Пра «гуманітарную катастрофу» постсавецкага грамадзтва

Расейска-амэрыканская публіцыстка Маша Гесэн бліскуча, на мой погляд, пракамэнтавала адзін зь нядаўніх публіцыстычных артыкулаў з расейскай «Комсомольской правды» пра тое, што нібыта адбываецца ў сучасным сьвеце:

«Я очень редко ставлю ссылки на подобные вещи, но мне кажется, это стоит прочитать. В чистом виде — ХХІ век глазами умного, образованного человека из XVII века. Он умеет рассуждать и выстраивать логические связи, так что свое средневековое восприятие мира доносит эффективно. Для тех, кому лень читать, сверхкраткий пересказ: миром правит декаденствующая элита родом из Голливуда; если потерять бдительность, то можно всей страной попасть в ее лапы и следовательно вступить в однополый брак. Голливуд важен, потому что фильмы обладают магической силой (средневековый человек не может отделить их от реальности), то есть они буквально формируют действительность как целых стран, так и отдельных людей — например, кто сыграет ведьму, та умрет от рака мозга. Вот».

У СССР быў вельмі добры ўзровень вышэйшай тэхнічнай і матэматычнай адукацыі. Савецкая фізмат-школа — гэта тое, што стварыла постсавецкія ІТ і тэлекамунікацыі, адзіныя канкурэнтаздольныя сэктары сучаснай беларускай і расейскай эканомікі, не зьвязаныя з эксплюатацыяй прыродных рэсурсаў.

Хваля адукаваных эмігрантаў з былога СССР дала новы імпульс разьвіцьцю замежных цэнтраў дакладнай навукі і ІТ-індустрыі, як Ізраіль і амэрыканская Крэмніевая даліна. Больш за гэта, многія выбітныя савецка-расейскія гуманітарыі-самародкі — паэты, пісьменьнікі і мысьляры — выйшлі менавіта з тэхнічнай інтэлігенцыі: ад братоў Стругацкіх, Андрэя Сахарава і Аляксандра Салжаніцына да Барыса Грабеншчыкова.

Куды больш сьціплымі былі посьпехі савецкіх «прафэсійных» гуманітарыяў. Бо гуманітарнай навукі як сфэры мысьленьня пра пошук сэнсу, кірункаў і спосабаў арганізацыі жыцьця аднаго чалавека і ўзаемажыцьця многіх людзей, пра асэнсаваньне і пераасэнсаваньне арыенціраў і каштоўнасьцяў, у СССР як такой не было. Не было філязофіі, не было сацыялёгіі, не было палітычнай навукі, эканомікі, правазнаўства і паўнавартаснай гістарычнай навукі. Была толькі таталітарная ідэалёгія марксізму-ленінізму, якая мела ўнівэрсальныя адказы на ўсе пытаньні. Савецкая гуманітарная навука палягала не ў пошуку і пераасэнсаваньні, а ў тлумачэньні зьяваў ў адпаведнасьці з догмамі савецкай ідэалёгіі. Марксізм-ленінізм часам ставіў палкі ў колы і прыродазнаўчым навукам, але ідэалягічныя перашкоды кшталту забароны генэтыкі ці кібэрнэтыкі там хутчэй былі выключэньнем, чым правілам.

Першым, што мяне калісьці ўразіла, калі я ўпершыню сутыкнуўся з заходняй гуманітарнай адукацыяй, было тое, як адну і тую ж зьяву (міжнародныя адносіны) нам на лекцыях на абсалютна раўнапраўных асновах раскладалі з розных пунктаў гледжаньня, падкрэсьлена не адказваючы на пытаньне «ну а як жа ж яно на самой справе?». Адныя думаюць так, другія думаюць гэтак. А ты думай сам.

У той жа час у маёй роднай альма матэр, адным з найбольш прэстыжных расейскіх эканамічных унівэрсытэтаў, ужо ў студэнцкія гады выклікала ўсьмешку, як савецкага гарту выкладчыца філязофіі па звычцы тлумачыла, што Арыстотэль ці Плятон «не разумелі» аднаго ці «так і не дадумаліся» да другога. Так і не дасягнулі, маўляў, вяршынь мудрасьці Леніна і Маркса.

І такіх адрозьненьняў — сьвет: такога разыходжаньня ў сьпісах прачытанай літаратуры, у засвоеных на ўзроўне мэнтальнасьці рэчаў, у згубленых намі і ня згубленых на Захадзе хрысьціянскіх каштоўнасьцяў — «не забівай», «не крадзі», «не сьведчы фальшыва», «любі бліжняга свайго».

Ува што мы верым

Ёсьць жарт пра тое, што каб стаць інтэлігентам, трэба скончыць тры ўнівэрсытэты: адзін ты, адзін — твой бацька і адзін — твой дзед. Тое самае з каштоўнасьцямі: калі нашыя бацькі пад прымусам маўчалі, хлусілі і верылі ў клясавае мысьленьне за часамі Гарбачова і Брэжнева, а дзяды пад прымусам маўчалі, хлусілі і верылі ў клясавае мысьленьне за часамі Хрушчова і Сталіна, то мы, атрымоўваецца, толькі першыя, хто можа нясьмела паспрабаваць думаць іначай, робячы памылкі, адкатваючыся назад. Ці пачынаючы верыць у рэчы, горшыя за марксізм-ленінізм.

Вынікам савецкага таталітарызму стала грамадзтва людзей, якія могуць сканструяваць касьмічны карабель ці атамную бомбу і пры гэтым верыць у жыдамасонскую змову і Сусьветны Ўрад. Людзей, падкаваных тэхнічна, але чыё гуманітарнае разьвіцьцё знаходзіцца на узроўне вучня сярэдняй школы. Гэта выбуховая сумесь.

