Альгерд Бахарэвіч. Фота Сяргея Гудзіліна.
Альгерд Бахарэвіч. Фота Сяргея Гудзіліна.
Альгерд Бахарэвіч. Фота Сяргея Гудзіліна.
Жонка Ксенія і дачка Ульяна на гамбурскай кухні Бахарэвічаў. Фота з сямейнага архіву.
Від з вакна кватэры, дзе жыве Бахарэвіч. Фота Ксеніі Брэчкі.
Побач з кватэрай пісьменніка ў Гамбургу. Фота Ксеніі Брэчкі.
Выступы пісьменніка ў Нямеччыне. Разам з перакладчыкам Томасам Вайлерам.
Выступы пісьменніка ў Нямеччыне. Разам з перакладчыкам Томасам Вайлерам.
Пісьменнік Альгерд Бахарэвіч сёлета выдаў адразу дзве кнігі — раман «Шабаны» і зборнік эсэ «Гамбургскі рахунак Бахарэвіча» пра класікаў айчыннай літаратуры. Гутарка пра літаратуру і жыццё.
«Я марыў быць кіроўцам смеццявоза»
«Наша Ніва»: Альгерд, кім Вы марылі стаць у дзяцінстве?
Альгерд Бахарэвіч:
Да пяці гадоў — кіроўцам смеццявоза, які раз на тыдзень з шыкоўным бразгатам пад’язджаў да бабулінай хаты ў Дражні. Потым — футбалістам:як тэлеглядач я не прапускаў ніводнага матча мінскага «Дынама» і зборнай СССР; пасля, гадоў у шаснаццаць —
«НН»: Ваша дзяцінства сапраўды прайшло ў Шабанах? Гэты раён неяк паўплываў на Вашу асобу? Біцца часта даводзілася?
АБ: Я нарадзіўся ў Дражні, а ў Шабанах жыў прыкладна з
Свой дзіцячы і юнацкі шабаноўскі досвед я даволі падрабязна апісаў у перадапошняй кніжцы, і калі б меў магчымасць ці ахвоту зрабіць гэта ўМагу толькі зрабіць невялікае падагульненне. У часы «загніваючага» сацыялізму, на ўзбочыне імперыі, на ўскраіне вялікага горада, жылі некалькі бажавалокаў, шызікаў, юнакоў не з гэтага свету, якія трымаліся разам і не ўпісваліся ў строгую іерархію змрочнага заводскага раёна. Даходзіла і да фізічнага супрацьстаяння, але гэта зусім не так займальна, як супрацьстаянне духоўнае і эстэтычнае. З тае пары я ненавіджу чалавечыя натоўпы, гурты, калектывы, статкі… Мінуў час, нехта з’ехаў бліжэй да цэнтра, нехта не — і Шабаны яго расплюшчылі і з’елі. Кожны рана ці позна зрабіўся ахвярай непазбежнай сацыялізацыі. Не з гэтага свету,двух-трох сказах, то не стаў бы ствараць цэлы раман.
«НН»: Як хлопец з Шабаноў вырашыў паступіць на беларускую філалогію ў Педуніверсітэт?
АБ:
Недзе ў 1989 я захварэў на беларушчыну. Памятаю, бацька прынёс дадому нейкія бээнэфаўскія ўлёткі, прачытаўшы якія, я, тады яшчэ школьнік, моцна задумаўся…Неўзабаве адкрыў для сябе «Мрою», якая перакуліла мой свет і зрабіла з мяне, расейскамоўнага шабаноўскага хлопца, беларускамоўнага беларуса.
Я і цяпер не саромеюся казаць пра гэта Лявону — ягоная творчасць тады сапраўды ў чымсьці прадвызначыла мой лёс. А яшчэ былі «Тутэйшыя» — дагэтуль з прыемнасцю прыгадваю тое ўзрушэнне: высветлілася, што беларуская літаратура можа быць зусім іншай, жывой, цікавай і вольнай.У школе я быў найлепшым вучнем па нямецкай мове, але ад планаў ісці ў ін’яз без ваганняў адмовіўся — на філфак педуніверсітэта я паступаў перакананым нацыяналістам.
«НН»: Там і вырашылі, што станеце беларускім пісьменнікам?
АБ: Фактычна, я ўсё свядомае жыццё займаюся пераважна тым, што чытаю і пішу.
