8 lutaha 2024 hoda Viarchoŭny sud pačaŭ razhlad kryminalnaj spravy suprać čałavieka, jakoha padazrajuć u ździajśnieńni vajennych złačynstvaŭ. Praŭda, abvinavačany pamior jašče ŭ minułym dziesiacihodździ. Raskazvajem jaho historyju.
Najbolš poŭna i bieź ideałahičnych pierakosaŭ historyju Uładzimira Katruka vykładaje šviedska-amierykanski historyk Pier Anders Rudlinh u svaim artykule «Teror i miascovaja kałabaracyja ŭ akupavanaĭ Biełarusi: prykład 118-ha bataljëna achoŭnaĭ palicyi».
U razhar Druhoj suśvietnaj vajny nacysty sutyknulisia z mocnym partyzanskim supraciŭleńniem na ŭschodnim froncie. Dla vyrašeńnia hetaj prablemy byli pradpryniatyja radykalnyja srodki. U 1942 hodzie pa zahadzie rejchsmaršał Hiermana Hiorynha ŭ partyzanskich rajonach nieabchodna było «kanfiskavać usiu ježu, sahnać na prymusovyja pracy ŭsich pracazdolnych mužčyn i žančyn i adpravić dziaciej u śpiecyjalnyja łahiery».
Z taho času niemcy pačali rehularna akružać i spalvać lubuju viosku, jakuju padazravali ŭ padtrymcy partyzan, a jaje žycharoŭ rasstrelvali, spalvali žyŭcom ci zahaniali na prymusovyja raboty ŭ Hiermaniju.
Vyrašać, spalvać viosku ci departavać jaje žycharoŭ, pavinny byli miascovyja kamandziry Słužby biaśpieki (SD). U 1942 hodzie niemcy pačali palityku stvareńnia «miortvych zon», dzie źniščałasia ŭsio, u tym liku i ludzi.
Spalenyja vioski ličylisia partyzanskimi. Nie dazvalałasia ich adnaŭlać, a luboha, kaho sustrakali tam, ličyli za partyzana i rasstrelvali. Lasy, dzie chavalisia partyzany, vysiakalisia i vypalvalisia ahniom.
Da leta 1943 hoda partyzanski supraciŭ u Biełarusi nabyŭ moc. Niemcy adkazali palitykaj kalektyŭnych pakarańniaŭ. Za čas akupacyi było praviedziena 60 bujnych i 80 drabniejšych apieracyj pa «zaspakajeńni». U vyniku było źniščana 627 viosak, čyje žychary najčaściej byli zažyva spaleny karnikami.
118-y bataljon
Asnovu 118-ha bataljona achoŭnaj palicyi składali ŭkrainskija nacyjanalisty z Bukaviny, dałučanaj da Ukrainy ŭ 1940 hodzie ŭ vyniku pakta Mołatava-Rybientropa. Bataljon byŭ častkaj ultranacyjanalistyčnaj AUN, a paśla jaje padziełu ŭ 1940 hodzie — mienšaha pa kolkaści kryła Mielnika.
900 z 2 000 členaŭ AUN(m) u Bukavinie ŭvachodzili ŭ tak zvany Bukavinski kurań (bataljon). Rudlinh ličyć mahčymym udzieł Bukavinskaha kurania ŭ zabojstvach u Babinym Jary, dzie było źniščana 50-60 tysiač čałaviek.
Ale ŭžo ŭ vieraśni 1941 hoda nacysty pačali rasstrelvać va ŭsio tym ža Babinym Jary ŭkrainskich nacyjanalistaŭ, spačatku banderaŭcaŭ, a ŭ listapadzie — mielnikaŭcaŭ. Bukavinski kurań byŭ rasfarmiravany, a mnohija jaho členy, u tym liku i aficery, nakiravanyja ŭ 115-y i 118-y bataljony achoŭnaj palicyi.
Načalnikam štaba 118-ha bataljona staŭ Ryhor Vasiura. Jon byŭ nakiravany ŭ Biełaruś dla baraćby z partyzanami. Bataljon prybyŭ u Miensk u listapadzie 1942 hady i praktyčna adrazu byŭ pierakinuty ŭ viosku Pleščanicy.
