«Piačeńnie «Ekstremistka». Jak niamieckaja piśmieńnica pakazvaje biełaruskija pratesty
«Niachaj sabranyja tut apoviedy biełaruskich aktyvistak hučać, jak dzikija hałasy biełaha śpievu. Jany pavinny być pačutyja — jak urok, jak papiaredžańnie i pryznańnie. Nie ŭ apošniuju čarhu jany śviedčańnie nadziei». Tak piša ŭ svajoj knizie «Bieły śpieŭ: Mužnyja žančyny biełaruskaj revalucyi» piśmieńnica i litaraturaznaŭca Darota Danialevič. Ci atrymałasia ŭ aŭtarki pieradać charaktar biełaruskaj revalucyi? Jakimi jana bačyć biełaruskija pratesty i hierainiaŭ hetych pratestaŭ? Na budzma.org pračytali knihu i padzialilisia ŭražańniami.
Darota Danialevič — piśmieńnica i litaraturaznaŭca, pracavała žurnalistkaj na radyjo RBB (Bierlin) i bierlinskaj karespandentkaj Radio France Internationale. Žyvie ŭ Bierlinie.
Kniha «Bieły śpieŭ: Mužnyja žančyny biełaruskaj revalucyi» vyjšła ŭ niamieckim vydaviectvie Europa Verlag u 2022 hodzie i praciahnuła nievialički šerah vydańniaŭ, pryśviečanych biełaruskaj revalucyi: Die Frauen von Belarus Alis Bota, U revalucyi žanočy tvar Volhi Šparahi, Die weißen Tage von Minsk Vitala Aleksiajonka, Revolution der Geduld. Eine belarussische Bricolage» Hienrycha Kiršbaŭma (apošniaja kniha dastupnaja i ŭ biełaruskim pierakładzie pad nazvaj «Biełaruski brykałaž»).
10 partretaŭ u adnoj knizie
U knizie pradstaŭlenyja partrety dziesiaci žančyn, jakija ŭdzielničali ŭ padziejach 2020 hoda i byli vymušanyja źjechać ź Biełarusi. Apoviedy maksimalna ščyryja i asabistyja, pry hetym słova majuć nie tolki lidarki nacyi. Hieraini knihi — pradstaŭnicy roznych pakaleńniaŭ: studentki i darosłyja žančyny, dočki i maci, ale ŭsie biez vyklučeńnia vydatna adukavanyja, paśpiachovyja i kreatyŭnyja.
Usie častki hetaj knihi składajuć adzin vialiki dakumientalny apovied, jaki ŭskryvaje miechanizmy dziaržaŭnaha kiravańnia i padaŭleńnia voli biełarusaŭ.
Napisanaja dla niamieckaha čytača, kniha daje davoli padrabiaznaje ŭjaŭleńnie pra roznyja aśpiekty biełaruskaha pratestu. Intervju z žurnalistkami Irynaj Novik i Natallaj Łubnieŭskaj śviedčać pra toje, u jakich umovach pracujuć u Biełarusi niezaležnyja ŚMI.
U intervju z Marharytaj Šyšaj i Dyjanaj Ihnatkovaj, byłymi studentkami Hrodzienskaha ŭniviersiteta Janki Kupały i Biełaruskaha ŭniviersiteta kultury, daviedvajemsia znutry pra dziejnaść studenckich abjadnańniaŭ i miechanizmy cisku na studentaŭ. Abmiežavanyja mahčymaści niezaležnaha nazirańnia zaśviedčyli Volha Vialička i Dyjana Ihnatkova. Ina T. padrabiazna rekanstrujuje žorstkaje abychodžańnie z zatrymanymi paśla adnaho z maršaŭ. Siostry Nadzieja Ściepancova i Žana Zacharkievič pieražyli łžeśviedčańnie milicyjanieraŭ i ŭcioki praz bałota ŭ susiedniuju krainu. Pra zbor podpisaŭ i los paplečnikaŭ Siarhieja Cichanoŭskaha raskazvaje na prykładzie Źmitra Furmanava jahonaja žonka (na momant padziej — niaviesta) Volha. Na prykładzie Volhi Kavalkovaj nieznajomy ź biełaruskaj palitykaj čytač zrazumieje, nakolki abmiežavanyja mahčymaści prafiesijnych palitykaŭ u Biełarusi i ich upłyŭ na padziei. «Ludzi vyjšli na vulicy, a my, lidary i lidarki, pajšli za imi» (st. 19), — kaža Volha.
