Niadaŭniamu hazavamu kanfliktu pamiž Rasiejaj i Biełarusiaj srodki masavaj infarmacyi davali ŭzajemavyklučalnyja tłumačeńni. Rasiejcy byli schilnyja bačyć korań usich biedaŭ u elementarnaj nieprystojnaści biełaruskaha kiraŭnictva, jakoje nie zaklučyła novaha kantraktu z «Hazpromam», pajšło na kradziež čužoj ułasnaści i vymusiła Kreml na rašučyja zachady. Rasiejskija analityki padmacoŭvali hetaje tłumačeńnie razvahami pra strašnuju nieefektyŭnaść biełaruskaj ekanamičnaj madeli, jakaja zahaniaje biełaruskaje kiraŭnictva ŭ tupik. Jany taksama namiakali, što cisk na Łukašenku vykarystoŭvajecca Kramlom napiaredadni rasiejskich prezydenckich vybaraŭ dla taho, kab zavajavać prychilnaści liberalna nastrojenych rasiejskich vybarcaŭ, jakim Łukašenka ahidny, a Pucin pakul niamiły, ale jakija ŭsio-taki mohuć za Pucina prahałasavać, kali pravilna pastavić spravu.
Biełaruskija kamentatary ŭsprymali kanflikt u zaležnaści ad svaich idealahičnych prychilnaściaŭ. Niekatoryja ź ich paprostu napaŭniali rasiejskija tłumačeńni miascovym kalarytam. Ahladalnik internet-resursu «Našie mnienije» Andrej Suzdalcaŭ tłumačyŭ kryzys cieniavoj pryvatyzacyjaj biełarusami «Biełtranshazu»: kali na pačatku lutaha Michaił Kaśjanaŭ daznaŭsia, što adzin pracent akcyjaŭ «Biełtranshazu» byŭ ciškom spryvatyzavany pracoŭnym kalektyvam i nieviadomymi minarytarnymi akcyjanerami, jamu ničoha nie zastavałasia, jak zakrucić ventyl.
Druhija bačyli za ŭsim hetym padkopy antybiełaruskich siłaŭ i ahresiju suprać našaj maładoj niezaležnaści. Z vykazvańniaŭ deputata Kaściana možna było zrabić vysnovu, što hetyja siły daŭno pranikli ŭ Kreml.
Trecija, a takich była bolšaść siarod žurnalistaŭ niedziaržaŭnych rasiejskamoŭnych vydańniaŭ, tłumačyli kryzys tym, što kulturnuju, cyvilizacyjna vyšejšuju Maskvu nie zadavalniaje hruby i prycisklivy biełaruski lider ź sialan. Adsiul kryŭdy, kanflikty i psychalahičnaja nieŭraŭnavažanaść.
Palityka i parnahrafija
Jak heta časta byvaje ź biełaruskaj ci rasiejskaj palityčnaj analitykaj, jana pierš-napierš vyjaŭlaje kulturnyja, palityčnyja abo ekanamičnyja ideały samich analitykaŭ, a nie realnyja pryčynna-vynikovyja suviazi realnaha žyćcia. Adnym z takich ideałaŭ, jaki staranna naźviazvajecca rasiejskimi palityčnymi kamentatarami i ich tutejšymi padpiavałami, źjaŭlajecca ŭjaŭleńnie pra Maskvu jak pra hałoŭnaha demakratyzatara na prastorach SND, što viadzie hazavyja i inšyja vojny ŭ imia tryjumfu demakratyi.
