A chto tam idzie pa bitaj darozie? A što jany niasuć na svaich plačach? Žančyna trymaje na rukach dzicia. Dužy mužčyna sahnuŭsia pad ciažkimi kłunkami. Zialonyja ŭzhorki, łahčyny, adzinokaja biarozka, sprava — vialikaje pachiłaje dreva z panura-zialonym liściem, źleva, na ŭzbočynie darohi — palavy kamień. Udalečyni chmarnaje nieba, sa śvietłymi pałoskami kvołaj nadziei. Heta biełarusy, jakija nie majuć dzie prytulicca na rodnaj ziamli pad čužoj uładaj.
Spačatku hetuju karcinu Sierhijevič nazvaŭ «Emihranty». Jana była napisanaja ŭ 1934 hodzie, kali emihracyja była časam adzinym vyjściem dla mnohich ludziej — jak i ciapier. Paśla mastak źmienić jaje nazvu na bolš fiłasofskuju i bolš abahulnienuju, ź Janki Kupały: «Šlacham žyćcia».
Piotra Sierhijevič naradziŭsia u 1900 hodzie ŭ vioscy Staŭrova nad Bohinskim vozieram na Brasłaŭščynie, ale ŭsio svajo mastakoŭskaje žyćcio pravioŭ u Vilni. Heta byŭ jašče nie litoŭski Vilnius. Heta byŭ «polski čas», heta byŭ horad, dzie bolšaść žycharoŭ składali jaŭrei, i heta byŭ centr biełaruskaha adradžeńnia, dzie pracavali ci zmahalisia — abo pracavali dy zmahalisia — Adam Stankievič, Anton Łuckievič, Maksim Tank, Francišak Alachnovič, Branisłaŭ Taraškievič i inšyja znakavyja biełaruskija dziejačy.
Sierhijevič vučyŭsia va Univiersitecie Stefana Batoryja na fakultecie pryhožych mastactvaŭ pad kiraŭnictvam inšaha kłasika biełaruskaha mastactva — Fierdynanda Ruščyca, jakoha ličyŭ svaim dabradziejem; tam była jahonaja majsternia, i navat aficyjnaje zvańnie zasłužanaha dziejača mastactva jon atrymaŭ u Litoŭskaj SSR, a nie ŭ BSSR pry ŭsioj svajoj padkreślenaj, nie farmalnaj biełaruskaści.
Čužy siarod svaich
Kali ŭ Vilni jon byŭ pavažanym i svaim, to inačaj było ŭ BSSR, u Minsku. Z 600 tvoraŭ, jakija stvaryŭ mastak za svajo 84-hadovaje žyćcio, u Biełarusi zachoŭvajecca — pryčym niekatoryja nie vystaŭlalisia ŭvohule — niamnohim bolš za 70, uličvajučy i pryvatnyja zbory.
Pieršaja vystava tvoraŭ Piotry Sierhijeviča ŭ Minsku płanavałasia jašče ŭ 1941 hodzie, ale realna jana była arhanizavana ŭ Dziaržaŭnym mastackim muziei tolki ŭ 1962 hodzie pa rekamiendacyi Ministerstva kultury Litvy. Uhanaravanyja zvańniami i rehalijami mastaki Biełarusi zvysoka hladzieli na sivoha kalehu ź Vilni. Sierhijevič hublaŭsia na adkryćci svajoj vystavy: dziakavaŭ i nie asprečvaŭ ničyich krytyčnych zaŭvah.
Dla vieteranaŭ niadaŭniaj vajny i mastakoŭ-partyzanaŭ Sierhijevič byŭ padazrony: choć i nie kałabaracyjanist, ale ž arhanizoŭvaŭ u Vilni vystavu ŭ 1943 hodzie «pad niemcami», pracavaŭ u akupavanym Minsku.
Mnohija šaptalisia, što ŭ pabudavanym pierad vajnoj kaściole ŭ Sołach pad Smarhońniu pad čyrvonaj farbaj, jakoj novaja ŭłada chucieńka zamalavała antybalšavickija rośpisy, mienavita Sierhijevič namalavaŭ «Cud nad Visłaj», dzie polskija žaŭniery honiać balšavikoŭ armii Michaiła Tuchačeŭskaha. Pry restaŭracyi ŭžo ŭ XXI stahodździ rośpisy adnavili.
U Minsk, adnak, Sierhijevič jeździŭ davoli časta. Ale siabravaŭ ź niamnohimi: Maksimam Tankam, Uładzisłavaj Łucevič (žonkaj Janki Kupały) dy ź Mikałajem Dučycam, ź jakim jany razam pracavali jak mastaki ŭ Čyrvonym kaściole ŭ vajenny čas. Jon napisaŭ partrety hetych svaich minskich siabroŭ, jak i mnohich inšych, — śpievaka Michała Zabejdy-Sumickaha, Janki Šutoviča, Zośki Vieras, Antona Łuckieviča… Tolki što heta ŭsio nie byli savieckija bonzy.
