўзровень агрэсіі ў грамадстве. Па сутнасці, мы жывем у сітуацыі канвееру смерці. Адзін чалавек забівае другога, мы гэта асуджаем, але пасля даем згоду на забойства гэтага чалавека ад імя дзяржавы, ад імя кожнага з нас.
Да таго ж, нельга выключыць магчымасць судовай памылкі. І гэта самы сур’ёзны аргумент супраць смяротнага пакарання. Нават калі дапусціць, што памылкова расстраляюць аднаго чалавека, яго ўжо не вярнуць.
Кірыл Казачок, які быў асуджаны на расстрэл за забойства сваіх дзяцей. Спрабаваў выкінуцца з акна, але медыкі яго выратавалі
«НН»: Каго ў Беларусі часцей за ўсё прыгаворваюць да найвышэйшай меры?
АП: Звычайна гэта мужчына, які мае праблемы з алкаголем, раней прыцягваўся да крымінальнай адказнасці, у сям’і ёсць праблемы з гвалтам.
У нас няма прыкладаў серыйных забойцаў, якія б за грошы мэтанакіравана знішчалі людзей. Часцей за ўсё як адбываецца? Выпілі, пабіліся, заснуў, прачнуўся — нічога не памятаю, а побач — забіты чалавек.
Наяўнасць смяротнага пакарання іх не спыняе, бо яны ў такім стане, што проста не ўсведамляюць, чым усё гэта скончыцца, часта нават не могуць паслядоўна расказаць, што адбылося.
І тут, канечне, ёсць пытанне да дзяржавы, якая з аднаго боку стымулюе попыт на алкаголь, а калі чалавек ужо не ў стане сябе кантраляваць пасля выпітанага, суд прымае рашэнне яго расстраляць.
Таксама ёсць пытанні да выпраўленчага працэсу асуджаных. Калі чалавек выходзіць на свабоду і здзяйсняе яшчэ больш жорсткае злачынства, то хацелася б ведаць, а што з ім там рабілі ў калоніі.
Пасля вызвалення з людзьмі не працуюць. Фармальны ўлік, на які іх ставяць, праблему не вырашае. Многія не могуць уладкавацца на працу і вяртаюцца да шкодных звычак і дрэннай кампаніі. Ну і пытанне хатняга гвалту, часта бойкі ў сям’і рэгулярныя, але ніхто не рэагуе на гэта, пакуль усё не сканчваецца забойствам.
Так што смяротнае пакаранне комплексна праблему не вырашае. Так, дзяржава забіла аднаго чалавека. Але алкагалізм, рэцэдыў, гвалт ад гэтага ў грамадстве не зменшыліся. Гэта значыць, страшныя забойствы могуць здарацца зноў, што і пацверджвае крымінальная хроніка.
Праблема ў тым, што на ўзроўні дзяржавы няма сістэмнага аналізу і працы з ключавымі праблемамі, якія прыводзяць да расстрэльных справаў.
«Часта сваякі церпяць яшчэ больш, чым асуджаны, хоць яны ж ні ў чым невінаватыя»
«НН»: Якія крымінальныя справы, па якіх даводзілася працаваць, запомніліся найбольш?
АП: Напэўна, справа Андрэя Жука, яго і яшчэ двух фігурантаў прызналі вінаватым у нападзе і забойстве на работнікаў аграфірмы, якія везлі заробак.
Добра памятаю, як маці білася за яго, а калі стала вядома, што Андрэя расстралялі, безнадзейна спрабавала знайсці, дзе яго пахавалі. Сваякам не выдаюць цела і не кажуць, дзе пахаваны чалавек. І для многіх гэта дадатковы моцны ўдар. Людзі хочуць пахаваць роднага па сямейных традыцыях, хочуць ведаць, куды на магілу можна прыйсці.
Адна з маці, памятаю, вырашыла, што яе сына не расстралялі, а насамрэч забралі ў Расію на руднікі, а сваякам проста не кажуць праўду. Відаць, так ёй псіхалагічна было прасцей.
Таксама добра памятаю справу Уладзіслава Кавалёва, яго судзілі за выбух у метро. Ягоная маці і пасля выканання прысуду рабіла вельмі шмат для адмены смяротнага пакарання, казала: «Не хачу, каб хтосьці яшчэ перажыў тое, што я».
Любоў Кавалёва
«НН»: Адкуль у сваякоў, найперш жанчын, сілы змагацца за асуджаных? У вачах грамадскасці яны абараняюць самых страшных злачынцаў.
АП: Калі гэта маці, то якім бы ні быў яе сын, часцей за ўсё, яна будзе яго абараняць. Часта яны просяць проста захаваць жыццё — дайце максімальны тэрмін, але не забівайце.
Калі казаць пра жонак і дзяцей, то рэакцыя бывае рознай. Але быў выпадак, калі былая жонка вельмі падтрымлівала асуджанага мужа, хацела нават зноў распісацца з ім, пакуль ён у СІЗА, каб ім далі спатканне.
Як яна тлумачыла гэта? Казала, што ведала яго іншым чалавекам, не такім, якім ён стаў, калі забіў.