Колькі сябе памятаю, мяне заўжды захапляла літаратура. З самага маленства. Спачатку чытаў усё, што пад руку трапіцца, у 10 гадоў прачытаў усю бацькоўскую бібліятэку, зусім немалую. Дагэтуль нішто так не грэе мяне з самай раніцы, як усведамленне таго, што я маю на вечар добрую кнігу. А пісаць я пачаў яшчэ школьнікам, спачатку
На першым курсе Паўлюк Быкоўскі, цяпер вядомы журналіст, літаральна за руку прывёў мяне на літаб’яднанне «Крыніцы» пры газеце «Чырвоная змена». Яго кіраўніком быў Алесь Масарэнка. Там я пазнаёміўся з Сержам Мінскевічам, з Іллёй Сінам, а потым, праз іх, і з астатнімі, з кім пазней мы паспрабавалі здзейсніць апошнюю ў Беларусі літаратурную рэвалюцыю: Зміцер Вішнёў, Юрась Барысевіч, Віктар Жыбуль, Алесь Туровіч…Праз некалькі месяцаў у той «Крывавай змене» выйшла мая першая публікацыя: некалькі графаманскіх вершыкаў. Потым быў яшчэ такі наваствораны часопіс «Першацвет», дзе з’явілася нешта маё пра каньяк са сняжынак і аспірынавы туман. Нашыя дарогі з тымі «Крыніцамі» разышліся вельмі хутка. Быў такі чыста эстэтычны канфлікт… Мне тады ў літаратуры не хапала радыкалізму і было зашмат традыцыі. Цяпер усё наадварот.
І вось жа, на нядаўняй прэзентацыі «Гамбургскага рахунку» Віктар Жыбуль нечакана нагадаў усім, што сёлета дваццаць гадоў, як я ўпершыню надрукаваўся. Дзіўнае ўзнікла адчуванне. За дваццаць гадоў можна было зрабіць значна больш. Шмат часу змарнавана: на п’янкі, на нейкія рэпетыцыі ў лагойскіх лазнях, на гвалтаванне гітары, на людзей, нават твараў якіх я ўжо не памятаю, якія не пакінулі па сабе нічога, апрача пустаты.
«Праца над „Рахункам“ прыносіла задавальненне»
«НН»: У Педзе чыталі ўсіх аўтараў, пра якіх пісалі ў «Гамбургскім рахунку»? Ці некага зараз адкрывалі ўпершыню?
АБ: Усе героі гэтай кнігі зрабіліся для мяне вялікімі адкрыццямі, бо падчас вучобы на філфаку кагосьці не дачытаў, кагосьці чытаў няўважліва, кагосьці проста ўпусціў, кімсьці пагарджаў і таму не браўся з прынцыпу. Толькі падчас працы над «Рахункам» я нарэшце грунтоўна і ўважліва прачытаў і перачытаў усё, што здолеў знайсці, і быў упершыню ў жыцці
Наколькі я памятаю, ні Лукаша Калюгу, ні Андрэя Мрыя, ні Янку Юхнаўца мы ў педуніверы не вывучалі, а пра Аляхновіча і Геніюш можна было гаварыць толькі коратка і ў кантэксце рэпрэсій, але не як пра арыгінальную літаратуру са сваім голасам.У педуніверы прапаноўваўся стандартны набор класікаў, на якіх канчаткова збітыя з тропу выкладчыкі з усяе моцы намагаліся зірнуць
Фізрук прасіў запісаць яму на касету Данчыка, Бартосіка і Цярэшчанку. Такая яна была, нашая нішчымная, трывожная, вар’яцкая, але насамрэч залатая пара, якая так хутка мінула, бы і не было.Але яна была — інерцыя тых некалькіх гадоў дагэтуль рухае людзьмі, той глыток паветра, які мы сутаргава ўхапілі тады, дагэтуль не дае задыхнуцца ў вакууме цяперашняй Беларусі, здабыты ў тыя часы грунт не дае пайсці на дно беларускаму архіпелагу. Хто ўсвядоміў сябе беларусам тады, у першай палове дзевяностых, таму цяжка прызнаць за гэтай сучаснай, злачыннай дзяржавай, якой кіруюць пашлякі і бандыты, права звацца беларускай. Мы бачылі іншую Беларусь — хай сабе гэта і была толькі ілюзія.