Nieparadny bok biełaruskaj revalucyi
My bačym nie tolki paradny tvar revalucyi, ale i jaje advarotny bok — canu, jakuju kožnaja z hierainiaŭ musiła zapłacić za svaje pierakanańni. I emihracyja — nie samaje horšaje z vyprabavańniaŭ. Da jaje treba dadać nieparazumieńni ź blizkimi, zdradu, mobinh na pracy, stračanyja biznesy, pałamanyja karjery i losy, a ŭ vypadku z Volhaj Vialičkaj — stvaralnicaj i kiraŭnicaj chośpisa ŭ Harodni — jašče i sotni ludziej, jakija niedaatrymajuć svajoj dapamohi.
Nieparadny bok revalucyi — heta i fizijałahičnyja vyprabavańni padčas aryštu, pra jakija ščyra raspaviadaje adna z hierainiaŭ, i šmatlikija sproby dahrukacca da ludziej pa toj bok barykad — amapaŭcaŭ, kanvairaŭ i turemnych nahladalnikaŭ, u jakich hieraini knihi, niahledziačy ni na što, bačać ludziej i hramadzian.
Ciažkaści ŭ niavoli častkova kampiensujucca paŭsiudnaj čałaviečaj padtrymkaj: hierainiaŭ knihi biaspłatna padvozić taksoŭščyk (u Polščy), častujuć kavaj (u Hrodnie) i apłačvajuć nabytyja pradukty ŭ supiermarkiecie (u Vilni).
Usie intervju zapisanyja ŭ davoli rańni pieryjad biełaruskich represij, i bolšaść hierainiaŭ, na ščaście, byli aryštavanyja tolki na karotkija terminy (biezumoŭna, navat hetyja karotkija terminy nie majuć apraŭdańnia). Kali b kniha pisałasia ŭ 2024-m, terminy byli b zusim inšyja.
Zrešty, dźvie hieraini knihi — siostry Nadzieja Ściepancova i Žana Zacharkievič — akurat u žniŭni 2024-ha zavočna atrymali jašče adzin prysud — 4 hady turmy kožnaj za tak zvanaje sadziejničańnie ekstremizmu. U tym ža miesiacy Volha Vialička zavočna atrymała prysud 9 hadoŭ pazbaŭleńnia voli. Volzie Kavalkovaj zavočna prysudzili 12 hadoŭ kałonii jašče ŭ 2023-m.
Ci byŭ heta žanočy pratest
Padzahałovak knihi paznačaje žanočy charaktar biełaruskaha pratestu, adnak na pytańnie, ci byŭ heta žanočy pratest, aŭtarka atrymlivaje adkaz, što heta vielmi pryhožy naratyŭ, ale treba dumać, jak vykarystać jaho dla budučyni i dla našych dziaciej: mahčyma, my majem šaniec upisać fieminizm u budučuju biełaruskuju kanstytucyju (Volha Vialička). Volha padkreśliła, što pratest u Biełarusi ŭsio ž nie tolki žanočy:
«Našy mužčyny (zmahajucca) popleč z nami, my padtrymlivajem adno adnaho».