Samaj aktyŭnaj častkaj bataljona była pieršaja rota, jakaja składałasia pieravažna z nacyjanalistaŭ z Zachodniaj Ukrainy. Elitnuju častku bataljona składaŭ pieršy ŭzvod pieršaj roty, jaki ŭznačalvaŭ Uładzimir Katruk.
Katruk naradziŭsia ŭ bukavinskaj vioscy Łužany ŭ 1921 hodzie. Tady Bukavina znachodziłasia ŭ składzie Karaleŭstva Rumynija. U Bukavinski kurań jon ustupiŭ u 1941 hodzie, paśla rearhanizacyi jakoha ŭ palicejski bataljon Katruk pa ŭłasnym žadańni pastupiŭ na słužbu ŭ treciuju rotu 115-ha bataljona achoŭnaj palicyi, a zatym u pieršuju rotu 118-ha.
U 118-m bataljonie Katruk byŭ kamandziram adździaleńnia (Gruppenführer) pieršaha ŭzvoda pieršaj roty. Hetaja rota była najlepš uzbrojenaja i praktyčna całkam składałasia z ukrainskich dobraachvotnikaŭ. U adździaleńni Katruka było 10-12 čałaviek.
Na terytoryi akupavanaj Biełarusi 118-y bataljon achoŭnaj palicyi braŭ udzieł u najbolš žorstkich apieracyjach pa «zaspakajeńni». Z sakavika pa žnivień 1943 hoda jon udzielničaŭ u apieracyjach «Hornunh» («Hornung»), «Draŭfhienhier» («Draufgänger»), «Kotbus» («Cottbus»), «Hierman» («Hermann») i «Vandśbiek» («Wandsbeck»). Akramia taho, 118-y bataljon zmahaŭsia z polskim padpolnym rucham.
Naprykład, u chodzie apieracyi «Kotbus» było zabita 13000 čałaviek, a ŭ chodzie apieracyi «Hierman» było zabita 4280 čałaviek i jašče 654 uziaty ŭ pałon. U najaŭnych dakumientach zhadvajecca prynamsi 17 takich apieracyj, u jakich prymaŭ udzieł 118-y bataljon u tym ci inšym składzie.
Bataljon słužyŭ u Biełarusi da lipienia 1944 hoda, a zatym nakiravaŭsia ŭśled za niemcami, jakija adstupili ŭ Polšču. Va Uschodniaj Prusii 115-ty i 118-ty bataljony abjadnali ŭ novy 63-ci Ukrainski bataljon achoŭnaj palicyi. Zatym jon byŭ rearhanizavany ŭ 30-ju hrenadziorskuju dyviziju SS, jakaja musiła zmahacca ŭ Francyi. Dziasiatki členaŭ bataljonaŭ deziertavali jašče ŭzimku 1942/1943 i dałučylisia da Ukrainskaj paŭstanckaj armii ŭ Vałyni, jakaja viała takuju žorstkuju taktyku, jak i nacysty.
Rasśledavańnie ŭ SSSR
Mnohim byłym palicyjantam udałosia schavacca ad pravasudździa. Z tych, chto adstupiŭ razam ź niemcami, dadomu nie viarnułasia bolš za 30%. Prykładna 100-120 členaŭ 115-ha i 118-ha bataljona, u asnoŭnym ukraincy, byli repatryjavanyja ŭ SSSR. Bolšuju častku ź ich vysyłali siłaj.
Ale praź biazładzicu, jakaja panavała paśla vajny ŭ Savieckim Sajuzie, mnohim udałosia schavać niebiaśpiečnyja fakty sa svajoj bijahrafii ad uładaŭ. Byłyja palicyjanty byli asudžanyja ŭ liku inšych savieckich vajennapałonnych i adpraŭlenyja ŭ łahiery, dzie prasiadzieli da amnistyi 1955 hoda, paśla jakoj viarnulisia da bolš-mienš narmalnaha žyćcia.