Na žal, jano maje mała supolnaha z realnaściu. Na rasiejskich štychach trymajucca samyja adyjoznyja režymy na postasavieckaj prastory — prydniastroŭski Ihara Śmirnova abo abchaski Ŭładzisłava Ardzinhby (niadaŭna ŭ Abchazii pačaŭsia hoład, i Rasieja pasłała tudy ešalon z zbožžam). Kab zadavolić svaje hieapalityčnyja intaresy, rasiejcy išli na raspalvańnie hramadzianskich vojnaŭ u byłych respublikach SSSR i źviaržeńnie demakratyčna vybranych uradaŭ (Azerbajdžan, Hruzija, Tadžykistan), padtrymlivali separatysckija ruchi i terytaryjalnaje rasčlanieńnie novych niezaležnych dziaržavaŭ (Małdova, Azerbajdžan, Hruzija). Siońnia Kreml akazvaje ŭsiebakovuju infarmacyjnuju, palityčnuju j ekanamičnuju padtrymku prahniłamu i karumpavanamu režymu Leanida Kučmy. I narešcie, pra sapraŭdnuju vartaść hetaha ŭjaŭleńnia havoryć toj fakt, što, zhodna ź mižnarodnymi acenkami, na prastory SND ciapier nie isnuje nivodnaha režymu, jaki b možna było nazvać demakratyčnym z punktu hledžańnia adpaviednaści zachodnim standartam demakratyi.
Čamu Kreml vitaje i navat zaachvočvaje palityčnuju i ekanamičnuju stahnacyju ŭ krainach SND? Tamu, što isnavańnie izalacyjaniscka nastrojenych režymaŭ na hetaj prastory, u jakich nie vykonvajucca minimalnyja demakratyčnyja standarty, panuje pravavoje biaźmiežža i ekstensiŭnyja padychody da ekanomiki, zabiaśpiečvaje rasiejskaj palitycy i biznesu asablivyja pravy i mahčymaści. Zdarovy zachodni, a nie afšorny abo spekulacyjny kapitał u takija dziaržavy nie idzie, tamu padmacavany palityčnymi harantyjami i vajskovymi bazami rasiejski biznes akazvajecca tut u ciapličnych umovach. Bo pra sumlennuju kankurencyju z zachodnim kapitałam nia moža być i havorki. Rasiejcy z zadavalnieńniem kuplajuć naftapracoŭčyja komleksy, jak va Ŭkrainie, abo ciepłaelektrastancyi, jak u Armenii.
Takim čynam pracuje prymityŭny mechanizm kanvertacyi palityčnaha ŭpłyvu ŭ ekanamičnyja dyvidendy ŭva ŭmovach štučna strymlivanaj kankurencyi. Ź ciaham času heta jašče bolš pryviazvaje byłuju respubliku SSSR da kolišniaj metrapolii i adryvaje ad rešty śvietu.
Da čaho imkniecca Rasieja
Kali Rasieja zacikaŭlena ŭ roskvicie ŭ Biełarusi aŭtarytaryzmu, to čamu 18 lutaha Pucin tak stroha pakaraŭ Łukašenku?
Versija, što za parušeńnie niapisanych praviłaŭ hulni — ja tabie palityčnaje prykryćcio i skrytyja datacyi, ty mnie łasyja kavałki svajoj ekanomiki, — nie vytłumačvaje vastryni kankretnaha momantu. Čamu heta zdaryłasia mienavita ciapier, a nie na hod raniej ci paźniej?
U nas mnoha skazana pra niepadatlivaść kankretnych kiraŭnikoŭ «Biełtranshazu» ŭ pieramovach z «Hazpromam» i niedahavarazdolnaść usiaho biełaruskaha kiraŭnictva. Šmat havorycca pra specyfičnaje razumieńnie abodvuma bakami paniaćcia «nacyjanalnych intaresaŭ» i hruz uzajemnych pretenzijaŭ. Adnak pa-raniejšamu pa-za ŭvahaj zastajecca analiz evalucyi rasiejskaj ekanamičnaj palityki apošnich hadoŭ u dačynieńni da krain SND.
