Pabrałasia šlubam z paŭstancam, naradziła šaściarych dziaciej, a paśla pryjšli balšaviki — historyja adnaho pomnika na Kalvaryi
Na sajcie «Našaj Nivy» byŭ apublikavany cikavy artykuł ab minskich Kalvaryjskich mohiłkach, u jakim krajaznaŭca Pavieł Dziusiekaŭ raspaviadaŭ žurnalistu pra vybranyja pomniki na im.
Vielmi pryhožy i cikavy manumient, na jaki źviarnuŭ uvahu sp. Dziusiekaŭ, staić na mahile Maryi Vitkoŭskaj ź Jančeŭskich. Jon nazyvaje jaho «pomnikam-epochaj» i samym trahičnym pomnikam. I sapraŭdy, peŭnaja racyja ŭ hetym jość. A vialikaja praŭda jość u tym, što za takimi pomnikami chavajucca losy i postaci ludziej, hłyboka i spradviečna źviazanych ź biełaruskaj ziamloj, jaje historyjaj, padziejami, tradycyjami. Tamu važna, tak by mović, «ačałaviečyć» hety pomnik, napoŭnić jaho faktami žyćcia asabistaha i siamiejnaha losu toj, chto pad im spačyvaje.
Z tekstu artykuła «Našaj Nivy» vynikaje, što krajaznaŭca Pavieł Dziusiekaŭ pakul jašče nie nadta znajomy z asobaj Maryi Vitkoŭskaj. Što ž, davajcie krychu razhadajem hetuju zahadku i dadzim kolki śviedčańniaŭ ab asobach, čyje ślady dahetul zastalisia ŭ vieličnych hranitnych abieliskach na minskich mohiłkach.
Maryja pachodziła z šlachieckaha rodu Jančeŭskich hierbu «Jastrabiec», jaki atrymaŭ svajo proźvišča ad vioski Jančeva, što ŭ Płockim vajavodstvie Polščy. Hety rod mieŭ šmat razhalinavańniaŭ, adno ź jakich viało i ŭ Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Adnak vialikimi mahnatami na Litvie Jančeŭskija nie zrabilisia i zajmali na vielikakniažackaj słužbie adnosna ścipłyja pasady paviatovych sudździaŭ, kamornikaŭ, vojtaŭ, a niekatoryja i parafijalnych śviataroŭ.
Paśla mierapryjemstvaŭ pa t.zv. razbory šlachty paśla paŭstańnia 1831 hoda rod Maryi (jak, darečy, i šmat inšych) navat nie zdoleŭ davieści rasijskim uładam svajo šlachiectva i byŭ vymušany ličycca hetkim tolki niehałosna. Aficyjna ž jany ličylisia miaščanami ci navat sialanami. Miescam žycharstva Jančeŭskich u 19 stahodździ było miastečka Rakaŭ, ale potym, užo ŭ 20 stahodździ, jany zdoleli nabyć sabie ŭłasny falvarak Dudki (sučasnaja v. Dudka) pad Iviancom. Cikava, što Maryja Jančeŭskaja mahła b naradzicca ŭ pravasłaŭnaj siamji, kali b nie stojkaść jaje baćkoŭ u katalickaj kanfiesii. U 1868 hodzie nastajaciel rakaŭskaj pravasłaŭnaj carkvy Jakaŭ Mackievič zahadaŭ, kab budučyja baćka i dzied Maryi — Juljan i Ludvih Jančeŭskija — kožnuju subotu i niadzielu zavitvali da jaho dla pierakonvańnia ŭ nieabchodnaści pierachodu ŭ pravasłaŭnuju vieru. Heta było vyklikana tym, što Jančeŭskija ličylisia ŭ Rakavie siamjoj vyklučna «niadobranadziejnaj» z punktu hledžańnia rasijskich uładaŭ, jakija ŭ toj čas, paśla paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ, niastomna vyšukvali ŭ krai roznaha kštałtu «vorahaŭ ajčyny». Pavodle raparta vajennaha načalnika Minskaha pavieta M. Balšova ad 1866 hoda, Jančeŭskija vyłučalisia svaim «fanatyzmam, nianaviściu da ŭsiaho rasiejskaha i palityčnaj niadobranadziejnaściu». Budučy baćka Maryi Juljan Jančeŭski byŭ navat raniej aštrafavany na 25 rubloŭ za niejkaje «spakušeńnie pravasłaŭnych». Tamu i byli prydumanyja ŭładami takija dziŭnyja štotydniovyja sustrečy z pravasłaŭnym śviatarom, adnak, vidavočna, što jon Jančeŭskich tak i nie pierakanaŭ.