Zakazami ŭłady BSSR jaho nie pieścili. Praŭda, sapraŭdnyja znaŭcy mastactva adčuvali, što majuć spravu ź vialikim tvorcam.
Alena Aładava, dyrektarka Dziaržaŭnaj karcinnaj halerei, jakaja z časam stanie Dziaržaŭnym mastackim muziejem, pačała kuplać tvory mastaka z partreta jaho stryječnaha brata — partyzana Fiedzi (1946).
Druhuju karcinu — «Aŭtapartret» (1946), a taksama 4 hrafičnyja tvory, Dziaržaŭny mastacki muziej kupiŭ ź piersanalnaj vystavy tolki praz 32 hady, u 1978-m, kali muziej uznačaliŭ Juryj Karačun. Paśla śmierci Piotry Sierhijeviča novy dyrektar napisaŭ list spačuvańnia da ŭdavy i vykazaŭ žadańnie naviedać jaje dla zakupki tvoraŭ, ale znoŭ nie skłałasia: pierabudova, adsutnaść srodkaŭ — i ŭ vyniku najlepšyja tvory Sierhijeviča znachodziacca ciapier u troch vilenskich muziejach. Usiaho ž u zbory Dziaržaŭnaha mastackaha muzieja ciapier 28 jaho tvoraŭ, ź jakich žyvapisu tolki 8, pryčym čatyry — padaravanyja (u tym liku partrety Maksima Tanka, Jana Piatroŭskaha i jaho maci Justyny), dva — pradadzienyja kalekcyjanierami (partret ksiandza Stanisłava Hlakoŭskaha i partret nieviadomaj), hrafika ž (9 arkušaŭ) pastupiła z byłoha Vilenskaha biełaruskaha muzieja imia Ivana Łuckieviča.
Muziej Janki Kupały, dzie ŭ svoj čas haspadaryła Kupalicha — Uładzisłava Francaŭna, ciotka Uładzia, jak jaje nazyvali, udava paeta, — znachodziŭsia na pačatku svajho isnavańnia ŭ 1944-m u troch pakojach na trecim paviersie Doma prafsajuzaŭ na płoščy Svabody, a Karcinnaja halereja — u vaśmi pakojach na druhim paviersie. Ciotka Uładzia rychtavała vialikuju ekspazicyju «Janka Kupała ŭ vyjaŭlenčym mastactvie» i zamaŭlała mastakam tvory. Na praciahu 10 hadoŭ Sierhijevič nasiŭ svaje karciny paŭz halereju u muziej Kupały, dzie pastupova sfarmavałasia Sierhijevičava «kupalijana» z 14-ci karcin.
Nacyjanalny ramantyzm
Sierhijevič nastolki rozny, što časam nie vierycca, što karciny naležać pendźlu adnaho i taho ž mastaka.
Jon i nacyjanalny ramantyk, i ćviordy realist u histaryčnym žanry, i piejzažyst, i vydatny rysavalščyk, i karykaturyst, ale časam vyhladaje jak «samavuk», pradstaŭnik tak zvanaha naiŭnaha mastactva. Asabliva admietny jon jak nacyjanalny ramantyk u simvaličnych karcinach.
U savieckija hady Sierhijevič nie afišavaŭ svaich tvorčych dačynieńniaŭ z katalickaj carkvoj, choć vykonvaŭ, jak jon ich nazyvaŭ, «palichromii» dla chramaŭ u Vilni, Pavilniusie (vilenski pryharad), Horadni, Žodziškach, Smarhoni, Mickunach, Małych Salečnikach i Rešach pad Vilniaj, Sołach, Porazavie, Šarašovie, Karcy na ŭkrainskaj Rovienščynie, dyj nie tolki. Havaryć pra hetuju staronku jaho tvorčaści ŭ saviecki čas było niebiaśpiečna.
Partret ksiandza Stanisłava Hlakoŭskaha — samy vyrazna ramantyčny ź jahonych partretaŭ. Jaho znajšoŭ na haryščy svajho doma kampazitar Jaŭhien Papłaŭski. Pieršyja źviestki pra hety partret źmieščanyja ŭ katałozie štohadovaj vystavy Vilenskaha tavarystva niezaležnych mastakoŭ-płastykaŭ, pravadziejnym siabram jakoha źjaŭlaŭsia Sierhijevič.
