Viadomy daśledčyk historyi Biełarusi, dacent Instytuta historyi Upsalskaha ŭniviersiteta Andrej Katlarčuk u čarhovym vypusku jutub-kanała «Historyja na Svabodzie» raspavioŭ, jakija rehijony isnavali ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim, dzie prachodzili miežy Biełarusi ŭ XIX stahodździ i ci možna havaryć, što z abviaščeńniem BNR nazva «Biełaruś» pačała pašyracca ŭ śviecie.
Andrej Katlarčuk šmat zajmaŭsia XVII stahodździem, pisaŭ pra Kiejdanskuju uniju i pra inšyja padziei taho stahodździa. Apošnim časam jon daśleduje palityčnyja simvały Biełarusi.
Jakija rehijony isnavali ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim?
Vučony źviartaje ŭvahu na tuju akaličnaść, što jašče ŭ XVI stahodździ rehijony «płavali», i «Biełaruś» možna było znajści i kala Noŭharada, i kala Pskova. A voś u XVII stahodździ adbyłasia kankretnaja ich łakalizacyja. Na toj čas było čatyry rehijony, jakija zhadvalisia padarožnikami.
«My bačym Litvu, jakaja znachodzicca i na terytoryi sučasnaj Biełarusi, i na terytoryi sučasnaj Litvy. Nahadaju, što Kovienski paviet, Vilkamirski paviet — heta litoŭskija paviety, heta nie Žamojć, jany znachodzilisia ŭ histaryčnaj Litvie», — udakładniaje historyk.
Pa słovach Katlarčuka, u toj čas Biełaruś łakalizavałasia tam, dzie ciapier uschodniaja častka krainy. Heta Połack, Viciebsk, Mahiloŭ, Homiel.
«My majem Paleśsie, i navat časta Bieraściejskaje vajavodstva nazyvajuć Paleskim vajavodstvam. I navat jość asobnyja mapy Paleśsia. Heta staraja nazva, viadomaja jašče z XIII stahodździa. I majem Padlašša. To-bok toj rehijon, bolšaść jakoha siońnia znachodzicca ŭ Polščy, ale niejki kavałak jość i ŭ Biełarusi», — praciahvaje historyk.
Na dumku Katlarčuka, z histaryčnaha punktu hledžańnia kožnaja z nazvaŭ čatyroch rehijonaŭ mieła patencyjał stać nazvaj krainy. Ale Biełaruś ad samaha pačatku mieła najlepšyja šancy ŭ hetaj kankurencyi.
Kali i jak nazva «Biełaruś» napoŭniłasia palityčnym sensam
Vučony adznačaje, što pytańnie ab tym, jak nazva «Biełaruś» napoŭniłasia palityčnym sensam, jon padrabiazna razhladaje ŭ svajoj knizie pra Kiejdanskuju uniju «U cieniu Polščy i Rasii».
«Što cikava, dyk heta toje, što XVII stahodździe — heta čas mocnych transfarmacyj. «Ruskaja» nacyja, jakaja isnavała ŭ Vialikim Kniastvie i Karonie Polskaj, padzialajecca. My ŭžo majem ukrainski hietmanat, majem kazaččynu. «Ruskaja» mova, jakaja była adzinaju dla biełarusaŭ i ŭkraincaŭ, taksama pačynaje padzialacca», — adznačaje historyk.
Daśledčyk źviartaje ŭvahu, što niekalki značnych padziej u XVII stahodździ adbylisia i ŭ Biełarusi. Pa-pieršaje, 1632 hod, kali karol Rečy Paspalitaj lehalizavaŭ pravasłaŭnuju carkvu. U vyniku ŭ krainie źjaviłasia adzinaja lehalnaja pravasłaŭnaja jeparchija, jakaja pačynaje nazyvacca biełaruskaj. Pryčym sami pravasłaŭnyja śviatary nazyvajuć jaje biełaruskaj.
Akramia hetaha, praciahvaje daśledčyk, «my majem biełaruski dystrykt Refarmackaha zboru, heta tyja staryja kalvinisty. Hety dystrykt mieściŭsia tam, dzie Połack, Viciebsk i ŭ bok Mahilova. I jon nazyvaŭsia biełaruskim.
My majem palityčny prajekt pałkoŭnika Kanstancina Pakłonskaha, jaki manieŭravaŭ pamiž Rasijaj, Polščaj, Šviecyjaj i jaki nazyvaŭ siabie biełaruskim pałkoŭnikam».