Jak pakazanyja ekskursy ŭ historyju
Darota Danialevič naradziłasia i da paŭnalećcia žyła ŭ Polščy, i kulturna-histaryčnyja realii jany tłumačyć niamieckim čytačam, zychodziačy sa svajho bekhraŭndu. Tak, u častcy histaryčnaha kantekstu hetaj knihi źjaŭlajecca polski akcent. Adam Mickievič, pa knizie jakoha sprabuje vyvučyć polskuju movu adna z hierainiaŭ, pradstaŭlajecca polskim aŭtaram, jaki vučyŭsia ŭ Vilni. A «Naša Niva» naradžajecca ŭ «tady polskaj Vilni».
Niekatoryja ekskursy ŭ historyju atrymlivajucca troški niaskładnymi, niedakładnymi ci mifałahizavanymi. Naprykład, pra bieł-čyrvona-bieły ściah havorycca, što simvaličny charaktar jon nabyŭ paśla kamunistyčnaha putča 1919 hoda i vykarystoŭvaŭsia ŭ časie pamiž vojnami «ŭ polskaj emihracyi ŭ Prazie» (st. 45), a składanaść pierachodu litoŭskich bałot tłumačycca zusim mifična: maŭlaŭ, heta tyja samyja bałoty, što nie dali kryžakam prasunucca na Uschod.
Ale ekskurs pra historyju biełaruskaha supracivu ŭ Druhuju suśvietnuju vajnu atrymaŭsia dastatkova vyčarpalnym, kab patłumačyć paŭstańnie prapahandysckaha naratyvu pra biełaruskuju simvoliku jak nacyjanalistyčnuju.
Historyi žančyn-surazmoŭnic: uvaha da detalaŭ i niekatoryja niedakładnaści
Zatoje historyi žančyn-surazmoŭnic zapisanyja z maksimalnaj uvahaj da detalaŭ, a niekatoryja niedakładnaści (ci, mahčyma, nieparazumieńni) u pieradačy realij nie admianiajuć značnaści hetaha dakumienta.
Tak, u Minsku źjaŭlajecca Kalvaryjski rajon, «chimija», jak i kałonija, nazyvajecca «pracoŭnym łahieram» (ščaślivyja ludzi, što nie viedajuć roźnicy pamiž mierami pakarańnia), a pierapis asabistych rečaŭ zatrymanych paśla adnaho z maršaŭ pravodziać u niejkaj zale dla mierapryjemstvaŭ u centry horada, i aŭtarka vykazvaje mierkavańnie, što heta zała ŭ plamach kryvi viedała lepšyja časy i pach žanočaj parfumy. Nasamreč heta, chutčej za ŭsio, była aktavaja zała adnaho z RAUS.
Dźvie znakamityja turmy nazyvajucca amal žanočymi imionami — «Akreścina» i «Žodzina», hublajučy pa darozie svaje prynazoŭniki. Što praŭda, pa chodu niekatoryja nazvy vypraŭlajucca, raspovied nabyvaje ŭsio bolš dyfierencyjavanaści.
Imiony taksama navat u miežach adnaho partreta i navat adnoj asoby mohuć varjiravacca i pryvodzicca ŭ tranślitaracyi to z ruskaj, to ź biełaruskaj movaŭ. Heta pytańnie chutčej datyčyć redaktury i toj ahulnaj kultury viedaŭ pra našu krainu, jakoj nie staje niamieckim redaktaram i vydaviectvam.
Adkul nazva «Bieły śpieŭ»
Nazva knihi ŭvodzić u zman: na vokładcy bačym žančyn, jakija śpiavajuć. adnak u samoj knizie śpiavajuć tolki adnojčy studenty Hrodzienskaha ŭniviersiteta. U nazvu ž vyniesieny «bieły śpieŭ» — technika harłavoha śpievu, u pryvatnaści, raspaŭsiudžanaja na Paleśsi. Hety termin zbolšaha viadomy tolki mastactvaznaŭcam, i nichto z surazmoŭnic nie abapiraŭsia na jaho abo naohuł na śpievy dla vyznačeńnia svajho ŭdziełu ŭ pratestach.
U pradmovie aŭtarka piša:
«Tak zvany bieły śpieŭ — heta staraja, narodnaja technika śpievu ŭschodniejeŭrapiejskich žančyn, jakaja dazvalaje asablivym sposabam vykazać pačućci».
