Kurjer padpolla jak maha šyfrujecca, a hałoŭny pravadyr vystupaje pad svaim imiem? Jaŭhien Usošyn stavić pad sumnieŭ fakty z publikacyi «Lvoŭskaja misija «Jazafata»
Zachapleńnie kanśpiralohijaj, padpollem, teoryjaj zmovaŭ časam zavodzić daśledčykaŭ u takija ślapyja vułački, ź jakich ciažkavata vybracca nazad, na šyroki prastor nieabvieržnych faktaŭ. Zredku zdarajecca takoje i sa stałymi navukoŭcami. Asabliva kali tema panadnaja j bahataja na sprečnyja źviestki. I, pavodle lohiki žanru, vychodzić, što, naprykład, «NN» – heta orhan suśvietnaje zakanśpiravanaje liberalnaje sietki; abo prababulaj viadomaha litaratara Piatra Vasiučenki, vyjaŭlajecca, była Kura‑Ščabiatura (niezdarma jon jaje tak časta zhadvaje ŭ svaich kazkach)! I ci mała jašče što! Na žal, mienavita ślapoj vułačkaj daśledavańnia možna nazvać artykuł «Lvoŭskaja misija «Jazafata», nadrukavany ŭ «NN» za podpisam šanoŭnaha i šanavanaha mnoju Siarhieja Jarša i tajamničaha Sieržuka Horbika.
Usia, jak toj kazaŭ, dokaznaja baza hruntujecca ŭ vyšejpamianionym artykule na tajamničym dakumencie, znojdzienym u archivie nienazvanaha biełaruskaha emihranta. Uźnikaje pytańnie: kali aŭtary pieraličvajuć usich, u kaho na rukach pabyvaŭ dakument, čamu nie zhadać i apošniaha ŭładalnika? Heta nieabchodnaja cahlinka ŭ vyznačeńni aŭtentyčnaści dakumentu. Pazbaŭleńnie ananimnaści jašče bolš važnaje, bo dakument toj – rukapisnaja kopija! Chto jaje zrabiŭ? Chto znajšoŭ dakument – na žal, nie paviedamlajecca.
Zaznačym: aŭtaram hetaha dakumentu jość tajamničy ahient «Jazafat», ale ŭ artykule nie paznačany adrasat, da kaho skiravany list. Dakładniej, paznačany: V.Hadleŭski, i navat data jość. Ale heta, prabačcie, padobna da žartu pra Štyrlica, jaki idzie Berlinam u budzionaŭcy i z parašutam za plačyma. Vychodzić: kurjer padpolla šyfrujecca, a hałoŭny pravadyr vystupaje pad svaim imiem?
Troški pra Jazafata i dakument. Z najpraściejšaha tekstualnaha analizu artykułu vynikaje: słovy Jazafata – słovy, uziatyja ŭ dźviuchkośsie. Viadomaja usim z malenstva prostaja mova. Ciapier razhledzim pieradapošni abzac artykułu. U im idziecca pra zachady, jakija zrabili hitleraŭcy, kali daviedalisia pra byccam by padryŭny charaktar vizytu a.A.Niemanceviča ŭ Lvoŭ: «u mienskaje hiestapa i SD z rajchkamisaryjatu «Ŭkraina» pastupiła infarmacyja, što padčas pracy Lvoŭskaha saboru ekzarchaŭ…», dalej: «Tady z Berlina pryjšła sankcyja na dopyt, a kali spatrebicca – i aryšt Niemanceviča». Kali ŭsie hetyja źviestki znachodziacca ŭ dakumencie, dyk vychodzić, što: abo dakument maje dvuch aŭtaraŭ (bo nie prypišaš ža ahientu Jazafatu, faktyčna kurjeru, takoje dakładnaje viedańnie ŭnutranaj dakumentacyi hitlercaŭ), abo heta zusim nie relacyja Jazafata ź jahonaj pajezdki ŭ Lvoŭ (jak možna zrazumieć z kantekstu). Pytańnie da aŭtaraŭ artykułu: čym jość dakument? Bo kali hety dakument – relacyja ahienta Jazafata, dyk adkul infarmacyja pra ŭnutranuju hitleraŭskuju karespandencyju? Ź jakoj krynicy? Čamu jana nie paznačanaja? I navošta vydavać relacyju Jazafata za niešta sensacyjnaje, što pralivaje śviatło na pryčynu aryštu Niemanceviča, kali jość niejkija inšyja viadomyja aŭtaram dakumenty, jakija havorać pra toje samaje?