«НН»: Працаваць з тэкстам пра якога пісьменніка для «Гамбургскага рахунку» было найбольш прыемна?
АБ: У адрозненне ад «Малой медычнай энцыклапедыі», дзе, на жаль, ёсць і прахадныя, паспешліва і неахайна напісаныя тэксты — вынік на той час яшчэ зусім нязвыклага для мяне фармату —
у «Гамбурскім рахунку» ўсё выверана і выпісана з максімальна магчымай дасканаласцю.Гэта не значыць, што ўласная кніга ёсць для мяне найлепшым узорам прыгожага пісьменства, не; проста ў ёй словы стаяць менавіта ў тым парадку, які я палічыў для сябе найлепшым і вызначыць які мог толькі я і ніхто іншы. Гэта мая кніга. Пра «Рахунак» кажуць, што пра белліт так яшчэ ніколі не пісалі — спадзяюся, так яно і ёсць.
Праца над кожным тэкстам прыносіла мне неверагоднае задавальненне.З балючым адчуваннем нейкай разгубленасці, якое заўсёды ўзнікае пасля пастаўленай фінальнай кропкі, я апошні раз перачытаў гэтую кніжку перад яе выхадам і не знайшоў у ёй тэксту, за які было б сорамна: ні з прафесійнага боку, ні з этычнага.
«НН»: Было шмат адкрыццяў? Падзяліцеся імі.
АБ: Ні з кім з герояў «Гамбурскага рахунку» я не быў асабіста знаёмы і нават жыўцом нікога з іх не бачыў, таму кіраваўся ў сваёй працы толькі ўласным чытацкім густам і сваім разуменнем літаратуры.
Сярод самых прыемных адкрыццяў — Лукаш Калюга, Уладзімір Жылка, Максім Танк, Міхась Стральцоў і Вячаслаў Адамчык.Асабліва два апошнія — настолькі своесаблівая проза, настолькі моцны і арыгінальны голас… Сусветны ўзровень.
Уразілі асобныя творы: дзённікавыя запісы Чорнага, «Не на той вуліцы» Сачанкі, шамякінскія тэксты дзевяностых, некаторыя тэксты Юхнаўца. Шмат чакаў ад Крапівы і Макаёнка, думаў, пабачу цяпер у іх штосьці, што раней не заўважыў, — але, на жаль, мала што адгукнулася, у параўнанні з дзевяностымі — амаль нічога. Ну, ды я наогул не люблю драматургію… Шкада, што пра некаторых вартых увагі пісьменнікаў так і не паспеў напісаць: пра Мойшэ Кульбака, напрыклад.
«НН»: Пытанні пра Янкубрыля ці Каяна Лупаку сёння Вам больш непрыемныя?
АБ: Імёны гэтых персанажаў не варта было б ставіць разам. Янкабрыль — герой хуліганскага вершыка сярэдзіны дзевяностых, напісанага выключна з мэтай эпатажу. Бязглуздая спроба раззлаваць усіх і адразу. Мастацтва ў ёй мала… У сваёй кнізе я са спазненнем, але выбачаюся за гэты вершык — і, як бачыце, зусім не перад нашымі
Каян Лупака — персанаж трагічны і велічны, у ім шмат кафкіянскага. Гэта ўжо — творчасць, падабаецца яна камусьці ці не.Успрымаць вобраз Каяна як здзек з кагосьці — значыць нічога не разумець у літаратуры. Гэта прыкладна тое самае, што забараніць «Сямнаццаць імгненняў вясны» за прапаганду нацызму.
Што да непрыемных пытанняў, то я заўжды да іх гатовы. Пісьменнік на тое і пісьменнік, каб быць аднаму супраць усіх, каб штодня сутыкацца з непрыемнымі пытаннямі, каб біць туды, дзе найбольш балюча, каб лезці ў самыя цёмныя месцы, каб прамаўляць тое, што іншыя баяцца або проста няздольныя сказаць. Каб памыляцца і блукаць, каб спатыкацца і прымаць на сябе камяні. Тое самае даводзіцца рабіць і чуламу чытачу. Для ўсіх астатніх існуюць больш бяспечныя і прыемныя заняткі.
«НН»: Ёсць меркаванне, што Бахарэвіч марнуе свой талент, пішучы эсэ пра пісьменнікаў ці Малую медычную энцыклапедыю? Замест таго, каб пісаць раманы. Што адкажаце на гэта?