A ŭ pačatku 1971 hoda va Upraŭleńnie KDB pa Hrodzienskaj vobłaści pryjšoŭ aficyjny list z Maskvy, u jakim zapytvali infarmacyju pra 118-y bataljon i jaho dziejnaść. KDB pryniaŭsia vyvučać archivy ŭ BSSR: dziaržaŭny, a taksama miascovyja archivy ŭ Hrodzienskaj, Bresckaj, Lvoŭskaj i Kijeŭskaj abłaściach. U vyniku niekalkim členam 115-ha i 118-ha bataljonaŭ byŭ vyniesieny prysud.
U pačatku 1970-ch hadoŭ byli aryštavanyja palicyjanty Knapa i Łazinski. Abodvuch pryhavaryli da śmierci, ale paśla prezidyum Viarchoŭnaha Savieta BSSR źmianiŭ pryhavor na 15 hadoŭ turemnaha źniavoleńnia. Zatym u 1974-1975 hadach pačaŭsia praces suprać Vasila Mialeški, kamandzira pieršaj roty 118-ha bataljona.
Mialeška pieršuju svaju karnuju apieracyju ŭ kamandnym zvańni pravioŭ u Čmialevičach u studzieni 1943 hoda. Na jahonym rachunku taksama Chatyń, Sielišča i Zarečča.
Razam ź niemcami jon adstupiŭ i paśla zapisaŭsia dobraachvotnikam u Francuzski zamiežny lehijon, kab paźbiehnuć vydačy ŭ SSSR. Zmahaŭsia na baku Francyi ŭ Paŭnočnaj Afrycy. Ale nie dapamahło. U 1949 hodzie Mialešku repatryjavali ŭ Kijeŭ sa śpiecłahiera ŭ Hiermanii i pasadzili ŭ turmu za supracoŭnictva ź niemcami, ale ŭ 1955 hodzie, u ramkach usieahulnaj amnistyi, jaho vyzvalili.
U 1974 hodzie stała viadoma pra jahonuju dziejnaść u jakaści kamandzira roty 118-ha bataljona. Mialešku pakarali śmierciu za zabojstva dziasiatkaŭ cyvilnych asob.
U chodzie śledstva pa spravie Mialeški ŭdałosia znajści mnohich členaŭ 118-ha bataljona achoŭnaj palicyi. Ich dziejnaść padčas vajny bolš nie była tajamnicaj. Mienavita pakazańni Mialeški vydali Ryhora Vasiuru, jaki raniej vydavaŭ siabie za achviaru nacystaŭ.
U 1952 hodzie za supracoŭnictva ź niamieckimi akupantami Vasiuru pryhavaryli da 10 hadoŭ turmy, ale taksama ŭ 1955 hodzie vyzvalili pa amnistyi. Mialeška ž davioŭ, što tolki vykonvaŭ žorstkija zahady Vasiury pa źniščeńni mirnaha nasielnictva.
U 1986 hoda Vasiuru taksama sudzili za masavyja zabojstvy i vajennyja złačynstvy, siarod jakich najbolš viadomym źjaŭlajecca bojnia ŭ Chatyni, kali u sakaviku 1943 hoda karny bataljon biaźlitasna źniščyŭ viosku i 186 jaje mirnych žycharoŭ.
Sprava Vasiury składałasia z 14 tamoŭ materyjałaŭ, u jakich dastatkova padrabiazna raskazvałasia, što ž adbyłosia ŭ biełaruskaj vioscy 23 sakavika 1943 hoda. Vasiuru pryznali vinavatym pa ŭsich punktach abvinavačańnia i pryhavaryli da śmiarotnaha pakarańnia. Prysud pryviali ŭ vykanańnie ŭ 1987 hodzie.
Rasśledavańnie pa Chatyni pravodziłasia vielmi surjozna. Biełaruskaja vajskovaja akruha vydzieliła dźvie mašyny i niekalkich śledčych, jakija jeździli pa ŭsioj respublicy i dapytvali śviedkaŭ, jak achviar, tak i złačyncaŭ. Usie pakazańni pierapraviaralisia vajennaj kalehijaj Viarchoŭnaha suda SSSR. Padčas rasśledavańnia spravy Vasiury byli dapytany 26 byłych palicyjantaŭ. U Minski sud pryvieźli Knapa i Łazinskaha, jakija adbyvali termin u łahiery ŭ Komi ŭ ASSR.