Treba nahadać aŭtaram sensacyjnaj znachodki jašče niekalki rečaŭ: naviesnu 1942 h. S.Bandera ŭžo paŭhodu siadzieŭ u kanclahiery, a nie ačolvaŭ AUN. Realnaść tajemnaje pajezdki ci to viačerniaj, ci to načnoj sa Lvova dosyć sumnieŭnaja, bo ŭ Lvovie, dzie zmahajucca dva vielmi mocnyja i aktyŭnyja padpolli – ukrainskaje i polskaje, – kantrol niamieckich sił biaśpieki za kožnym pierasoŭvańniem byŭ stakroć macniejšy.
Unutranyja supiarečnaści artykułu časam hučać jak kpina z uvažlivaha čytača. U artykule padajecca, što pavodle infarmacyi z rajchskamisaryjatu «Ŭkraina» da mienskaha «SD i hiestapa» «paviedamlałasia, što Niemancevič pahadziŭsia vykonvać rolu suviaznoha pamiž hrupaj Hadleŭskaha i AUN…». Ciapier skažecie mnie: navošta hitleraŭcam «sačyć u Albiarcinie» za a.A.Niemancevičam i aryštoŭvać, kab atrymać źviestki pra Hadleŭskaha, jakoha, pavodle artykułu, «jon nia vydaŭ», kali hitleraŭcam i tak viadoma, chto taki V.Hadleŭski? Vychodzić: Niemancevič (aryštavany ŭ žniŭni 1942 h.), jaki ŭsiaho tolki pasiarednik u pieramovach, aryštavany našmat raniej za lidera padpolla V.Hadleŭskaha (data aryštu – 24.12.11942),, jaki chodzić jašče paŭhodu na voli. I niemcam užo viadoma, što jon lider padpolla!
Ale i heta nia samaje słabaje miesca ŭ artykule. Usiu karcinu pad malaŭničaj nazvaj «Ajciec Antoni Niemancevič (nie zabyvajma i pra nieviadomaha Jazafata) – ahient biełaruskaha padpolla» psuje pejzaž, to bok histaryčnaja praŭda. Cytata z kalektyŭnaha artykułu: «Ekzarch Anton Niemancevič nia vydaŭ ani Hadleŭskaha, ani siabra Rady Ekzarchatu i adnačasova siabra BNP pa mianušcy «Jazafat» (jaki, pavodle aŭtaraŭ artykułu, jeździŭ u Lvoŭ z a.Niemancevičam)». Zhadžusia, nia vydaŭ. Ale tolki tamu, što vydavać nikoha nie było patreby. Niemcy vydatna viedali, chto jeździŭ z a.Antonijem u Lvoŭ. Damo słova paplečniku a.Niemanceviča, siabru Rady Ekzarchatu a.Lavu Harošku: «Ekzarch… (prapuščana mnoju. – Ja.U.) chacieŭ pabačycca ź mitr.Šeptyckim i parabiŭ usie mahčymyja zachady pierad niamieckimi ŭładami, kab atrymać propusk na padarožža ciahnikom u Lvoŭ. Słonimski adździeł Samapomačy padtrymaŭ zachady ekzarcha. Niamieckaja ŭłada, vidać, pastanaviła vykarystać hetaje padarožža dla svaich skrytych metaŭ i, zamiest propusku na čyhunku, dajuć ekzarchu dazvoł na padarožža ŭ Lvoŭ i byccam vyjaŭ svaje «prychilnaści», aŭto ź niamieckim šoferam… Ekzarch pryniaŭ prapanovu padarožža aŭtam i adbyŭ jaho ŭ lipieni 1942 hodu» (Haroška Ł. Ajciec Anton Niemancevič // Božym šlacham. 1964. № 8; pieradruk u: Biełaruskija relihijnyja dziejačy XX st. Žyćciapisy, martyralohi, uspaminy. – Miensk–Miunchen, 1999). Vychodzić, nia treba nikoha aryštoŭvać, dapytvać, katavać – usio prosta: kali vyšejpamianiony Jazafat byŭ by razam z a.Niemancevičam ŭ Lvovie, jany b siadzieli ŭ susiednich kamerach.
Na hetym možna było b i skončyć. Usio jasna. Kali niejki dakument znojdzieny, to jon maje małuju histaryčnuju vartaść. Musim usio‑tki vieryć paplečniku i supracoŭniku ekzarcha, a nie rukapisnaj kopii nieviadomaha aŭtarstva, niedzie kimści znojdzienaj. Možna i nie pryhadvać spadaram S.Horbiku i S.Jaršu, što śviatary luboje kanfesii padčas niamieckaje akupacyi biez dazvołu miascovaje ŭłady nie mahli vyjechać za miežy vakolic svaje parafii, tamu vyličyć Jazafata, jaki, pavodle lehiendy dakumentu (artykułu?), byŭ u Lvovie šeść dzion, nieskładana, i nie było nijakaje patreby aryštoŭvać pasiarednika a.Antonija, kali sam ahient trapiŭsia b vielmi chutka.