«НН»: Калі судзілі аднаго з чорных рыэлтараў, ён казаў, што ягоны сын не можа спакойна хадзіць у садок, што на яго кідаюцца і дзеці, і дарослыя, маўляў, гэта сын забойцы. Як часта сваякі нясуць такі цяжар?
АП: Сапраўды, часта сваякі церпяць яшчэ больш, чым асуджаны, хоць яны ж ні ў чым невінаватыя. Сястра аднаго з асуджаных расказвала, што ішла з дзіцёнкам па вёсцы, побач спынілася машына з незнаёмым чалавекам, які пачаў сыпаць праклёны, маўляў, яна сястра забойцы.
Дачка іншага асуджанага казала, што ёй пісалі, маўляў, мала расстраляць яе бацьку, трэба яшчэ прыгледзецца да яго дачкі і ўнучкі, бо ў іх цячэ кроў злачынцы.
Маці аднаго з расстраляных хацела заказаць службу па ім у царкве, а ёй адмовілі. Вось з чым даводзіцца сутыкацца родным.
Ніякай праграмы псіхалагічнай падтрымкі няма — ні для сваякоў асуджаных, ні для сваякоў пацярпелых — ім таксама дзяржава не дапамагае, у якасці сатысфакцыі родным забітых даюць смяротны прысуд, але ніякай палёгкі насамрэч яны не адчуваюць.
«Пакаранне павінна быць строгім і справядлівым, але не трэба адказваць смерцю на смерць»
«НН»: Сёлета памілавалі двух маладых хлопцаў, які забілі настаўніцу ў Чэрыкаве. Гэта было даволі нечакана на фоне маштабных рэпрэсіяў, якія цягнуцца з 2020-га. У вас ёсць версіі, чаму так адбылося?
АП: У Беларусі насамрэч адзінкавыя выпадкі памілавання асуджаных да смяротнага пакаранне. Якія былі прычыны ў гэтым выпадку, мне дакладна невядома.
Даводзілася чуць, што такім чынам улады спрабавалі выйсці на дыялог з еўрапейскімі краінамі, якія даўно і паслядоўна заклікаюць Беларусь адмовіцца ад расстрэлаў.
У любым выпадку, гэта быў акт гуманізму. Нам вядома, што камісія па памілаванні і па іншых справах рыхтавала адпаведную рэкамендацыю, але канчатковае рашэнне прымае Лукашэнка.
Змест такіх дакументаў не разгалошваецца, таму сапраўдныя матывы невядомыя. Ведаю, што браты Косцевы, якія цяпер у жодзінскай турме адбываюць пажыццёвы тэрмін, перадавалі словы падзякі праваабаронцам, журналістам і проста неабыякавым людзям, якія звярталіся ў дзяржорганы з просьбай замяніць смяротны вырак на зняволенне.
Браты Косцевы ў судзе
І паказальны момант — пасля памілавання ніхто ж не выходзіў на дэманстрацыі з абурэннем, што было прынята такое рашэнне. Гэта кажа пра тое, што грамадства гатова да палітычнага рашэння спыніць расстрэлы.
«НН»: Цяпер па «расстрэльных» артыкулах сядзяць і палітвязні. Як вы лічыце, ці пойдзе ўлада на тое, каб выносіць найвышэйшую меру па палітычных справах?
АП: Нам невядома пра такія выпадкі. Часцей за ўсё ў Беларусі выносілі смяротныя прысуды за забойства некалькіх людзей, за асабліва жортскія забойствы. І спадзяюся, што па палітычных справах такіх прысудаў не будзе.
Мы нядаўна праводзілі інфармацыйную кампанію за адмену смяротнага пакарання. І падтрыхтавалі праект «Страчаныя лёсы Беларусі» — пра выбітных беларусаў, жыццё якіх абарвалася смяротным выракам.
Гэта Вацлаў Ластоўкі, Максім Гарэцкі, Тодар Кляшторны, Браніслаў Тарашкевіч і мноста іншых пісьменнікаў, навукоўцаў, якія маглі б даць вельмі шмат нашай краіне, калі б іх не расстралялі. І заўважу, што большасць пасмяротна рэабілітавалі.
«НН»: Ці верыце вы, што ў Беларусі могуць адмяніць смяротнае пакаранне? Апошні год рэпрэсіі толькі ўзмацняюцца.
АП: Я веру, інакш проста немагчыма працаваць з такой складанай тэмай, якая закранае так шмат гора. У смяротнае пакаранне ўцягнуты не толькі забойца і ягоная ахвяра, але і сваякі з двух бакоў, а яшчэ вельмі шмат людзей сістэмы.
І паверце, ніхто не адчувае радасці ад такой працы. Перакананы, што мы павінны спыніць гэты канвеер смерці. Памілаванне братоў Косцевых дапамагае верыць, што нават у безнадзейнай сітуацыі, калі прысутныя ў судовай залі пляскалі ў далоні смяротнаму выраку, ёсць месца і для гуманізму.
Ніхто не кажа, што вінаватых трэба вызваліць. Пакаранне павінна быць строгім і справядлівым, але не трэба адказваць смерцю на смерць.