Nieŭzabavie paśla prychodu na prezydenckuju pasadu Ŭładzimiera Pucina rasiejski ŭrad pačynaje pry dapamozie jaho lhotnaha padatkaabkładańnia zaachvočvać ekspart rasiejskaha kapitału ŭ krainy SND, a taksama damahacca bolšaj adkrytaści ich rynkaŭ dla rasiejskich tavaravytvorcaŭ. U jakaści pravadnikoŭ ekanamičnaj ekspansii ŭ krainy «blizkaha zamiežža» jon užyvaje bujnyja napaŭdziaržaŭnyja firmy nakštałt «Hazpromu». Charaktar klučavych ekanamičnych rašeńniaŭ i styl myśleńnia pucinskich ekanamičnych daradcaŭ hetaj pary niedvuchsensoŭna śviedčyć, što Kreml vyrašyŭ zarablać na SND, a nie razdavać ekanamičnyja datacyi ŭzamien na palityčnuju lajalnaść. U Kramli narešcie zrazumieli, što j palityčnaj lajalnaści toj ci inšaj krainy SND dabicca značna praściej, kali stratehičnyja placdarmy ŭ jaje ekanomicy ŭžo zachopleny.
Na hety čas, 2001—2002 h., prypadajuć pieršyja biełaruska-rasiejskija skandały. Jany byli vyklikanyja zusim nie zakłapočanaściu Rasiei zachavańniem u Biełarusi pravoŭ čałavieka, a tym, što biełaruski rynak pa-raniejšamu zastavaŭsia słaba pranikalnym dla rasiejskaha kapitału.
Analiz ciapierašniaha vitka napružanaści ŭ biełaruska-rasiejskich dačynieńniach pakazvaje, što apetyty rasiejcaŭ rastuć, tym časam jak pazycyja łukašenkaŭcaŭ mała źmianiłasia. Rasiejcy ciapier chočuć dyktavać svaje praviły ŭ halinie finansavaj i fiskalnaj palityki (uviadzieńnie adzinaj valuty pavodle rasiejskaha scenaru, unifikacyja padatkovych stavak i h.d.), kantralavać tranzyt tavaraŭ praź Biełaruś, h.zn. biełaruskuju mytniu, asnoŭnyja kanały transpartnaj kamunikacyi (čyhunku, trubapravody), enerhietyčnuju systemu, vysokaprybytkovyja sektary pramysłovaści. Ekstrapalujučy biełaruski dośvied na ŭsie postsavieckija krainy, možna zrabić vysnovu, što na našych vačach iznoŭ adbyvajecca kruty pavarot rasiejskaj ekanamičnaj palityki ŭ dačynieńni da krain SND.
Novaja rasiejskaja ekanamičnaja palityka
Paśla prezydenckich vybaraŭ pierad Kramlom budzie stajać adna ekanamičnaja zvyšzadača — padvoić rasiejski VUP. U śviatle apošnich prahramnych rašeńniaŭ pucinskaj administracyi vielmi sumnieŭna, što jana budzie dasiahnuta vyłučna ekstensiŭnymi metadami, h.zn. pavieličeńniem zdabyčy i ekspartu mineralnaj syraviny, inšych tavaraŭ ź nizkaj dadanaj vartaściu. Lohika hetych rašeńniaŭ, u tym liku hazavy šantaž Biełarusi, pakazvaje, što staŭka zroblena na stymulavańnie intensiŭnaha rostu rasiejskaj ekanomiki, u pryvatnaści pramysłovaści.