Karcić tolki zapytać u aŭtaraŭ: z čaho možna mierkavać, što ajciec Vacłaŭ Anoška schavaŭsia pad mianuškaj Jazafat? Ci jość fakty, začepki? Bo vynikaje z artykułu tolki adno: adbyłasia metamarfoza ź ludźmi. Vacłaŭ Anoška, bieskaryślivy dušpastyr, sapraŭdny duchoŭny baćka dla viernikaŭ, staŭsia palityčnym zmoŭnikam, choć i jak byccam svaim, našym. Mitrapalit Andrej Šaptycki, jaki vydaŭ bahata pastyrskich adozvaŭ z asudžeńniem hvałtu, učynienaha ŭ palityčnych metach (jany byli pryśviečanyja mienavita dziejnaści AUN), staŭ medyjataram u padrychtoŭcy chaŭrusu padpolščykaŭ. Jon, mudry pastyr, jaki ŭsio žyćcio kłapaciŭsia pieradusim pra Carkvu, i viedajučy, što ŭ Biełarusi niemcy lehalizavali zasnavany im samim hreka‑katalicki ekzarchat (Jon adziny z čatyroch, stvoranych mitrapalitam A.Šaptyckim, byŭ lehalizavany niamieckaj uładaj. Astatnija ekzarchi kiravali svaimi ekzarchatami padpolna ź Lvova, bo nie mahli navat znachodzicca na terytoryjach, za jakija adkazvali), staŭsia, jak vynikaje z artykułu, zusim nieadkaznym ryzykantam. Jon, nieviadoma ź jakoj racyi, zdolny kinuć žmieńku śviataroŭ‑biełarusaŭ, jakija absłuhoŭvali na toj čas ekzarchat, i viernikaŭ hreka‑katalikoŭ u piekła palityčnaha pieraśledu. Kaniec kancoŭ, ekzarch Niemancevič, jaki ŭsio žyćcio imknuŭsia nie miašacca ŭ palityku, jakoha abychodziła pieradusim ideja jednaści Carkvy i jednaści svajho narodu ŭ hetaj Carkvie, zrabiŭsia, pavodle S.Horbika i S.Jarša, palityčnaj achviaraj.
I apošniaje. Duža karcić pabačyć chacia b kopiju z kopii dakumentu, na jaki spasyłajucca aŭtary artykułu!
Na niadaŭniaj prezentacyi ŭ Maładečnie knihi «Hałasy razbudžanych ptušak» krajaznaŭca Michaś Kazłoŭski skazaŭ: «Cełyja płasty našaj historyi adsutničajuć u archivach. Davodzicca źviartacca da ludziej – žyvych śviedkaŭ. Ale ludzkaja pamiać niedaskanałaja. Tamu ja pa niekalki razoŭ pryjaždžaŭ i raspytvaŭ…I tolki kali źviestki sychodzilisia, zapisvaŭ dla knihi».
U vypadku ź misijaj «Jazafata» źviestki taksama syšlisia. Pišučy artykuł, my, zrazumieła, hruntavalisia nia tolki na rukapisnaj kopii dakumentu. My ŭžo zhadvali pra apovied hieramanacha‑studyta a.Hiedyjona. Taksama atrymali šerah śviedčańniaŭ udzielnikaŭ biełaruskaha supracivu času vajny, byłoha supracoŭnika Baranavickaha SD.
Spadar Ja.Usošyn patrabuje proźviščaŭ i jaŭki – niby nie razumieje, jak stavicca siońniašniaja ŭłada da biełarusaŭ, što vajavali suprać balšavizmu ŭ 1940–50‑ia. Ludzi žyvuć na Zachadzie, majuć inšyja proźviščy, im užo pa 85–90 hadoŭ, ni pra jakuju lehalizacyju havorki pakul iści nia moža.
Musim kanstatavać, što sp.Usošyn, pračytaŭšy artykuł, nie razabraŭsia, dzie tekst aŭtaraŭ, a dzie cytujecca dakument. Zrazumieła, u spravazdačy «Jazafata» niama proźvišča Hadleŭskaha. Adrasat, a taksama padrabiaznaści sustrečaŭ V.Hadleŭskaha, A.Niemanceviča i «Jazafata» stali viadomyja nam ad udzielnika biełaruskaha supracivu, proźvišča jakoha nazvać pakul nia možam (pa vajnie jon byŭ kamandziram biełaruskaha partyzanskaha atradu ŭ Biełavieskaj puščy, ciapier žyvie ŭ Zachodniaj Niamieččynie).