АБ: Ніколі не задумваўся над гэтым. Здаецца, змарнаваць талент усё ж значна прасцей, удзельнічаючы ў бессэнсоўных дыскусіях. Я пішу толькі пра тое, што мне на дадзены момант цікава, пішу так, як мне хочацца, і не звяртаю ўвагі на тое, чаго ад мяне чакаюць. Прапанову пісаць для «Свабоды» я атрымаў якраз тады, калі мне вельмі карцела паспрабаваць сябе ў новым жанры. А цяпер, пасля двух гадоў працы і амаль сотні тэкстаў, ужо не ўяўляю сябе без эсэістыкі. Збіраюся і далей пісаць раманы, апавяданні, эсэ, выдаваць кніжкі. І з новага года пачынаю на «Свабодзе» новы праект.
«НН»: Праз 50 гадоў некаму будзе цікавы Бахарэвіч, як Вам цікавыя класікі савецкай беларускай літаратуры?
АБ: Адкажу крыху змененай цытатай з аднаго класіка. Цалкам уяўляю сабе фразу з
«Я з’ехаў па свабоду»
«НН»: Напэўна, Вас часта пытаюць, чаму Вы з’ехалі з краіны. Сапраўды, Альгерд, чаму?
АБ:
Я з’ехаў па свабоду, і толькі па яе. Па свабоду для сябе і сваёй сям’і. Жыццё ў лукашэнкаўскай Беларусі — штодзённае прыніжэнне, яно вымагае кампрамісаў, да якіх я не гатовы.«Давно, усталый раб, замысліл я побег…« — так, здаецца, было ў Пушкіна. Вядома, людзям, якія ўсё вымяраюць каўбасой, гэта цяжка зразумець — з іхнімі паўфабрыкатнымі мазгамі. Аднак высветлілася, што ўсё не так проста. З аднаго боку, беглы раб на свабодзе. З’ехаць было варта, каб зразумець і асэнсаваць тыя рэчы, якія пры шчыльным кантакце з беларускай рэчаіснасцю проста не заўважаліся ці ўважаліся за норму. З’ехаць — значыць рэзка змяніць перспектыву, што для мастака вельмі важна. Гэта таксама — свабода. З’ехаць — гэта новыя магчымасці, большая аўдыторыя, бібліятэкі, гарады, кантакты. Высвятляецца, што свет нашмат шырэйшы, чым ты думаў. Пакуль ты малады, трэба быць авантурыстам. Памыляцца, спрабаваць, зрывацца з месца, шукаць… З другога боку, уцячы ад сябе нельга. Назусім з’ехаць з Беларусі ў мяне так і не атрымалася. Мая Беларусь засталася са мной.
«НН»: Многіх цікавіць, за кошт чаго ж Бахарэвіч жыве ў Гамбургу?
АБ:
Я зарабляю выключна літаратурай, нічым іншым не займаюся.Ужо два гады пішу для радыё «Свабода». Атрымліваю ганарары за публікацыі там і сям, за выступы, за чытанні, за пераклады — перакладаю я, перакладаюць мяне. Ідзе нейкі працэнт з продажу кніг. Некалі быў перыяд, калі я атрымліваў тут невялікія стыпендыі ад розных пісьменніцкіх фондаў, гэта вельмі дапамагло ў першыя гады нашага жыцця за мяжой. Але той час даўно мінуў, пакінуўшы па сабе толькі светлы ўспамін пра прасторны кабінет, дзе маглі змясціцца ўсе кнігі і я ў прыдачу. Так і змагаемся тут за выжыванне, бедныя, вольныя і гордыя. На шчасце, у самыя крытычныя моманты заўжды знаходзяцца добрыя людзі, гатовыя дапамагчы. Калі б я жыў у Мінску, маё жыццё было б значна больш заможнае і бесклапотнае, гэта дакладна.
«НН»: Неяк летам мы сустрэліся на вуліцы ў Мінску, і Вы казалі, што прыязджаць у Мінск турыстам вельмі прыемна. А можаце растлумачыць чым так прыемна?