Składańnie palityčnych ci ekanamičnych prahnozaŭ — reč niaŭdziačnaja, tamu my abmiažujemsia apisańniem tolki tych pryncypaŭ novaha ekanamičnaha kursu Kramla ŭ dačynieńni da krain SND, jakija vymaloŭvajucca ŭžo ciapier. Kreml budzie rabić usio, kab ekanomiki SND stymulavali ekanamičny rost u samoj Rasiei, a mienavita:
— zabiaśpiečvać ustojlivy dostup rasiejskich vytvorcaŭ tavaraŭ i pasłuh na ŭnutranyja rynki krain SND. Sukupny rynak hetych krain svajoj jomistaściu amal roŭny ŭnutranamu rasiejskamu. I chacia płaciežazdolnaść i struktura spažyvieckich preferencyj ich žycharoŭ istotna roźnicca, niachitryja arytmetyčnyja padliki pakazvajuć, što hety kirunak ekanamičnaj ekspansii moža dać rasiejskamu biznesu surjoznyja dyvidendy;
— stymulavać ekspart rasiejskaha kapitału ŭ krainy «blizkaha zamiežža». Napaŭrazburanyja, strukturna defektyŭnyja ekanomiki SND majuć masu niavykarystanych i niezapatrabavanych intelektualnych, pracoŭnych i vytvorčych resursaŭ, jakija možna zmusić zapracavać pry dapamozie investycyj. Zaznačym, što ekanamičnyja abjekty ŭ SND redka cikaviać rasiejski biznes sami pa sabie. Najčaściej im nakanavana ŭklučycca ŭ jakaści strukturnaha źviana ŭva ŭžo isnyja finansava-pramysłovyja hrupy i pracavać na rasiejskuju ekanomiku;
— harantavać rasiejskamu biznesu adnolkavyja ramačnyja ŭmovy dla haspadarčaj dziejnaści na terytoryi SND. Damahacca žorstkaj unifikacyi finansavaj, padatkovaj, transpartnaj, mytnaj, zakanadaŭčaj i h.d. palityki krain SND.
Kancavoj metaj ciapierašniaj kramloŭskaj administracyi źjaŭlajecca stvareńnie zony ekanamičnaj intehracyi z žorstkim instytucyjanalnym afarmleńniem, h.zn. adzinaj valutaj, jurydyčnaj bazaj i ramačnymi ŭmovami haspadarańnia, nakštałt Eŭrapiejskaha Źviazu. Tolki ad apošniaha hetuju zonu budzie adroźnivać ekanamičnaja niesuvymiernaść jaje ŭdzielnikaŭ i, jak vynik, pryvilejavanaje stanovišča rasiejskaha kapitału. A ekanamičny rost jakoj-niebudź Biełarusi abo madernizacyja jaje ekanomiki budzie cikavić jaho ŭ apošniuju čarhu.
Pabačyć, ci stanie ekanomika SND de-fakta praciaham rasiejskaj ekanomiki, my zmožam užo skora.
Čamu Łukašenka adkazaŭ tak mocna
Skandalny adkaz Łukašenki na rasiejski hazavy šantaž 19 lutaha byŭ hałoŭnaj temaj navinaŭ u Rasiei, Polščy i Biełarusi. Davodziłasia čuć hałasy, jakija tłumačyli hetuju eskapadu hłybokim kryvaduššam biełaruskaha prezydenta, jaki sumiaščaje pakaznoje chałujstva pierad Maskvoj z unutranaj nianaviściu da jaje. Maŭlaŭ, voś jano i vylezła vonki.
Ja b chacieŭ prapanavać paru dumak, što tłumačać biełaruska-rasiejski kryzys faktarami, jakija vychodziać za miežy psychalahičnych kompleksaŭ i abstraktnych ekanamičnych prahram.
Tłumačeńnie pieršaje. Samymi dahavarazdolnymi z rasiejskaha punktu hledžańnia źjaŭlajucca palityčna samyja słabyja prezydenty krain SND, hatovyja pahłyblać strukturnuju zaležnaść ekanomiki svajoj krainy ad Rasiei ŭzamien za rasiejskuju palityčnuju padtrymku. Biełaruskaje hramadztva pakul nie ŭvašło ŭ fazu ekanamičnaha kryzysu, tamu biełaruski prezydent kaža rasiejcam usio, što choča.