Amal ravieśniki i adnadumcy, Sierhijevič i Hlakoŭski pasiabravali. U hetym partrecie — padkreślenaja ramantyčnaść i ŭnutrany dramatyzm jak pradčuvańnie losu. Razvarot fihury ŭ profil, jak taho i patrabuje estetyka ramantyčnaha partreta. Niby čornaje kryło, spružynić pad vietram sutana. Hlakoŭski padavaŭsia Sierhijeviču niezvyčajnym ramantyčnym hierojem, niejkim Pramietejem, jaki samaachviarna niasie śviatło viedaŭ ludziam. Apantany idejaj hieroj, zmahar za praŭdu i vieru. Chutkaść žyvapisu vydatna adčuvajecca ŭ hetym pałatnie, pa jakim byccam «hulaje viecier». «Da partreta treba padychodzić z nalotu, zachoŭvać pieršaje ŭražańnie», — havaryŭ Piotra Sierhijevič vučniam. Mienavita tak, z naporam junactva, emacyjna dy chutka napisany i hety partret, i mnohija inšyja tvory pačatku 1930-ch.
Mastactvaznaŭcy adznačyli asablivaść Piotry Sierhijeviča: pobač z vysokimi partretami i elehantnaściu moža być «samatužnaja» karcinka, što asabliva zaŭvažna ŭ jaho žanravych kampazicyjach 1940-ch.
«Kali jamu nie treba śpiašacca, kali jon moža vieści spakojny, hłyboki i źmiastoŭny dyjałoh z naturaj, tady jon moža dasiahać žyvoha hučańnia koleru, asensavana harmanizavanaj formy», — pisaŭ pra jaho ŭ 1970 hodzie historyk mastactva Uładas Drema, atłant litoŭskaha mastactvaznaŭstva i były kaleha Sierhijeviča pa muziei Łuckieviča.
U Krakavie
Paśla troch hadoŭ vučoby ŭ Vilenskim univiersitecie mastak pajechaŭ udaskanalvacca ŭ Krakaŭskuju akademiju mastactvaŭ. Hrošy na pajezdku daŭ jamu prafiesar žyvapisu Alaksandr Šturman ź niečakanaj umovaj, što kali nie atrymajecca chutka addać pazyku, to małady mastak budzie dahladać jahonuju mahiłu. Tak i zdaryłasia: Sierhijevič na praciahu ŭsiaho žyćcia chadziŭ na mahiłu svajho prafiesara-dabradzieja.
U Krakavie ž pravioŭ tolki hod. Prafiesar Krakaŭskaj akademii Juzaf Piatkievič dziviŭsia ź vichurnaha tempieramientu studenta: «Našto tak šmat tracić enierhii? Natura ž nie ŭciače!» — havaryŭ jon svajmu nieciarplivamu vučniu. Krakaŭskaja akademičnaja škoła zrabiła značny ŭpłyŭ na Sierhijeviča, i paśla Krakava jaho ŭlubiony žanr — partret — stanovicca bolš strymanym, kłasičnym. Taki partret Jana Piatroŭskaha — jevanhielisckaha pastara ŭ Dziarečynie, što pamiž Hrodnam i Słonimam.
Hety partret Sierhijevič napisaŭ u 1940 hodzie — i jaki kantrast z partretam Hlakoŭskaha! Zamiest vichurnaha tempu pendźla — uraŭnavažanaja kłasika, amal emblematyčnaść.
Praca ŭ muziei Łuckieviča
Piotra Sierhijevič pracavaŭ u Biełaruskim muziei imia Łuckieviča ŭ Vilni ź pierapynkami jašče z 1939 hoda. Kali paśla vajny było vyrašana pieradać častku fondaŭ u Biełaruś, jon aktyŭna sadziejničaŭ, kab u Minsk trapili samyja važnyja artefakty.
Tak, u 1962 hodzie jon padaravaŭ našamu histaryčnamu muzieju staražytnuju hramatu 1568 hoda na pierhamiencie z pryviazanymi piačatkami, dazvoliŭ Michasiu Sieŭruku zabrać z muzieja jaho karcinu «Žnivo», jakaja ciapier u Mastackim muziei. Paśla aryštu dyrektara Janki Šutoviča Sierhijevič byŭ adnym ź niamnohich znaŭcaŭ muzieja Łuckieviča i jaho ekspanataŭ.
Ale kali ŭ 1946 hodzie sakratar pa ideałohii CK KPB Cimafiej Harbunoŭ zaprasiŭ jaho i inšych supracoŭnikaŭ muzieja pierajechać u Minsk, kab pracavać u biełaruskaj stalicy, mastak admoviŭsia.
Hetaksama jak admoviŭsia pierajechać u Varšavu, kudy jaho taksama klikali siabry.