Dalej havorycca, što hetaja technika pieražyvaje svojeasablivy reniesans, pieradusim u Litvie i Polščy.
«Niachaj sabranyja tut apoviedy biełaruskich aktyvistak hučać, jak dzikija hałasy biełaha śpievu. Jany pavinny być pačutyja — jak urok, jak papiaredžańnie i pryznańnie. Nie ŭ apošniuju čarhu jany śviedčańnie nadziei».
Vidać, nazva ŭźnikła ŭ tym liku jak sproba ŭhadać, jak budzie zvacca biełaruskaje paŭstańnie ŭ budučych padručnikach historyi, a taksama dahadzić ujaŭleńniam niamieckich čytačoŭ, jakich začapili vyjavy biełaj dziavočaj revalucyi, što na karotki momant zapałanili ŭsie ekrany ŭ 2020-m. Na ščaście, pad vokładkaj adkryvajecca našmat bolš składanaja i realistyčnaja karcina padziej.
Ci mahčyma naohuł raskazać pra hety dośvied, nie spraščajučy? Ci razryŭ pamiž tym, jak hatovyja nas bačyć inšyja, i tym, što jość nasamreč, pakul nie dapuskaje mienš ekspartnaha varyjantu nazvy?
Pra niemahčymaść nazyvańnia biełaruskaj revalucyi piša ŭ svajoj knizie i Hienrych Kiršbaŭm:
«Potym, zadniaj dataj jano źjavicca, idyjamatyzujecca, pryžyviecca ŭ padručnikach. Ale pakul kaštoŭnaja mienavita hetaja biezymiennaść. Imia zadało b tatalnaść i fatalnaść».
I kali Hienrych Kiršbaŭm maje racyju i padziei ŭ Biełarusi — heta ruch subjektyvacyi, tym bolš varta šukać adkazaŭ u słovach samich hierainiaŭ. Inakš, vyjaŭlajecca, za ich pramaŭlajuć inšyja?
Bo kali nazyvać hetuju knihu słovami jaje hierainiaŭ, to jana mahła b nazyvacca «Piačeńnie «Ekstremistka». Heta adzin z samych jarkich vobrazaŭ, jaki sustrakajecca ŭ knizie. Irynu Novik viazuć u busiku ŭ adździaleńnie, pa darozie milicyjanier skardzicca joj, što nie maje da jaje dačynieńnia, što jaho praca — pjanicy i debašyry, jakich jon afarmlaje pa čarzie, jak kasirka ŭ supiermarkiecie (star. 51). Iryna razumieje: jana — pačak piačeńnia na kasie, jaki adskanavali pad kodam «ekstremistka» i adpravili na adpaviedny kanviejer.
Kniha, biezumoŭna, jość važnym dakumientam i śviedčańniem pra zmahańnie, jakoje jašče nie skončyłasia, pra dziaržaŭnyja represii i nadziei biełarusak.
Kali vy dačytali da hetaha miesca i kali vy ŭ Vilni, to nie zabudźciesia zavitać u prastoru «Kropka» i vypić kavy ŭ Volhi i Źmitra Furmanavych, a taksama pahartać hetuju knihu.
«Samaje hałoŭnaje ciapier — zabiaśpiečvać subjektnaść Biełarusi». Franak Viačorka raskazaŭ, ci jość stratehija ŭ demsiłaŭ i na što ŭpłyvaje Cichanoŭskaja
Kaho siońnia možna nazvać sapraŭdnym patryjotam Biełarusi? Hutarka ź fiłosafam Barkoŭskim
«Zapisałasia kala 20 čałaviek, i heta było vaŭ». Jak u rumynskim univiersitecie vyvučali biełaruskija pratesty
Vialikaja hutarka z Alinaj Koŭšyk — pra intervju z Padsasonnym, skandał z Kulejem i reformy na «Biełsacie»24
Kamientary