U 1986 hodzie było vyznačana, što 118-y bataljon achoŭnaj palicyi braŭ udzieł nie tolki ŭ raspravie ŭ Chatyni, ale i byŭ zamiašany ŭ źniščeńni takich viosak, jak Čmialevičy, Kaciali, Zarečča, Babrova, Asavy, Makaŭie i Uborje.
Sprava Katruka
U čas rasśledavańnia spraŭ Mialeški i Vasiury savieckaja prakuratura zacikaviłasia Uładzimiram Katrukom, siaržantam 118-ha bataljona achoŭnaj palicyi.
Z pratakoła dopytu V. A. Mialeški 28 maja 1973 h.:
«Nieŭzabavie draŭlany chleŭ ź ludźmi zahareŭsia. … Ludzi złamali dźviery i sprabavali ŭciakać. Pa ich byŭ adkryty ahoń z kulamiotaŭ, vystaŭlenych u miescach, pra jakija ja skazaŭ vyšej. Stralali taksama i aŭtamatčyki pa mirnych žycharach, jakija ŭciakali. Stralaŭ Katruk, ja bačyŭ heta sam, a taksama rasstrelvali ich z aŭtamata tyja karniki, jakija znachodzilisia na inšym fłanzie … Adnačasova z tym, jak ahoń byŭ adkryty pa ludziach, jakija sprabavali vyskačyć z chlava, tyja ž karniki stralali pa ludziach, jakija znachodzilisia ŭ im. Tyja, chto sprabavaŭ vyratavacca, tut ža padali, padkošanyja kulami. Takich, chto chacieŭ vyskačyć z chlava, było niekalki čałaviek. Usie ž astatnija ludzi znachodzilisia ŭ im. Ahoń pa chlavie viali z kulamiotaŭ, aŭtamataŭ, vintovak».
Z pratakoła dopytu I. Ł. Pietryčuka 31 maja 1973 h.:
«… ja razhledzieŭ Smoŭskaha, Kierniera, Vińnickaha, Hiermana, Naradźka, Łukoviča, Łakustu, Katruka, Dumiča i Knapa siarod karnikaŭ, jakija znachodzilisia kala chlava. Karnikami, jakija znachodzilisia tam, i byŭ adkryty pa chlavie ź ludźmi ahoń. Pamiataju, što pa chlavie viałasia stralba sa stankovaha kulamiota doŭhimi čerhami. … Amal adnačasova, jak była adkryta stralba, zahareŭsia chleŭ ź ludźmi. Asudžanyja na hibiel ludzi pačali kryčać. Kryki raznosilisia pa ŭsioj vioscy. Karniki, nie spyniajučy ahniu z kulamiota, rasstrelvali ludziej u chlavie».
Paśla vajny Katruk, jaki kamandavaŭ adździaleńniem pieršaha ŭzvoda pieršaj roty, ratujučysia ad vydačy ŭ SSSR, niekalki hadoŭ słužyŭ u Francuzskim zamiežnym lehijonie, jak i Mialeška. U 1951 hodzie pad vydumanym imiem imihravaŭ u Kanadu, padaŭšy niesapraŭdnuju infarmacyju ab svajoj dziejnaści ŭ čas vajny, kab atrymać dazvoł na žycharstva.
U pačatku 1950-ch hadoŭ ad svajakoŭ Katruka, jakija zastalisia va Ukrainie, supracoŭniki KDB praz pahrozy patrabavali jahonuju fatahrafiju. Kadebešniki viarnulisia ŭ časy Harbačova, znoŭ patrabujučy raskryć im, dzie znachodzicca ichni svajak.
Dakładnaje miesca pražyvańnia i fotazdymak razdabyła savieckaja raźviedka. Pavodle hetaj infarmacyi minski prakuror praź Ministerstva zamiežnych spraŭ SSSR dasłaŭ aficyjny list kanadskim uładam z prośbaj vydać Katruka ŭ Biełaruś dla sudu.
U 1980-ch hadach savieckija ŭłady nie raz sprabavali skarystacca temaj vajennych złačynstvaŭ u palityčnych metach, u tym liku kab dyskredytavać ukrainskich emihrantaŭ u zachodnich krainach. Dziela hetaj mety ŭ SSSR na anhlijskaj movie apublikavali šerah knih pa temie.