Ale samaje cikavaje, na što źviartaje ŭvahu Katlarčuk, heta toje, što «padčas vajny siaredziny XVII stahodździa, taho Patopu, toj «nieviadomaj vajny», kali Maskoŭskaja dziaržava pajšła na Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, naradžajecca palityčny źmiest Biełarusi, palityčnaja adznaka».
Katlarčuk padrabiazna tłumačyć, što nazva rehijonu «Biełaruś» nie zjaŭlajecca inicyjatyvaj maskoŭskaha cara Alaksieja Michajłaviča, vojski jakoha akupavali značnuju častku ŭschodnich ziamiel padčas vajny 1654-1667 hadoŭ:
«U pieršych ukazach car Alaksiej Michajłavič piša, što jon uziaŭ litoŭskija harady, i dadaje da svajho tytułu «kniaź Połacki i Amścisłaŭski». I pieršy viadomy nam dakumient, kali car upieršyniu nazyvaje siabie «haspadarom Biełaj Rusi», heta achoŭnaja hramata Kucieinskamu manastyru.
Tak što, chutčej za ŭsio, biełaruskija pravasłaŭnyja śviatary padkazali jamu takuju ideju. Paśla jon paśladoŭna pačynaje nazyvać siabie Vialikim kniaziem Litoŭskim i haspadarom Biełaj Rusi ŭ zahadach i ŭkazach, jakija jon vypuskaje».
Daśledčyk źviartaje ŭvahu na cikavuju sprečku za tytulaturu, jakaja śviedčyć ab tym, što nazva «Biełaruś» napoŭniłasia palityčnym sensam:
«Tytuły ŭ toj čas aznačali prava na ŭładańnie, na suvierenitet. I voś my bačym, što šviedski karol admaŭlaje caru zvacca Vialikim kniaziem Litoŭskim i haspadarom Biełaj Rusi. Bolš za toje, sienatary Vialikaha Kniastva Litoŭskaha pišuć list u Maskvu, dzie tłumačać tak:
«ty siabie nazyvaješ haspadarom Biełaj Rusi, ale heta nie tak; karol polski — jon karol Biełaj Rusi». I voś heta vielmi važna. Tut my majem Biełaruś jak palityčnuju adzinku.
U adkaz karol polski i jaho dziedzičy atrymlivajuć vielmi mocny adkaz z Maskvy. Maŭlaŭ, takoha nikoli nie było, my pra takoje nikoli nie čuli, jak tak, što karol Rečy Paspalitaj taksama i karol Biełaj Rusi?
Ale važna, što voś u hetaj vajnie i ŭ hetaj palityčnaj kankurencyi i kanfliktach Biełaruś z rehijonu nabyvaje adcieńnie palityčnaj adzinki Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.
I potym užo my bačym, što šlachta z hetych vajavodstvaŭ identyfikuje siabie ź Biełaruśsiu. Možna zhadać i Jana Barščeŭskaha, i Alaksandra Rypinskaha. Jany pišuć pra Biełaruś jak pra rehijon Vialikaha Kniastva Litoŭskaha».
Takim čynam, možna skazać, što nazva «Biełaruś» napoŭniłasia palityčnym sensam mienavita ŭ XVII stahodździ, i heta była vyklučna ŭnutrybiełaruskaja sprava, i hetamu nie dapamahali niejkija źniešnija aktory.
Jak vyhladała sprava z nazvaj «Biełaruś» u XIX stahodździ
Vučony adznačaje, što ŭ XIX stahodździ kožny viedaŭ, dzie prachodzili miežy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, Rečy Paspalitaj. Ale nichto dakładna nie viedaŭ, dzie prachodziać miežy Biełarusi. Heta Katlarčuk tłumačyć tym, što
«VKŁ było šmatetničnaj dziaržavaj i my majem vialikuju kantaktnuju zonu, tak zvanuju «histaryčnuju Litvu», dzie žyvuć i bałty i słavianie, i navat bilinhvy. I pra heta viadoma navucy. Heta byli ludzi, jaki razmaŭlali i na litoŭskich, i na biełaruskich dyjalektach».
Historyk zaŭvažaje, što pra toje, dzie miežy Biełarusi, spačatku pačali pisać piśmieńniki XIX stahodździa Adam Mickievič, Vincent Dunin-Marcinkievič, Francišak Bahuševič, a taksama daśledčyk Alaksandr Jelski.
