Histaryčny centr Kułdyhi vielmi padobny da centraŭ biełaruskich haradoŭ. Ale kali ŭ Biełarusi takaja zabudova pieršaj idzie pad znos ci stanovicca achviaraj «jeŭraramontaŭ», to ŭ Łatvii prykłali šmat vysiłkaŭ, kab jaje zachavać i nadać status pomnika suśvietnaha značeńnia.
Takoje rašeńnie było pryniata na 45-j siesii Kamiteta suśvietnaj spadčyny, jakaja prachodzić z 10 da 25 vieraśnia ŭ stalicy Saudaŭskaj Aravii Er-Ryjadzie.
Da hetaha času ŭ Łatvii byli tolki dva abjekty, uklučanyja ŭ śpis Suśvietnaj spadčyny JUNIESKA: histaryčny centr Ryhi i hieadezičnaja duha Struve, častki jakoj raźmieščany taksama i ŭ inšych krainach Bałtyi, Finlandyi, Rasii, Biełarusi, Ukrainie, Małdovie. Ciapier da hetaha nievialikaha śpisu dadaŭsia jašče i histaryčny centr horada Kułdyha.
Kułdyha raźmieščana ŭ zachodniaj častcy Łatvii, u centralnaj častcy ziamli Kurzeme (Kurlandyi). U 1242 hodzie tut zakłaŭ zamak Hołdynhien łandmajstar Teŭtonskaha ordena Dzitrych fon Hruninhien. Horad, jaki vyras vakoł zamka, u 1378 hodzie atrymaŭ haradskija pravy i ŭstupiŭ u handlovy Hanziejski sajuz.
Dobra zachavany histaryčny centr śviedčyć pra imklivaje raźvićcio horada i handlu ŭ XVI-XVIII stahodździach. U toj čas Hołdynhien byŭ u składzie Kurlandskaha i Ziemhalskaha hiercahstva, jakoje było vasałam spačatku Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, a paśla Rečy Paspalitaj, zachoŭvajučy pry hetym šyrokuju aŭtanomiju. Zajmajučy vyciahnuty trochvuholny klin pamiž VKŁ i Dźvinoj, jaki z zachadu na ŭschod praściraŭsia na 500 kiłamietraŭ (ad Bałtyjskaha mora da samaj Drui), hiercahstva słužyła bufieram pamiž Rečču Paspalitaj, Šviecyjaj, jakaja doŭhi čas kiravała Livonijaj, a paśla i Rasijskaj dziaržavaj.
Choć stalicaj hiercahstva była Mitava, ale ŭ Hołdynhiena zastavałasia rezidencyja kurlandskaha hiercaha, što dało mahutny šturšok jahonamu raźvićciu.
Paśla treciaha padziełu Rečy Paspalitaj vasalnaja zaležnaść Kurlandyi źnikła, i na łandtahu ŭ tym ža 1795 hodzie hiercahstva było dałučana da Rasii, utvaryŭšy Kurlandskuju hubierniu. Hołdynhien staŭ zvyčajnym paviatovym horadam.
Jak adznačajecca ŭ daśje na sajcie JUNIESKA, akramia tradycyjnaj draŭlanaj architektury, u Kułdyzie taksama pradstaŭleny muravanyja i fachvierkavyja pabudovy. Architektura Kułdyhi kvitnieła dziakujučy abmienu vandroŭnymi majstrami ź inšymi hanziejskimi haradami i centrami Bałtyki, a taksama Rasii.
Kamitet suśvietnaj spadčyny na hetaj padstavie adnios histaryčny centr da katehoryi III — heta značyć abjektaŭ, jakija źjaŭlajucca ŭnikalnymi abo, prynamsi, vyklučnymi dla kulturnaj tradycyi abo cyvilizacyi, jakaja isnuje da hetaha času ci ŭžo źnikła.
Jak raspaviali LETA pradstaŭniki Kułdyhskaha krajavoha samakiravańnia, šlach horada ŭ śpis Suśvietnaj spadčyny JUNIESKA zaniaŭ bolš za 20 hadoŭ i heta byŭ vialiki praces, u vyniku jakoha stvorana sistema pa kiravańni spadčynaj, vyvučany i pryviedzieny ŭ paradak kulturnyja kaštoŭnaści, viałasia rabota pa aśviecie hramadstva ŭ pytańniach achovy spadčyny, a taksama ŭparadkavany praviły zabudovy. Taksama byŭ stvorany restaŭracyjny centr i raspracavana prahrama padtrymki dla abarony histaryčnaj zabudovy.
Prezident Łatvii Edhar Rynkievič padkreśliŭ, što ŭklučeńnie staroha horada Kułdyhi ŭ śpis Suśvietnaj spadčyny JUNIESKA źjaŭlajecca značnym śviedčańniem mižnarodnaha pryznańnia Łatvii i ŭłasna horada. Hety status, na jahonuju dumku, «spryjaje paznavalnaści ŭ suśvietnym maštabie, a značyć, palapšaje turystyčny patencyjał. Choć začaravańnie Kułdyhi zaŭsiody pryciahvała naviedvalnikaŭ ź blizkich i dalokich krain, chaču, kab cikavaść da jaje rasła i rabiła važki ŭniosak u miascovuju ekanomiku».