АБ: Прыязджаючы ў Мінск на тыдзень, ты не паспяваеш прасякнуцца тым негатывам, на які такі багаты гэты горад. Спрацоўвае нейкі інстынкт, імкнешся бачыць тут толькі добрае — а яно, добрае, толькі таго і чакае. А калі гэта яшчэ і твой родны горад, дзе ўсё знаёма, дзе не трэба адаптавацца… Што і каго ты пабачыш за тыдзень? Бацькоў, сяброў, кнігарні, кавярні, пашпацыруеш па вуліцах, кожная з якіх адыграла ў тваім жыцці нейкую толькі ёй уласцівую ролю, з кожнай лавачкай у цэнтры і з кожнай аркай звязаная нейкая гісторыя… Панастальгуеш. Нагаворышся з блізкімі людзьмі. І ўсё — назад, разглядваць свой Мінск на старых здымках і соты раз апісваць яго такім, якім запомніў калісьці на ўсё жыццё. Вечна вакзальная перспектыва. Так горад паступова робіцца мітам. Ну, я, напрыклад, кожны раз імкнуся ўбачыць як мага болей, адсачыць змены, параўноўваю, супастаўляю, бо я беларускі пісьменнік, а іншы толькі парадуецца і з’едзе ў свае заграніцы, дзе, як вядома, вышываюць золатам па каўбасе і сяруць дваццаціеўравымі банкнотамі.
«НН»: Вас, як мінчука, панаехаўшыя раздражняюць?
АБ:
Хто мяне раздражняе апошнім часам, дык гэта панаехаўшыя ў Мінск з Расеі. Менавіта расейцы, якія пачуваюцца ў маім Мінску ў найлепшым выпадку, як на лецішчы, а ў найгоршым — як дома, уяўляюць для горада сапраўдную небяспеку.Са сваімі бізнэсамі, сваімі абрыдлымі кіназдымкамі, хамствам, бабкамі, байкамі пра братэрства, свойскасцю і злаякаснымі яцямі ў галаве. Гэта яны ператвараюць Мінск у такую сабе малую Маскву, гэта дзякуючы ім нашыя каланіяльныя комплексы дагэтуль цвітуць і пахнуць, а тутэйшым
«Расійскай дачка не валодае»
«НН»: Хто Ваша жонка? Чым яна займаецца ў Нямеччыне?
АБ: Мая жонка — студэнтка, вывучае тут медыі і інфармацыйныя тэхналогіі. Мы пабраліся ў 2001 у Мінску, тады яна была даволі вядомай маладой паэткай, вывучала ў БДУ італьяністыку.
«НН»: Ваша дзіцё размаўляе
АБ: Дачцэ Ульяне восем гадоў, яна ходзіць у другі клас звычайнай гамбургскай школы.
Між сабой мы гаворымТаму, калі раз на год наведваем з дачкой Мінск, узнікаюць пэўныя цяжкасці. Але мова для нас — гэта і натуральна, і прынцыпова. Саромецца ў гэтай сітуацыі трэба не нам.па-беларуску , з немцамі, зразумела,па-нямецку . Расійскай дачка не валодае. Неяк няма такой патрэбы.
«НН»: Дзе Вы жывяце? Што ўяўляе сабой Ваша кватэра?
АБ:
Раён, дзе мы цяпер жывём, зусім не назавеш прэстыжным, жыллё у ім па тутэйшых мерках таннае, а немцаў мала — у асноўным тут селяцца імігранты з Усходу.Я апісаў яго ў сваіх «Шабанах». Калісьці тут жылі партовыя рабочыя. Два з паловай пакоі, маленечкая ванная, калідор, даволі вялікая кухня. Вокны з відам на порт, адкуль
«Адзенне выбіраю прыдзірліва»
«НН»: Вам важна, як Вы выглядаеце? Адзенне выбіраеце пільна?
АБ: Пра тое, як я выглядаю, меркаваць не мне, а тым, хто мяне бачыць. Чалавек усё адно не ведае, як ён насамрэч выглядае, у сваім уяўленні кожны дадае сабе прыгажосці там, дзе яе быць не можа, і не заўважае там, дзе ён і так
Адзенне апошнім часам выбіраю прыдзірліва, купляю рэдка.
«Я не сачу за здароўем»
«НН»: Чытаючы «Медычную энцыклапедыю Бахарэвіча», можа скласціся ўражанне, што аўтар не надта сочыць за здароўем. Гэта праўда?
АБ: Тут вы не памыляецеся. Я зусім за ім не сачу. Шкодныя звычкі самыя прыемныя.
