Стары з’явіўся ў нашай вёсцы ў сярэдзіне восені, калі людзі пацерабілі і пазвозілі з поля буракі. Яго прывезлі па разлезлай ад дажджоў дарозе на адным з вазоў, што яшчэ нядаўна вазіў падгнілае бацвінне на ферму.
Дзед быў надзвычай высокі, недзе пад два метры; нават седзячы згорблена ў возе, ён здаваўся высокай жэрдкай. Разам са старым на падасланых жоўтай ячменкай калёсах ляжала некалькі невялічкіх скрынак і стракатых тугіх ванзэлкаў. Конь спыніўся ля жоўтасіняй хаты суседкі Лёдзі. Тая, вылецеўшы ў трэніках і фуфайцы, нешта сакатала ды валтузіла з воза рэчы.
Стары нагадваў чымсьці састарэлага мага, знядужалага чараўнікчарнакніжніка, якіх, казалі, некалі поўна цёгалася па нашай ваколіцы.
Сухі, з доўгімі пальцамі-косткамі на сваім неакораным кійку, пакульгваючы на правую нагу, у злінялым паліто ён часта выходзіў на гасцінец ды падоўгу ўглядаўся ў той бок, адкуль яго прывезлі.
Гэта быў бацька Лёдзі, якога даставілі сюды дажываць, бо на сваёй гаспадарцы стары ўжо не даваў рады. Я бачыў яго пазней, калі аблокі плылі па бясколерным небе шэрымі анучамі, а сівер стараўся ўлезці праз каўнер бліжэй да людскога цела. Стары стаяў, прытуліўшыся плячыма да таполі ля гасцінца.
Нібы здань-прывід, ён любіў шпацыраваць па недалёкім узлеску, мацаючы камлі дрэваў, як дзяцюк маладзіцаў. Мне хацелася яго зачапіць, паразмаўляць, але ўсё не было нагоды.
— Дабрыдзень! — аднойчы выпаліў я старому, калі той шкандыбаў нашаю вуліцаю да Лёдзінай брамкі. — Шпацыруеце? Не тужна па сваім доме? — запытаўся я першае, што мне прынесла сліна на язык.
— І так, і не, — прыемным, хоць і са старэчым дрыжаннем голасам адказаў дзед. — Не ведаю, як там мой домпрыяцель у Кантолішках. Застаўся сіратою, мусі, бо і я з’ехаў, і гаспадыня памерла.
Пацукі, мусі, там гаспадарамі цяпер, — неяк нявесела заўсміхаўся стары. — У печы топяць, у лазні парацца і пачастункі сабе ладзяць. Шкода гэнага дома мне. Сам яго будаваў, пазней дзяцей гадаваў.
Цяпер будзе стаяць ды развальвацца там, — вымавіў ён з горыччу, глыбока ўздыхнуўшы, а потым заняўшыся сухім кашлем. Я не перапыняў дзеда, а той цягнуў далей свой аповед, відавочна атрымліваючы асалоду з таго, што яго нехта слухае.
— А так сабе падумаю, дык і што там сумаваць. Тут будзе мой астатні дом, бо дачку прасіў, каб не цягнула труну ў Кантолішкі, а тут хавала. Магільнік жа тут недалёка, пад касцёлам. Буду ляжаць разам з раднёю, бо прадзед мой тут пахаваны, што тутэйшы касцёл будаваў.
— Ваш дзед быў мулярам? — пытаю з цікавасцю і міжвольна шукаю вачыма на гарызонце вежы нашай вясковай святыні.
— Не, — стары заматаў галавой. — Мой прадзед быў огого, граф. У Кантолішках палац ягоны быў, а тут касцёл будаваў, бо да тутэйшай парахвіі належаў.
Цяпер толькі я зразумеў, адкуль у майго суразмоўцы такія яскравыя арыстакратычныя рысы. Вочы ў мяне заблішчэлі ад цікавасці.
— Ужо няма таго палаца, — расказваў далей бацька суседкі. — Але не ў вайну яго разбурылі бомбамі, а людзі сцены разабралі за саветамі, калі ферму будавалі. Гаспадары сабе таксама ламамі таўклі цэглу на печы ды кахлянкі.