Ministr kultury Ahniese Łohina zaŭvažyła, što biez samaaddanaj pracy žycharoŭ horada na praciahu bolš jak 20 hadoŭ «pośpiech Łatvii nie byŭ by mahčymy».
Biełaruski aśpiekt
Ci sapraŭdy zabudova Kułdyhi nastolki ŭnikalnaja? Absalutna nie, viadoma, kožnaja miaścina niepaŭtornaja, ale ŭ cełym dakładna takija ž miestačkovyja piejzažy možna sustreć u nievialikich biełaruskich haradach ci na pieryfieryjnych vulicach bujnych histaryčnych haradoŭ, jak to Hrodna.
Ale staŭleńnie da hetaj spadčyny ŭ Łatvii i Biełarusi kardynalnym čynam adroźnivajecca. Kali ŭ bałtyjskaj respublicy zachoŭvajucca staryja kamianicy i navat draŭlanyja damy, raspracoŭvajucca kancepcyi restaŭracyi i achovy šarahovaj zabudovy, stroha sočać za vykarystańniem histaryčnych materyjałaŭ, koleraŭ, adsutnaściu niedarečnych ramontu i rekłamnych vyviesak, to ŭ Biełarusi ŭsio całkam naadvarot. Tolki niešmatlikija staryja budynki ŭziatyja pad achovu, astatnija abo pierabudoŭvajucca da niepaznavalnaści, abo prosta źniščajucca.
Kaštoŭnaść draŭlanaj zabudovy ŭvohule zastajecca niezrazumiełaj čynoŭnikam. Pakazalna, što abviaščajučy hod tamu histaryčny centr Babrujska historyka-kulturnaj kaštoŭnaściu, u jaho nie było ŭklučana nivodnaha draŭlanaha budynka, choć takich u horadzie niamała i jany źjaŭlajucca važnym śviedčańniem svajho času.
Biełaruskija čynoŭniki ličać, što ŭsio, što mienš vydatnaje za Notr-Dam i Kaliziej, jakich u Biełarusi nikoli nie było i być nie mahło, — małakaštoŭnaje i prymityŭnaje, niavartaje achovy i adnaŭleńnia. Prykład Kułdyhi, jakaja ŭžo płanuje zarablać na svaim novym statusu, pakazvaje chibnaść takich mierkavańniaŭ.
A jak možna zrazumieć z vyznačeńnia katehoryi, jakuju nadali Kułdyzie, kab patrapić u śpis Suśvietnaj spadčyny JUNIESKA, abjekt nie abaviazkova musić być vyklučnym dla ŭsiaho śvietu, a tolki dla toj kultury, dzie jon bytuje.
Da takich abjektaŭ u Biełarusi mahli b patrapić staražytny Połack ź jaho archieałahičnymi i (na žal, užo niešmatlikimi) architekturnymi pomnikami, Navahrudak, jaki ličycca adnoj ź pieršych stalic Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, karaleŭskaja Horadnia, ci, naprykład, kompleks budynkaŭ, źviazanych z abviaščeńniem Biełaruskaj Narodnaj Respubliki — čamu b nie?
Siońnia ŭ papiaredni śpis Suśvietnaj spadčyny JUNIESKA ŭ Biełarusi ŭniesieny Aŭhustoŭski kanał, Spasa-Praabraženskaja carkva i Safijski sabor u Połacku, Barysahlebskaja (Kałožskaja) carkva ŭ Hrodnie, kultavyja zbudavańni abarončaha typu ŭ Biełarusi, Polščy i Litvie, draŭlanyja cerkvy Paleśsia, a taksama ansambl praśpiekta Niezaležnaści ŭ Minsku.
Usie jany dadadzieny ŭ papiaredni śpis jašče ŭ 2004 hodzie, i z taho času, a minuła ŭžo amal 20 hadoŭ, nie zroblena aničoha ŭ kirunku da pryznańnia ich Suśvietnaj spadčynaj. Za hety čas mnohija draŭlanyja cerkvy Paleśsia, pieralik jakich čamuści nie pryviedzieny, byli pierabudavany z vykarystańniem sajdynhu i nitryd-tytanu na dachach, a supolnaja ź Litvoj i Polščaj zajaŭka pa abarončych chramach prosta adkładziena ŭ šufladu praz toje, što biełaruski režym staŭ izhojem u śviecie, a pierśpiektyvy praśpiekta Niezaležnaści kaliści atrymać taki vysoki status niščacca ŭłasnaručnym podpisami Łukašenki, jaki dazvalaje budavać abjekty kštałtu «pałaca Karyčaŭ» na Kastryčnickaj płoščy.
Zastajecca tolki spadziavacca, što prykład pośpiechu Kułdyhi zmoža paŭpłyvać na staŭleńnie biełarusaŭ da ŭłasnaj kulturnaj spadčyny, jakuju jašče zastajecca šaniec vyratavać ad poŭnaj dehradacyi dy źniščeńnia.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆŠto aznačaje zahadkavy kod R99 u pryčynach śmierci Uładzimira Makieja i Vitolda Ašurka?5
Kamientary