Мой лад жыцця заўжды быў далёкі ад здаровага, і ў свае 37 я маю цэлы букет не надта сур’ёзных, але часам даволі дакучлівых хваробаў.Да гэтай праблемы пакуль што стаўлюся
лепш мучыцца ад хваробаў, пакрысе звыкаючыся з імі, чым аддаць сябе ў рукі добрых дактароў — і ператварыцца ў гома паліклінікус, які стаічна церпіць усе гэтыя чэргі, аналізы, трубкі, трубачкі, лёзы, ашпараныя шпрыцы і шпітальныя шпіцрутэны, электронныя гільяціны і пачварныя абрэвіятуры, які жыве дробнымі страхамі страховак і бальнічнай балбатнёй, галоўнай тэмай якой ёсць звычайнае шкадаванне самога сябе. Дзеля чаго? Пры думцы, што час можна марнаваць на такія рэчы, мне робіцца страшна. Здаровы пісьменнік — гэта наогул нонсэнс. Здароўе супрацьпаказана творчасці. Культ здаровенькіх — такі самы таталітарны, як і культ асобы
«НН»: Хто з сусветных пісьменнікаў найбольш паўплываў на Вашу творчасць?
АБ: З трапятаннем паўтару ў тысячны раз тры вялікія імёны: Кафка, Набокаў, Джойс.
Апошнія вялікія адкрыцці ў замежнай літаратуры: Раберта Баланьё і Міленка Ергавіч.«НН»: Чаму ў беларускай літаратуры сёння пішацца так мала раманаў? Вы адзін з нямногіх раманістаў.
АБ: Не ведаю. Магчыма, таму, што раман вымагае шмат часу і надзвычай моцнай канцэнтрацыі. Яго не напішаш за месяц — а добры раман не напішаш і за некалькі гадоў. Сучасны беларускі пісьменнік вымушаны штодня змагацца за сваё выжыванне, почасту нават фізічнае, таму ён пакуль што рэдка бярэцца за вялікія формы. Зрэшты, малыя формы пасуюць яму неяк больш — сучасная беларуская літаратура жыве ў стане нейкай заўсёднай хісткасці, няпэўнасці, кожнае вольнае, а часам і выпадкова выпушчанае ў прастору слова пахне скандалам, які невядома чым скончыцца. І наогул, ніхто не ведае, што будзе заўтра, і калі выйдзе кніга, і дзе, і навошта яе было пісаць, і чым яна пагражае аўтару, і ці купіць яе хаця б нехта. Таму пісьменнікі спяшаюцца сказаць тое, што хочуць, пакуль вясёлы беларускі хаос не паглынуў іх разам з тэкстамі. У беларускіх пісьменнікаў унікальны досвед і мала вольнага часу. Патрэбная вялікая вера ў сябе, вялікае цярпенне і гатовасць ахвяраваць усім дзеля ілюзорнай магчымасці адзін раз (магчыма, першы і апошні) паспрабаваць расставіць словы ў тым парадку, які падаецца прыгожым менавіта табе і нікому іншаму. Не кожны наважыцца на такое. Так, я напісаў некалькі раманаў, але не магу сказаць, што задаволены іх якасцю. Не ўпэўнены нават, ці сапраўды гэта раманы…
Думаю, найлепшы беларускі раман ужо пішацца. Толькі мы пакуль што не ведаем яго аўтара.
«НН»: Вы верыце, што Вашы творы могуць змяніць, хай не свет, а хаця б Беларусь?
АБ: Каб змяніць Беларусь, трэба пісаць зусім інакш, для іншых людзей і пажадана
Але цуд кожнай кнігі ў тым, што яна, хай сабе слабая, хай нават выпушчаная самым мізэрным накладам, абавязкова пачынае жыць сваім жыццём, на якое аўтар паўплываць ужо не можа. І вось тут звычайна пачынаецца самае цікавае.
***
- Альгерд Бахарэвіч
- Нарадзіўся ў 1975 у Мінску. Аўтар кніг «Практычны дапаможнік па руйнаванні гарадоў» (2002), «Натуральная афарбоўка» (2003), «Ніякай літасці Валянціне Г." (2006), «Праклятыя госці сталіцы» (2008), «Сарока на шыбеніцы» (2009), «Малая медычная энцыклапедыя Бахарэвіча» (2011), «Шабаны. Гісторыя аднаго знікнення» (2012). Жыве ў Гамбургу.