Вазамі цэглу вазілі. Цяпер там толькі падмурак. Ды і таго не відаць, бо моцна ўсё кустамі зарасло. А я сам, каб вы, панічок, ведалі, з забароненага кахання. Байструк я графскі.
Маці мая дзяўчынаю служыла ў графскім палацы перад вайною. Надта ж харошая з твару была, то старая графіня яе ўзяла за пакаёўку падлогі падмятаць ды бялізну цыраваць. Ды малады граф неўзабаве пачаў з ёю гуляць. А яна, вядома, сірата… Мусіла слухацца.
Граф, казалі, і ў брычцы маю матку вазіў, і пернікамі частаваў. Мо і кахаў. Хто там ведае. Але як старая графіня спасцерагла, што ў пакаёўкі жывот расце, то адразу з клункамі адправіла вон. Можа, маладая і думала, што граф з ёю ажэніцца, але куды там.
Каб і хацеў, то старая графіня трупам бы лягла, але б не дапусціла. Так крычала ды дзерлася яна ў сваім палацы, што людзі чулі нават у вёсцы, а графянчук той на другі дзень у Вільню з’ехаў, — дзядуля замаўчаў на хвілю, палыпаў вачыма ды зноў заварушыў сваімі бледнымі вуснамі, з якіх нібы сплыла кроў, родзячы словы.
— Як я гадаваўся, то ой як цяжанька мне было, нікому не пажадаю. Усе наўкол мяне байструком клікалі. Малым я нават думаў, што гэта маё імя. Маці ніколі не расказвала пра бацьку, але я даволі наслухаўся аб ім ад суседзяў і аднагодкаў. Пару разоў я бачыў бацьку, як той ехаў конна ў лес, мусі, на паляванне, у скураных ботах і зялёнай марынарцы.
Я стаяў на ўзбочыне, разявіўшыся, ды глядзеў на яго, як на бога, а той, хіба, і не заўважыў мяне. Вядома, у яго ўжо была свая жонка — палкоўнікава дачка — і двое белабрысых і пуцатых дзяцей, хлопчык і дзяўчынка.
Гэта былі мой брат і сястра. Яны былі заўсёды прыгожа прычасаныя, прыбраныя і гулялі ў купленыя цацкі. Часам я ім зайздросціў, але больш не праз дастатак, а праз тое, што яны завалодалі маім бацькам.
Старая графіня, як я пазней даведаўся, памятала, аднак, пра сваю кроў ды часам прысылала на Каляды і Вялікдзень маёй маці пару злотых. Але ж ці за іх можна было купіць шчасце? — уздыхнуў мой суразмоўца. — Настаў дзень, аднак, калі ўся графская сям’я моцна зачухалася. Я тады падлеткам быў і добра тое памятаю.
Перш казалі, што немцы на Польшчу напалі, але граф сур’ёзна заварушыўся толькі тады, калі бальшавікі пачалі перці з усходу. Гэта быў верасень 39-га. Граф, не думаючы доўга, пасадзіў жонку, матку сваю і дзяцей на цягнік у Вільню, а сам яшчэ застаўся грошы парадкаваць.
Казалі, аблігацыі мусіў ён сабраць, золата, дыяменты па старых хованках параскладаныя. Потым запрог бурку і з усім гэным багаццем даўся чым хутчэй на станцыю. Якраз дарога тут вяла, — стары кіўнуў галавою на вясковую вуліцу, дзе мы цяпер стаялі. — Як пад’язджаў да станцыі, то здалёк заўважыў на ёй чырвоны, як кроў, бальшавіцкі сцяг. Занадта позна было ўжо ехаць.
Але дадому таксама не даехаў. Бо і чаго? І там бы яго дарвалі. На паўдарозе, тут, за мястэчкам, спыніў каня, распрог, узяў лейцы і павесіўся тут, у сасоннічку.
Я памятаю, як мая маці дазналася, што ён памёр, то тры дні бесперастанку плакала. Любіла яго, аднак. Я ж не меў за што яго любіць. Шмат хто потым шукаў тое золата і дыяменты, што граф забраў з палаца.