Musim adkazać jašče na niekalki zakidaŭ sp.Usošyna. Znachodžańnie S.Bandery ŭ niamieckim kanclahiery nie zaminała aktyŭnaj dziejnaści AUN. Kali my pišam pra «banderaŭskuju AUN», dyk padkreślivajem, z kim mienavita ŭ toj čas šukali kantaktu biełarusy (bo była jašče mielnikaŭskaja AUN). Vyvieźci niekalki śviataroŭ ź Lvovu za 40 km u miastečka Uniŭ dla mitrapalita A.Šaptyckaha nie było prablemaj. Jon tudy pierapraŭlaŭ z horadu pa 5–10 habrejaŭ! Niapraŭda, što Šaptycki nia braŭ udziełu ŭ palityčnym žyćci i nie spryjaŭ dziejnaści AUN‑UPA – za apošniaje dziesiacihodździe va Ŭkrainie pra heta napisana šmat.
Kali biełaruski supraciŭ byŭ zacikaŭleny ŭ lvoŭskaj misii ŭnijackich śviataroŭ, dyk praz svaich ludziej u administracyi i palicyjnych orhanach moh zdabyć dazvoł dla pajezdki. My nie śćviardžali, što a.Niemancevič i «Jazafat» jechali ŭ Lvoŭ razam. Kali my adznačyli, što a.Niemancevič nia vydaŭ «Jazafata», dyk mieli naŭviecie, što nia vydaŭ sutnaści jaho misii, bo fakt jaho pajezdki ŭ Lvoŭ, sapraŭdy, nia byŭ tajamnicaju. Dakumenty baranavickaha SD, jakija ŭtrymlivajuć zhadku pra atrymańnie aperatyŭnaj infarmacyi ab palityčnych pieramovach ajca A.Niemanceviča z pradstaŭnikami AUN(b) pry pasiarednictvie mitrapalita A.Šaptyckaha, zachavalisia i ciapier pierachoŭvajucca ŭ adnym ź niamieckich archivaŭ.
Lvoŭskaje vydaviectva «Letapis UPA» taksama maje dakumenty pra pieramovy leta 1942‑ha pamiž AUN(b) i pradstaŭnikami biełaruskaha supracivu. Spadziajemsia, što bližejšym časam hetyja i inšyja dakumenty buduć nadrukavanyja.
My pisali: «Možna mierkavać, što pad mianuškaj «Jazafat» schavaŭsia ajciec Vacłaŭ Anoška». Nie śćviardžajem, a vykazvajem mierkavańnie, bo nia majem 100% dokazaŭ, pakul nia znojdzieny aryhinał spravazdačy «Jazafata». Nahadajem, u skład Rady Ekzarchatu ŭvachodzili try śviatary: Ivan Hiermaciuk (pavodle Haroški, pamior viasnoj 1942 h.), Vacłaŭ Anoška i Leŭ Haroška. Žyvučy na emihracyi, a.Haroška nikoli nia zhadvaŭ, što ŭdzielničaŭ u Lvoŭskim sabory červienia 1942 h. A voś ajciec V.Anoška pa vajnie žyŭ u Polščy pad nahladam specsłužbaŭ. U jaho pamiaškańni nieadnojčy čynili pieratrusy. Uspaminy pisać jon nia moh. Darečy, jak nam niadaŭna stała viadoma, vyjechaŭ a.Anoška ŭ Polšču nie ŭ 1944 h., a nie paźniej za viasnu 1943‑ha, pry dapamozie siabra CK BNP Barysa Rahuli. Adzin z byłych rahuloŭcaŭ śćviardžaje, što a.Anoška ratavaŭsia ad mahčymaha aryštu (a.Haroška žyŭ i pracavaŭ u Baranavičach da leta 1944‑ha).
I apošniaje. Ździŭlaje, što sp.Usošyn nazyvaje a.Anošku «palityčnym zmoŭnikam». Što kiepskaha, što jon braŭ udzieł u biełaruskim supracivie, a ekzarch A.Niemancevič spryjaŭ jaho misii? Chiba ŭdzieł ci spryjańnie antynacysckaj baraćbie – niešta haniebnaje ci saramlivaje? Lohika aŭtara dopisu ŭ «NN» nam nie zrazumiełaja.
Što Babaryka i Kaleśnikava adkazali na pytańni pra vajnu97
Kamientary