Tłumačeńnie druhoje. Łukašenka voś užo dziesiać hadoŭ hulaje na rasiejskim palityčnym poli. Z kim tolki jon ni ŭstupaŭ u kantakty za hety čas — i z rasiejskimi hubernatarami, ź siłavikami, nacyjanał-patryjotami i akademikami. Pry chvorym Jelcynu takija kantakty prynamsi taleravalisia, pry enerhičnym i samaŭładnym Pucinu jany ŭsprymajucca jak vyklik rasiejskaj dziaržavie. Adsiul adklučeńnie hazu — apošni symbaličny akt u spravie vyhnańnia Łukašenki z rasiejskaj systemnaj palityki, jaki vyklikaŭ u jaho hłybokaje ŭzrušeńnie i navat złość.
Tłumačeńnie treciaje, ekanamičnaje. Biełaruś samaja palityčna i ekanamična intehravanaja z Rasiejaj kraina SND. Zusim naturalna, što mienavita tut, na piarednim rubiažy intehracyi, pieršymi adčuli, što rasiejcy kardynalna mianiajuć praviły hulni. Taksama zrazumieła, što Łukašenku i jaho paplečnikam nie padabajecca, kali ich kraina vykarystoŭvajecca jak palihon dla aprabacyi novych rasiejskich padychodaŭ da byłych bratnich krain. Kali hetaje tłumačeńnie maje prahnastyčnuju siłu, treba čakać, što rasiejcy zachočuć pastavić Biełaruś na kaleni, kab dać pierakanaŭčy ŭrok usim palityčnym lideram krain SND: supraciŭ biessensoŭny.
Tłumačeńnie čaćviertaje, papulisckaje. Spraviadliva zaŭvažana, što Łukašenka zaŭsiody čujna prysłuchoŭvajecca, što havoryć i čaho choča biełaruski narod. Dziesiać hadoŭ tamu jaho elita, biełaruski dyrektarat, chacieła tolki adnaho: razburyć miažu z Rasiejaj, adnavić razarvanyja haspadarčyja suviazi i zavajavać rasiejski rynak. Za dziesiać hadoŭ dyrektarat praćvierazieŭ, zvyksia ź biełaruskaj niezaležnaściu i ciapier strašna baicca, kab siudy nie pryjšoŭ rasiejski kapitał i nie pavyhaniaŭ jaho z nasiedžanych miescaŭ. Hetyja strachi ŭmieła padahravajuć biełaruskija protaaliharchi, jakija ŭsprymajuć nacyjanalnuju niezaležnaść Biełarusi jak abaviazkovuju ŭmovu dla stabilnaści svajho biznesu. Takim čynam, Łukašenka śmieła idzie na kanflikt z Kramlom, bo adčuvaje, što za im narod.
Tłumačeńnie piataje. Usie cudoŭna viedajuć, što Łukašenka zakłapočany svajoj palityčnaj budučyniaj. Jon i ŭsia jaho administracyja tolki i dumajuć, jak arhanizavać jaho elehantnaje pieraabrańnie na treci termin. Letaś jany narešcie znajšli byli taki sposab. Mierkavałasia, što, kali adobrany biełaruskim i rasiejskim prezydentami kanstytucyjny akt sajuznaj dziaržavy budzie vyniesieny na referendum, u biełaruskija biuleteni dla hałasavańnia budzie dadziena pytańnie pra padaŭžeńnie terminu paŭnamoctvaŭ Łukašenki. Ale rasiejcy pačali torh, apateozam jakoha byŭ hazavy spektakl 18—19 lutaha. Raz vy plunuli na našy papiarednija damoŭlenaści, padumaŭ biełaruski prezydent, ja plunu na vas samich. I plunuŭ.