«Cikava, što takoj upeŭnienaści niama. Dunin-Marcinkievič u pierakładzie «Pana Tadevuša» piša pra Nioman, Dźvinu, ale jon nie zhadvaje vakolic Paleśsia, nie zhadvaje ni Pinska, ni Bresta. Francišak Bahuševič piša, «znachodziłasia Biełaruś ad Vilni da Mazyra, ad Viciebska za małym nie da Čarnihava, dzie Hrodna, Minsk, Mahiloŭ, Vilnia». Brest i Pinsk nie zhadvajucca. Alaksandr Jelski karystajecca rečkami i piša «biełarusy taksama žyvuć uzdoŭž Prypiaci, Narava».
Katlarčuk adznačaje, što pytańnie miežaŭ Biełarusi było navukovym pytańniem i patrabavała značnych srodkaŭ. I ŭ hetaj spravie dapamahło Ruskaje hieahrafičnaje tavarystva. «Impieratar chacieŭ viedać, jakija narody žyvuć u jaho impieryi, dzie ich miežy. Tamu pad heta vydatkoŭvalisia vialikija hrošy».
Jon zhadvaje dziejnaść Jaŭchima Karskaha i jaho «Etnahrafičnuju kartu biełaruskaha plemieni»:
«Heta była bomba. Carskija žandary nie raźličvali, što jana adyhraje takuju vialikuju rolu. Bo my majem čas nacyjanalizmu, etnahrafičnych nacyj. Hałoŭny pryncyp nacyjanalizmu ŭ tym, što kožnaja etnahrafičnaja hrupa ci narod maje prava na svaju dziaržavu i tut heta karta adyhryvaje rolu — voś Biełaruś.
Jana maje dosyć jasnyja miežy. Inšaja reč, što Jaŭchim Karski nie dałučaŭ pinskaje i bresckaje Paleśsie da hetaj karty. A ŭžo karta BNR dałučaje. Bolš za toje, jana biare trochi tych rehijonaŭ, jakija nie naležać da biełaruskich havorak (Bransk, Dźvinsk)».
Ci paŭpłyvała abviaščeńnie BNR na bolš intensiŭnaje pašyreńnie ŭ śviecie nazvy «Biełaruś»
Navukoviec źviartaje ŭvahu, što nazva «Biełaruś» robicca daminujučaj jašče ŭ pačatku XX stahodździa, da ŭźniknieńnia BNR. Hetaje słova ŭpieršyniu vykarystała ŭ svajoj naźvie palityčnaja partyja — «Biełaruskaja sacyjalistyčnaja hramada», jakaja była zasnavanaja ŭ 1903 hodzie ŭ Vilni. Hazieta «Naša niva» mieła padnazvu «pieršaja biełaruskaja hazieta z rysunkami». Historyk zhadvaje taksama «Dudku biełaruskuju» Macieja Buračka (Franciška Bahuševiča).
«Takim čynam my majem «Biełaruś» jak nazvu, jakaja ŭkaraniłasia ŭ biełaruskim kantekście, jak kulturnym, tak i palityčnym (bo majem palityčnyja partyi). Tamu my nie bačym nijakich dyskusij u 1918 hodzie adnosna nazvy krainy ŭ Minsku. U Vilni spračajucca krajoŭcy, niedzie tam spračajucca polskija aktyvisty. Navat byŭ termin «Biełalachija». Ale dla ŭradu ŭ Minsku jasna — kraina Biełaruskaja Narodnaja Respublika».
Adnosna BNR Katlarčuk adznačaje, što ŭ jaje najbolš paśpiachovaj była źniešniepalityčnaja dziejnaść:
«Dypłamaty razjechalisia pa ŭsioj Jeŭropie. Delehacyi ŭdzielničali va ŭsich bujniejšych kanfierencyjach pa budučyni Jeŭropy. Paryžskaja kanfierencyja 1919 hoda. Pryjazdžaje biełaruskaja delehacyja, ukrainskaja, litoŭskaja, polskaja. Kožnaja niasie vializnyja mapy. Jany raskładvajuć ich na stale, tłumačać, dzie jakaja kraina, dzie miežy.