Ale ŭsie hetyja prablemy byli jašče nievialikim licham u paraŭnańni z tym, što daviałosia pieranieści siamji jaje budučaha muža Vincenta Vitkoŭskaha. Usiu siamju jahonaha baćki šlachciča Mienskaj hubierni Antonija Vitkoŭskaha za padtrymku paŭstańnia 1863 h. vysłali ŭ horad Tara, što ŭ sučasnaj Omskaj vobłaści Rasii. Vincentu Vitkoŭskamu było u toj čas krychu bolš za 20 hadoŭ. Tolki ŭ samym kancy stahodździa, užo ŭ pačcivym uzroście, za 50 hadoŭ, Vincent zdoleŭ viarnucca na radzimu, sustreŭ tut Maryju Jančeŭskuju, jakoj było tolki krychu za 25, dy ažaniŭsia ź jej. U siamji Vincenta i Maryi naradziłasia šaściora dziaciej — Juzefa (1900), Maryja (1902), Ahnieška (1904), Antonij (1905), Jadviha (1909) i Alena (1911). Žančyna zaniadužała i pamierła ŭ 1914 hodzie. I była pachavanaja pad ścienami minskaha Kalvaryjskaha chrama.
Pavieł Dziusiekaŭ va ŭzhadanym artykule pytaŭsia: a što ž jaje muž? Dyk voś, jaje muž, niahledziačy na toje, što jamu było na toj čas za 70 hadoŭ, ažaniŭsia z małodšaj siastroj Maryi Antaninaj Jančeŭskaj! Praŭdapadobna, kab jamu było lahčej hadavać dzietak, siarod jakich byli i davoli jašče małyja.
Jak viadoma, u krainie na toj čas viravała Pieršaja suśvietnaja vajna. Niahledziačy na toje, što niemcy ŭ toj čas adnosna talerantna stavilisia da miascovaha nasielnictva, mienavita ad niamieckich ruk u toj vajnie zahinuŭ baćka Maryi Jančeŭskaj, jaki na try hady pieražyŭ svaju dačku. Što ź im zdaryłasia dakładna — nieviadoma, mo nadta supraciŭlaŭsia rekvizicyjam ad niamieckaha vojska?…
A ŭ 1919 hodzie zahinuli užo ad ruk balšavikoŭ Vincent i Antanina Vitkoŭskija. Nad imi nie źlitavalisia, paličyli «polskimi buržujami», niahledziačy navat na dziaciej i toje, što Vinsentu było ŭžo pad 80 hadoŭ. I pachavać ich na zahadzia padrychtavanym miescy na Kalvaryi nie było kamu, dy i nie vydavali rodnym cieły z tahačasnych čekisckich zaścienkaŭ. Małodšych dziaciej Vincenta i Maryi nakiravali ŭ dziciačy dom, a starejšyja zdoleli ŭciačy dy pryjadnalisia da polskaha vojska.
My sapraŭdy nie viedajem, jak vyhladała Maryja Vitkoŭskaja ź Jančeŭskich paśla taho, jak vandały apahanili jaje pomnik. Ale my možam ubačyć, jak vyhladali jaje dočki. Na hetym fotazdymku my bačym, adpaviedna źleva naprava, Maryju, Juzefu i Ahniešku Vitkoŭskich.
Maryja Vitkoŭskaja ŭ budučyni stanie žonkaj słavutaha navukoŭca-matematyka Alfreda Tarskaha, jaki źjaŭlajecca adnoj z najbolš vydatnych postaciaŭ u navucy ZŠA i, badaj što, usiaho śvietu! Darečy, i ich syn (unuk Maryi ź Jančeŭskich) Jan Tarski taksama staŭ vybitnym navukoŭcam-fizikam, prafiesaram univiersiteta ŭ San-Dyjeha, a dačka Ina stała žonkaj taksama viadomaha matematyka Andžeja Erenfiechta.
Juzefa Vitkoŭskaja (na fota ŭ centry) stała žonkaj Balasłava Zahorskaha (mužčyna na fota), šlachcica ź Vilejskaha pavieta, taksama vyhnanaha sa svajoj ziamli balšavikami. Balasłaŭ byŭ paetam i publicystam, padčas vajny z balšavikami jon pracavaŭ u polskim vajskovym štabie, a paśla vajny staŭ zahadčykam adździeła pieryjadyčnych drukaŭ u Varšaŭskaj biblijatecy. Jon zahinuŭ trahična i niedarečna: pravaliŭsia skroź šklany dach svajoj biblijateki, kali namahaŭsia vyjavić u im praciečku. Na rukach u Juzefy zastaŭsia ich maleńki syn.
Naščadki Maryi Vitkoŭskaj ź Jančeŭskich dahetul žyvuć u Amierycy i ŭ Polščy. Apošniaja ź jaje dačok, Maryja, pamierła ŭ 1990 hodzie. Mahčyma, chtości zmoža kali-niebudź ich adšukać, raspavieści pra pomnik. Moža być, u kaho-niebud́ z naščadkaŭ u siamiejnym archivie zachoŭvajecca fota ich pachavanaj u Minsku babuli i možna budzie zrabić dla pomnika novy miedaljon. I tady cudoŭnym čynam my daviedajemsia, jak vyhladała Maryja Vitkoŭskaja, pra los siamji jakoj my ŭžo kryšačku viedajem.
Kamientary