Казалі, нібыта бацька мой, перад тым як павесіцца, закапаў скарб у зямлі. Калі маеце час, дык можам падысці туды разам, — з дрыжыкамі ў голасе прапаноўваў мне гэты стары і высушаны чалавек, нібы баючыся сам ісці да таго злашчаснага месца. Я паглядзеў на гадзіннік, было позна, а я спяшаўся.
— Неяк выберамся яшчэ туды. Іншым разам, — паабяцаў я свайму знаёмцу.
— Добра, — з непрыхаваным расчараваннем адказаў нашчадак арыстакрата. — Той скарб там і дагэтуль, пэўна, ляжыць. Вам проста трэба спецыяльны інструмент для выяўлення металу. Бо там бальшавікі з рыдлёўкамі толькі шукалі.
— Я прыйду, абавязкова прыйду, — кінуў я на развітанне ды пабег, бо ўжо моцна сшарэла.
А жыццё закруціла мяне сваімі вірамі. Ляцець, паспець, паскакаць, паімчаць… Пазней я некалькі разоў бачыў старога на вуліцы, але на размову не хапала часу.
Я абяцаў сабе, што пайду да яго на наступным тыдні, а праз тыдзень казаў тое ж самае. Я саромеўся, што людзі мяне абгавораць, нібыта я, замест таго, каб бавіцца на вясковых дыскатэках з аднагодкамі, швэндаюся па няветраных хатах старыканаў. Хоць, я павінен прызнацца, з задавальненнем паслухаў бы аповед дзеда яшчэ раз.
Я вырашыў, што пайду да яго, як толькі набуду сабе дыктафон, каб запісаць успаміны старога. Гэта ж важная інфармацыя, а можа дзед бы згадаў нешта і з нашага арыгінальнага фальклору.
Такі стары чалавек проста мусіць ведаць шмат легендаў, казак і мноства іншых цікавых гісторый. Ды і варта ж усёткі ведаць месца графскай смерці. А можа, і сапраўды там скарб схаваны?
Я так і не выбраўся да старога. Ля брамкі на падворку Лёдзі я заўважыў неўзабаве два вялікія чорныя сцягі з белымі крыжамі, што, здавалася, ураслі ў зямлю.
Гэта быў знак, што дома нябожчык. І ў вачах маіх пацямнела. Толькі тут я сцяміў, што назаўсёды згубіў скарб. Не, не графскае золата, а скарб забытага мінулага. Цяпер для будучых пакаленняў навек будзе схаванае тое, пра што мне мог расказаць мой стары знаёмец.
Я не мог дараваць сабе. Які я быў легкадух, што не ўзяў пад увагу далікатнасць людскога існавання. Кожная хвіля тут была каштоўнай. Загінуў свет непрызнанага графскага сына, а разам з ім зніклі з нашага Сусвету непаўторныя легенды, казкі і песні.
Са старонак гісторыі выкраслілі тое, што больш ніхто не напіша. «Які ты патрыётадраджэнец?! Ты — вясковы адшчапенец!» — з вялікай злосцю дакараў я сам сябе.
Ужо праз некалькі дзён пасля пахавання я спаткаў на вуліцы суседку Лёдзю.
— Шкода, што так і не прыйшоў да нас. Бацька некалькі разоў успамінаў, — загаварыла кабета да мяне. Я апусціў галаву долу і заўважыў, што на ейных трэніках засохла мяшанка, якою кормяць свіней.
— Заняты я быў, — паспрабаваў я сціпла апраўдацца, хоць і чуў, што шчокі гарэлі. — А можа, ён нешта мне прасіў перадаць, можа, нешта казаў?
— О, ды ён заўсёды нешта балбатаў, гаварыў ды баяў. Ды каб гэна быў час слухаць, а то свая работа да ночы, а то ў калгас на ферму лётаеш уся ў мыле… — занаракала Лёдзя, убраная ў свае цёмнасінія трэнікі з белымі паскамі па баках. Яна хутка і нечакана развярнулася, змахнула слязу і шпарка, нібы ўцякаючы ад уласных успамінаў, пайшла.
***
Віктар Шукеловіч
Нарадзіўся ў 1982 у Жупранах (Ашмянскі раён). Скончыў беларускі філфак БДУ (2004), тэалагічны факультэт Люблінскага каталіцкага ўніверсітэта (2011).