Kanadskija ŭłady, jakich SSSR raniej nie raz hałasłoŭna abvinavačvaŭ u tym, što tyja chavajuć vajennych złačyncaŭ, da čarhovaha patrabavańnia savieckaha boku pastavilisia niepryjazna, zajaviŭšy, što pa nazvanym adrasie hetaja asoba nie pražyvaje.
Adnak u lutym 1985 hoda kanadskija ŭłady stvaryli admysłovuju kamisiju pad kiraŭnictvam adstaŭnoha sudździ Žula Dešena dla rasśledavańnia śćviardžeńniaŭ, što kraina pieratvaryłasia ŭ prytułak dla nacysckich vajennych złačyncaŭ. Imia Katruk uznačalvała śpis «biahučych spraŭ» kamisii. Ale ŭ samim SSSR spravu na Katruka tak i nie paśpieli zavieści.
15 žniŭnia 1996 hoda Ministerstva hramadzianstva i imihracyi Kanady apaviaściła Katruka ab tym, što jaho hramadzianstva budzie anulavana za «supracoŭnictva ź niamieckimi ŭładami na terytoryi Ukrainy i Biełarusi i za udzieł u ździajśnieńni złačynstvaŭ u dačynieńni da cyvilnaha nasielnictva Biełarusi ŭ čas słužby va ŭkrainskim 118-m bataljonie achoŭnaj palicyi».
U kanadskim sudzie Katruk admaŭlaŭ udzieł svajoj roty ŭ jakich-niebudź bujnych apieracyjach. Pavodle jaho słoŭ, ich raźmiaścili ŭ Pleščanicach, a zatym viasnoj 1943 hoda razam z bataljonam pieraviali ŭ polskuju viosku Evi. Tam jany zastavalisia da nastupu savieckich vojskaŭ viasnoj 1944 hoda.
Katruk nastupnym čynam apisaŭ zadańni bataljona:
«Abarona viaskoŭcaŭ, ichnych charčoŭ i ichnaha ryštunku ad pahroz raznastaĭnych partyzanskich siłaŭ — pravych polskich partyzanaŭ, levych polskich partyzanaŭ, biełaruskich partyzanaŭ, savieckich partyzanaŭ. Kožnaja z partyzanskich hrupovak mieła adnu patrebu i ŭ ich było niešta ahulnaje: usie jany ździajśniali nabiehi na vioski, kab zabrać charčy i zabiaśpiečyć ułasnaje vyžyvańnie i dzieĭnaść».
Jon śćviardžaŭ, što nikoli nie adkryvaŭ ahoń u Pleščanicach i Evi. Ale hetamu supiarečyli pakazańni inšaha palicyjanta Chrenava, jaki słužyŭ z Katrukom. Chrenaŭ pad prysiahaj paviedamiŭ kanadskim uładam, što Katruk prysutničaŭ pry spaleńni inšych biełaruskich viosak, takich jak Čmialevičy, i nazvaŭ jaho aktyŭnym udzielnikam baraćby z partyzanami ŭ Biełarusi.
Pakazańni Chrenava adpaviadajuć pakazańniam inšych palicyjantaŭ, jakija ŭ 1974 hodzie, padčas suda nad Mialeškam, uspaminali, jak Katruk razam z Łakustam pravodzili pakarańni śmierciu členaŭ bataljonaŭ, jakich padazravali ŭ sprobie ŭstalavać kantakty z partyzanami.
U svaim zaklučeńni sudździa Dž. Nadoi ŭ svaim vierdykcie ad 29 studzienia 1999 hoda sudździa adznačyŭ:
«Ja znachodžu ciažkim, kali nie niemahčymym, daviarać pakazańniam adkazčyka, zhodna ź jakimi jën nie braŭ udziełu ni ŭ adnoĭ važnaĭ vajennaĭ apieracyi, kali jaho bataljën znachodziŭsia ŭ Biełarusi. Heta prosta nieimavierna. Ja miarkuju, što adkazčyk musiŭ udzielničać prynamsi ŭ niekatorych z hetych apieracyĭ u 1942—1944 hh. Adkazčyk byŭ prykmietnym baĭcom bataljëna, i adkazvaŭ za jaho 1-y ŭzvod. Sp. Chrenaŭ uspaminaje, što Katruk byŭ «aktyŭnym udzielnikam». Ja rablu vysnovu, što adkazčyk, jak bajec 118-ha bataljëna, braŭ udzieł u apieracyjach svajëĭ roty, i značyć, biassprečna byŭ uciahnuty ŭ zmahańnie z partyzanami niepryjaciela.