Biełaruski Matejka
Jašče naprykancy 1930-ch hadoŭ Sierhijevič pačaŭ pracavać nad karcinaj «Kastuś Kalinoŭski».
Jon byŭ ambicyjny: «Histaryčnaja tema ŭ nas, biełarusaŭ, nie raspracavanaja. Jak šmat pracy i talentu treba ŭkłaści ŭ toje, kab pradstaŭnikoŭ lepšych ludziej našaha minułaha, u naš čas zabytych usimi, pradstavić u chviliny słavy, pavialičyć pamiać pra ich u narodzie. Jany hetaha vartyja. Našy braty ruskija, ukraincy nas abahnali daŭno ŭ hetym, a my pavinny ich dahnać, kali nie pierahnać. Heta tvorčaje spabornictva. Kali ja zadumaŭ pisać histaryčnuju karcinu, ja kiravaŭsia nie tolki patryjatyčnymi stymułami, ale i žadańniem stać pijanieram u hetaj halinie. Našy biełaruskija mastaki tolki niadaŭna zacikavilisia hetaj temaj…» Dva eskizy, zroblenyja ŭ kancy 1930-ch, Sierhijevič biaźlitasna źniščyŭ u paślavajenny čas.
Cikavaść padahravałasia i budučym 100-hodździem paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ, a ŭ 1958-m adznačałasia 120-hodździe z dnia naradžeńnia Kalinoŭskaha. Tady mnohija mastaki źviarnulisia da hetaj temy i ŭ Litvie, i ŭ Biełarusi. U BSSR aficyjnuju zamovu na jaje atrymali mastaki muž i žonka Adolf Huhiel i Raisa Kudrevič. Na ich pałatnie 1958 hoda Kalinoŭski — narodny trybun i ahitatar. Sierhijevič taksama ŭvasablaje Kalinoŭskaha jak pałymianaha pramoŭcu. Karcina «Kalinoŭski siarod paŭstancaŭ 1863 hoda» (1955, miesca zachavańnia — Hrodzienski historyka-archieałahičny muziej) pakazvaje jaho ŭ lesie na pryvale, sialanskaja śvitka padkreślivaje blizkaść da naroda. U karcinie «Kalinoŭski i Urubleŭski ahladajuć vojski» (1959, Litoŭski mastacki muziej) Kalinoŭski traktujecca jak mužny vojenačalnik, vajar «u chvilinu słavy i nadziei», kali paŭstańnie tolki nabirała moc.
Ci prajhraŭ Sierhijevič tvorčaje spabornictva svajho času? I tak, i nie. Jaho karciny nie byli šyroka pakazanyja ŭ Biełarusi, na što jon, biezumoŭna, raźličvaŭ. Tym nie mienš Sierhijevič staŭ adnym z zasnavalnikaŭ biełaruskaha histaryčnaha žyvapisu savieckaha pieryjadu. Pryznańnie pryjšło paźniej: pieršaja pryśviečanaja Sierhijeviču kniha-manahrafija aŭtarstva Arsienia Lisa, jaki siabravaŭ z mastakom bolš jak 10 hadoŭ, vyjšła tolki ŭ 1970-m, a ŭ 1978-m narešcie adbyłasia doŭhačakanaja, zapłanavanaja jašče na 1975 hod vialikaja vystava ŭ Pałacy mastactva, jakaja ładziłasia pa inicyjatyvie i z dapamohaj inšaha pakaleńnia — maładych kaleh, jakija sami vybrali i pryvieźli u Minsk tvory. Z toj vystavy, jakaja stała śviatam, šmat raskupiła karcin tvorčaja intelihiencyja, a «Aŭtapartret» nabyŭ Dziaržaŭny mastacki muziej. Stary majstar usprymaŭsia lehiendaj, za im cuham chadziła moładź, da jaho ŭ Vilniu ŭ svojeasablivuju pilihrymku jeździła biełaruskaja nacyjanalnaja intelihiencyja: navukoŭcy, litaratary, mastaki.
I usio ž dahetul niama ni albomaŭ, ni sučasnych hruntoŭnych daśledavańniaŭ jaho tvorčaści.
Prajšło 40 hadoŭ paśla śmierci majstra, niekatorym jaho tvoram chutka budzie sto hadoŭ. Nie ŭsie tvory vytrymlivajuć vyprabavańnie časam. Ale partrety Sierhijeviča i ciapier niby vypramieńvajuć humanizm — jany sapraŭdny mastacki skarb. Hetaksama jak jaho patryjatyčnaja ramantyčnaja kupalijana, intymnyja, piaščotnyja, nadzvyčaj abajalnyja piejzažy. Sapraŭdny biełaruski kłasik.
Va Ukrainie zahinuŭ biełaruski dobraachvotnik Haz11
Kamientary