Adzin anhlijski dypłamat napisaŭ, što jon nie moh zrazumieć, bo jon pabačyŭ, što miežy nie supadajuć, i kožnaja kraina prapanuje svoj varyjant. Bolš taho, niekatoryja ŭniviersiteckija prafiesary, što byli ŭ składzie delehacyj, čamuści apranuli kašuli (heta demanstracyja narodu, etnahrafičnaj nacyi)».
Vučony zaŭvažaje, što jon pačaŭ źbirać materyjał pra suviazi BNR sa Šviecyjaj.
«U Šviecyi byŭ pasoł BNR Isak Łurje. Jon byŭ ź Pinska i mieŭ jaŭrejskaje pachodžańnie. Jon byŭ, jak siońnia kažuć, hipieraktyŭny — drukavaŭ brašury, ulotki, źviartaŭsia da ŭradaŭ skandynaŭskich krain. Viedy pra krainu Biełaruś takim čynam raspaŭsiudžvalisia».
Katlarčuk pryvioŭ prykłady z presy Šviecyi taho času, dzie drukavalisia paviedamleńni ab padziejach u Minsku. «Naprykład, «u Miensku adbyvajecca Pieršy biełaruski kanhres (zrazumieła, što heta Pieršy ŭsiebiełaruski zjezd 1917 hoda). Abrany prezidyum. Im kiruje biełaruski palityk Sierada. Biełarusy pastavili patrabavańnie nacyjanalnaj aŭtanomii. I biełarusy abviaścili Miensk stalicaj Biełarusi».
Katlarčuk adznačaje, što takoha kštałtu artykułaŭ za 1917-1920 hady možna znajści sotni ŭ jeŭrapiejskaj presie. «Heta značyć, što byŭ zapuščany praces raspaŭsiudžańnia źviestak ab Biełarusi», — śćviardžaje daśledčyk.
«Treba pryhadać taksama BSSR. Nielha kazać, što jana ničoha nie rabiła. Z 1945 hoda BSSR heta de-jure niezaležnaja dziaržava. Bo jana člen AAN. I voś što my majem.
Biełaruskija dypłamaty ŭ Ńju-Jorku ŭ 1983 hodzie nadrukavali buklet pra Biełaruś na anhlijskaj movie. Jaki pad čas Asamblei AAN razdavaŭsia delehacyjam amal što 200 krain. Tam my majem kartu Biełarusi. Tam adznačana, što Biełaruś — suvierennaja kraina. Stalica — Minsk. Nacyjanalnaja valuta — rubiel. Bolš taho, napisana:
«Biełaruś i Ukraina adzinyja z 15 savieckich respublik, jakija majuć suvierenny niezaležny status, prava vychadu z SSSR, prava dypłamatyčnych znosin i prava zaklučeńnia mižnarodnych damovaŭ. Biełaruś maje roŭny status z SSSR».
I heta atrymali delehacyi ŭsich krainaŭ śvietu. Bolš taho, pra biełarusaŭ napisana. I heta, z savieckaha punktu hledžańnia, naohuł kramoła:
«Biełarusy — naščadki słavian, jakija, budučy izalavanymi ad Rasii, kulturna aryjentavalisia na Zachad».
Takim čynam i BNR i BSSR zrabili svoj uniosak u raspaŭsiudžańnie nazvy «Biełaruś». A ŭ 1991 hodzie my majem «Zakon ab naźvie Respubliki Biełaruś».
Čytajcie jašče:
Šlachta VKŁ pamiž rusinstvam i polskaściu
«Navat jaho prychilniki zrazumieli, što žyć jak raniej užo nie atrymajecca». Biełarusy raskazali pra atmaśfieru ŭ krainie napiaredadni vybaraŭ8
Kamientary
cikava.) voś hetaha nie viedała...
nazva kaniečnie śmiešnaja) hramadzianin tady b byŭ biełalach. a jak nazyvałasia b hramadzianka? 🤔
Źjaŭlajecca novaja dziaržava.
Zaviecca pryhoža jana: BNR.
Jaje ŭtvareńnie śviatkujem i ciapier.
Ale raptam adniekul — ź dzirki ad bublika —
Źjaŭlajecca inšaja na tabie respublika.
...
Na hetym šmatkropje. U ruki vam ściah
Chaj kožny napiša ŭłasny praciah…
Budźma
Viedać svoj rod!
Šalony narod, biełaruski narod…
Budźma
Viedać svoj rod!
Šalony narod, šalony narod…