Na karyść hetaj versii havorać šmatlikija adznaki taho, što Łukašenka sam išoŭ na abvastreńnie kanfliktu. Značyć, jaho padšturchoŭvała niejkaja absalutnaja matyvacyja. Kali Łukašenkam ruchała vola da treciaha terminu, heta aznačaje, što pakul Rasieja nia daść nadziejnych harantyjaŭ svajoj neŭtralnaści na prezydenckich vybarach 2006 h., luby mir ź joj budzie tolki zamireńniem. U takim vypadku čakajem eskalacyi kanfliktu.
Tłumačeńnie šostaje. Łukašenka — unikalny prezydent, a Biełaruś — vyniatak z ahulnaha praviła, što na postsavieckaj prastory vybary isnujuć tolki dla taho, kab afarmlać pierajemnaść ułady. U 1994 h. u Biełarusi da ŭłady pryjšoŭ palityk, jaki nia mieŭ namenklaturnaha minułaha i klijenckich abaviazkaŭ pierad svaimi zakulisnymi patronami. Składnikami jaho pośpiechu byli palityčny papulizm, idealahičny eklektyzm i zdolnaść vykazvać svaje dumki na dastupnaj vulicy movie. Na ŭzroŭni svajoj aratarskaj maniery Łukašenka j ciapier zastajecca palitykam vulicy, jakaja j pryviała jaho na viaršyniu ŭłady. Tamu niama ničoha dziŭnaha, što ŭ svaich palityčnych pramovach jon nia robić asablivaha adroźnieńnia pamiž jakim-niebudź Pucinym i jakim-niebudź Piotucham.
Ci maje Łukašenka budučyniu
Tutejšyja i maskoŭskija analityki asabliva ahresiŭna naviazvajuć dźvie idei. Adna ź ich razhladaje našu ekanomiku jak nadzvyčaj adstałuju, druhaja pierakonvaje nas, što Kreml maje dosyć srodkaŭ u svaim rasparadžeńni, kab dyktavać svaju palityčnuju volu ŭsim režymam «blizkaha zamiežža».
Abiedźvie jany źjaŭlajucca hraniami adnaho vialikaha postimperskaha mitu, jaki naradžajecca na našych vačach. Hety mit nastojvaje na zvyšpaŭnavartaści Rasiei i niepaŭnavartaści ŭsich sumiežnych ź joj terytoryj. Dla jaho papularyzataraŭ lubyja «miascovyja» ekanomiki blaknuć pierad vieličču rasiejskaj ekanamičnaj mahutnaści, a ruka Maskvy praścirajecca na sušu, vadu i kalaziamnuju prastoru.
Adnak, kali mierkavać pa ŭzroŭni apłaty pracy, naša ekanomika zastajecca adnoj z samych efektyŭnych u SND. Siaredni biełarus zarablaje ŭdvaja bolš za siaredniaha ŭkrainca. Pa vieličyni zarabotnaj płaty my prajhrajom Rasiei i Kazachstanu, ale apiaredžvajem usie inšyja krainy SND, ekanamičny dabrabyt jakich nie hruntujecca vyłučna na eksparcie syraviny. I što samaje važnaje, naša ekanomika zbalansavanaja dla ŭnutranych patreb, a nacyjanalnaja ekanamičnaja palityka ŭnikaje neakalanijalnaha ekanamičnaha partnerstva.
Niadaŭni hazavy šantaž — heta tolki lakalny epizod bujnamaštabnaha kanfliktu nacyjanalnych intaresaŭ Biełarusi i Rasiei, jaki tleje ŭžo niekalki hadoŭ. Jon jašče raz upeŭniŭ nas, što Biełaruś i Rasieja majuć ułasnyja i hłyboka mižsobku adroznyja šlachi da ekanamičnaha rostu i materyjalnaha dabrabytu. I pakul Łukašenka budzie tak adstojvać našy nacyjanalnyja intaresy chacia b u ekanamičnaj sfery, jon budzie mieć palityčnuju budučyniu.
Za niezaležnaść treba zmahacca. Nie byvaje niezaležnaści lohkaj.
Valer Bułhakaŭ
Kamientary