Choć ja nie maju ciažkaści z hetaĭ vysnovaĭ, ja nie hatovy, zychodziačy sa śviedčańniaŭ, jakija byli mnie pradstaŭlenyja, rabić vysnovu, što Katruk udzielničaŭ u ździajśnieńni źvierstvaŭ suprać cyvilnaha nasielnictva ŭ Biełarusi. U mianie niedastatkova faktaŭ, kab zrabić takuju vysnovu.
Na maju dumku, niemahčyma vyvodzić na padstavie adnaho zaklučeńnia d-ra Miesieršmita, što adkazčyk ździaĭśniaŭ vajennyja złačynstvy. Tamu ja liču, što iściec nie dakazaŭ, što adkazčyk udzielničaŭ u ździaĭśnieńni vajennych złačynstvaŭ ci što jën ździaĭśniaŭ vajennyja złačynstvy. Iściec nie vyklikaŭ śviedkaŭ, jakija mahli b identyfikavać adkazčyka jak ździaĭśnialnika źvierstvaŭ suprać mirnaha nasielnictva».
Sud pryjšoŭ da vysnovy, što Katruk «atrymaŭ kanadskaje hramadzianstva za košt naŭmysnaha ŭviadzieńnia ŭ zman, machlarstva abo za košt utojvańnia važnych abstavin, jakija supiarečać «Zakonu ab hramadzianstvie», ale ŭ mai 2007 hoda kanadskija ŭłady koratka i biez tłumačeńniaŭ paviedamili Katruku, što nie źbirajucca pazbaŭlać jaho hramadzianstva.
Takim čynam Katruk paźbieh departacyi ŭ SSSR i praciahvaŭ pracavać pčalarom u Armtaunie, niepadalok ad Manreala.
Paśla rasijskaj ahresii suprać Ukrainy i akupacyi Kryma ŭ 2014 hodzie, adnosiny Rasii z zachodnimi krainami i ŭ tym liku Kanadaj stali jašče bolš napružanami. Patrabavańni Śledčaha kamiteta Rasii ŭ pačatku maja 2015 hoda viarnuć Katruka, kab jon moh paŭstać pierad sudom, byli praihnaravanyja. A ŭ kancy miesiaca stali nieažyćciaŭlalnymi — były karnik pamior ad insultu 22 maja na 94-m hodzie svajho žyćcia.
U suviazi z hetym Śledčy kamitet Rasii zakryŭ kryminalnuju spravu ŭ dačynieńni da Katruka.
Da suda nie dajšła sprava nie tolki Katruka.
Nacysckija pravadyry Adolf Hitler, Hienrych Himler i Jozef Hiobiels tak i nie paŭstali pierad sudom, bo ździejśnili samahubstva niezadoŭha da kanca vajny. Mižnarodny vajskovy trybunał pryniaŭ rašeńnie nie pryciahvać ich da sudovaj adkaznaści paśmiarotna, ale i biez prysudu jany zastalisia ŭ historyi pałačami miljonaŭ ludziej.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆHienprakuratura nakiravała ŭ sud pieršuju kryminalnuju spravu suprać pamierłaha
Biełaruś budzie patrabavać kampiensacyj strataŭ ad «hienacydu ŭ hady Vialikaj Ajčynnaj vajny»
Hienprakuratura Biełarusi apublikavała śpis nacysckich złačyncaŭ. Siarod ich Kol, Šroder i Šolc
Prakuratura manipuluje ličbami achviaraŭ Traścianca
Paśla papiaredžańnia ad Kitaja kolkaść mihrantaŭ na polskim kirunku skaraciłasia ŭ razy — HRAFIK1
Kamientary