Самае страшнае, што кактэйль з забабонаў і кансьпіралёгіі, які апісала Маша Гесэн, — гэта, мяркуючы па ўсім, менавіта тое, што знаходзіцца ў галовах значнай і найбольш уплывовай часткі цяперашняй расейскай эліты. Сьветапогляд гэтых людзей надзейна сфарміраваўся з сумесі савецкай палітінфармацыі, бульварнай калянацыяналістычнай фантастыкі, вонкавых атрыбутаў праваслаўя і асабістага вопыту «ліхіх 90-х».

Ад адцэнзураванага савецкімі ідэолягамі Маркса ў іх засталося толькі ўяўленьне, што сьветам кіруюць грошы і што «няма такога злачынства, на якое б капіталіст не пайшоў дзеля 300% прыбытку». Прычым, «пайсьці на злачынства дзеля 300% прыбытку» імі разглядаецца як нармалёвая зьява: пры капіталізьме ж жывём.

Нядаўна памерлы Яўгеній Прымакоў адносіўся да іншага пакаленьня — пакаленьня сьвядомых, больш-менш ідэйных застойных камуністаў. Такія людзі былі архітэктарамі гэтай прапагандысцкай міталёгіі, якой яны апраўдвалі існаваньне савецкай дыктатуры ў супрацьстаяньні заходняму сьвету.

Калі кіраваць пачалі іхныя былыя малодшыя вучні, надышоў этап, калі зьмяя пачала атручвацца сваім уласным ядам: эліты пачалі верыць уласнай прапагандзе і бачыць сьвет у скажоным празь яе выглядзе. Паралельна цягам нулявых гадоў гэтыя людзі атрымалі сабе ў рукі гіганцкія матэрыяльныя рэсурсы, якія замацавалі іхную веру ўва ўласныя рацыю, усёдазволенасьць і беспакаранасьць.

Вайна ва Ўкраіне сталася найбольш вострай формай гэтай хваробы, калі вынікі пасьлясавецкай інтэлектуальнай і маральнай дэградацыі Расеі прынялі адкрытую форму і ператварыліся ў паўнавартасную пагрозу міжнароднай бясьпецы.

Пра нявывучаныя ўрокі

Усё ж быцьцё не абавязкова вызначае сьвядомасьць, а хутчэй за ўсё роўна наадварот. Можна з нуля пабудаваць багатае і пасьпяховае грамадзтва, калі закласьці ў яго падмурак правільныя інстытуты і каштоўнасьці. Але ад выпадкова атрыманага багацьця інстытуты самі па сабе не зьявяцца. Хутчэй, багацьце аднойчы скончыцца, і грамадзтва апынецца ля разьбітага карыта, каб рабіць высновы.

«Гуманітарная катастрофа» на постсавецкай прасторы палягае ў тым, што ў нашых галовах замест каштоўнасьцяў — вульгарны агрызак марксізму, грубы матэрыялізм і кансьпіралёгія, набор прымітыўных і абмежаваных тэорыяў, якія даюць тлумачэньне ўсяму на сьвеце і зь якіх вельмі складана вызваліцца.

За 15—20 гадоў расейцы навучылася есьці сушы палачкамі, разьбірацца ў курортах Францыі, апранацца па заходнеэўрапейскай модзе (а некаторыя — нават складаць бізнэс-пляны і будаваць фінансавыя мадэлі), але ўнутрана так і не пасьпелі засвоіць навыкі і каштоўнасьці, якія ўласьцівыя жыхарам разьвітых краінаў і якія зьяўляюцца крыніцай заходняга дабрабыту.

Дармовае багацьце 2000-х апынулася для нас толькі праклёнам, і мы не змаглі зрабіць зь ім і з часам, які ён нам падараваў, нічога лепшага, як разбазарыць.

Мы павінны былі «здаганяць і пераганяць» Захад, «вучыцца, вучыцца і вучыцца» ад яго, як перад намі гэта рабілі японцы, карэйцы, кітайцы і заходнія немцы. Трэ' было пераймаць на Захадзе ягоныя сакрэты і know-how. Якія, як высьвятляецца, насамрэч палягалюць не ў тэхналёгіях, а перадусім ў гуманітарнай сфэры:

перадусім, у каштоўнасьцях свабоднага і дэмакратычнага грамадзтва, пабудаванага на такіх рэчах, як давер, законнасьць, сумленнасьць і на іншых паняцьцях, якія ў няшчаснай і разьняверанай постсавецкай сьвядомасьці прынята лічыць выключна прыкрыцьцём для крымінальных матэрыяльных мэтаў.

У выніку вайны супраць Украіны Расея імкліва ідзе да патрэбы паўтараць нявывучаныя з 1991 году ўрокі зноў, будучы ўжо стрыножанай санкцыямі, шматмільярднымі міжнароднымі судовымі штрафамі, і агульным інстытуцыянальна абумоўленым эканамічным крызісам. Без радыкальных рэформаў і нармалізацыі адносін з астатнім сьветам гэтаму немагчыма даць рады. А рэформаў пакуль і ня будзе. Хутчэй, будзе наадварот толькі горш, толькі новыя законы то пра забарону імпарта харчаваньня, то пра «непажаданыя арганізацыі», то пра лякалізацыю грашовых разьлікаў і абмежаваньні на выкарыстаньне замежнага software. «Этот поезд в огне, и нам не на что больше жать».

Прыйдзе час, і гісторыя, канечне ж, дасьць расейцам і беларусам новы шанец — замест таго, які мы змарнавалі ў 1991-м. Але хай нам ужо з другога разу ўдасца.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0