Pa-biełarusku ź Vincukom Viačorkam.
Było na BT takoje šoŭ «Podvodnaja odiśsieja komandy Kuchto». Nazva žyŭcom pieraniataja ad televizijnaha cyklu vydatnaha francuskaha akieanolaha, vynachodnika sučasnaha akvalanhu, kinematahrafista Žaka-Iva Kusto.
Kožny sam – da peŭnaje miažy – rasparadžajecca svaim proźviščam, u tym liku dla stvareńnia «brendaŭ». Mianie dyk proźvišča teležurnalista natchniaje ŭzhadać nie Kusto, a radki Maksima Bahdanoviča pra znakamitaha drukara: «…U drukarni pana Marcina Kuchty».
U 1914 hodzie M. Kuchta vydrukavaŭ adziny Bahdanovičaŭ pryžyćciovy zbornik «Vianok».
Kuchta, kuchcik – ‘pamočnik kuchara' (starabiełaruskaja mova, I. Nasovič), u sučasnych biełaruskich dyjalektach jość inšyja značeńni słova kuchta, kuchcia. M. Kuchta byŭ znakavaj asobaj u Vilni. Jon drukavaŭ knihi pa-biełarusku i pa-litoŭsku. U 1907 hodzie byŭ abvinavačany za vydańnie knihi antyŭradavaha źmiestu – vieršaŭ Alaizy Paškievičanki (Ciotki). U litoŭskaj historyi M. Kuchta zaznačyŭsia i tym, što pieršy vydrukavaŭ ulotku z Aktam Niezaležnaści Litvy 16 lutaha 1918 hodu.
Vidavočna, na niejkim histaryčnym etapie nośbity biełaruskaha proźvišča Kuchta pamianiali ŭ im nacisk (abo niechta dapamoh). Ale čamu i navošta? Voś ža heta tolki adna z prajavaŭ cełaha vialikaha pracesu.
- »Naša Viera vychodit zamuž! – Vot chorošo! – radovałsia ja. Da tolko familija niemnožko śmiešnaja – Noha! – Noha? Raźvie byvajut takije familii? – U chochłov i nie takije słučajutsia» (Andriej Leskov. Žizń Nikołaja Leskova)
- «Był jeŝie priepodavatiel duchovnoho učiliŝa, urožieniec Umani, so strannoj familijej Krivda – ukrainiec v vyšitoj rubaškie» (V. Katajev. Raźbitaja žizń)
- «Otiec rasskazyvajet matieri o diełach na šachtie, o novom hłavnom inžienierie so śmiešnoj familijej Pirožok» (Jurij Ŝierbak. Vozvraŝienije błudnoho syna)
- «V komnatie № 475 była jeŝie odna Anna – Anna Borisovna Hleb – takaja už strannaja familija!» (Sierhiej Załyhin. Južnoamierikanskij variant)
- «Vysokij i chudoj podpołkovnik so strannoj familijej Čiž» (tamsama)
Biełarusam dyk sapraŭdy «stranno» čuć takoje ŭsprymańnie zvyčajnych u nas i navat šyrokaviadomych proźviščaŭ futbalista Hleba ci amatara «strannoj» architektury Čyža.
Ale Piotr Stałypin, pavodle śviedčańnia hrafa Vite, sfarmulavaŭ pryncyp: kab być viernym synam svajoj radzimy, vialikaj Rasiejskaj imperyi, viernapaddanym hasudara, treba być pravasłaŭnym, naradzicca ŭ centry Rasiei i – mieć proźvišča, jakoje kančajecca na «-ov».
- «Proźviščy na -ov, -jev, -in i ŭsprymajucca ŭ jakaści zvyčajnych, narmalnych dla rasiejskaje movy proźviščaŭ. …Proźviščy inšaha – substantyŭnaha [h. zn. jakija supadajuć formaju z nazoŭnikami. – V. V.]– typu ŭsprymajucca jak adchileńni ad normy».Ł. Kałakuckaja, Skłonienije familij i ličnych imien v russkom litieraturnom jazykie. M., 1984.
Rasiejskija movaznaŭcy nazyvajuć typovyja dla biełaruskaj i ŭkrainskaj (i českaj, i polskaj, i litoŭskaj…) antrapanimičnaj tradycyi proźviščy nakštałt Miadźviedź, Puzynia, Trubač, Sierada «familijami proźviŝnoho [mianuškavaha] tipa» i śćviardžajuć, što takija naležali ludziam, jakija stajali na nižejšych prystupkach sacyjalnaj leśvicy (Ł. Kałakuckaja).
U ich, peŭna, tak i było, a ŭ nas takija proźviščy ź siaredniaviečča hodna nasili i prostyja ludzi, i dziaržaŭnaja dy intelektualnaja elita: Sapiehi, Pacy, Kiški. Skaryna. Siarod prodkaŭ rasiejskaj manarchičnaj dynastyi Ramanavych byŭ naš rod Kabyłaŭ, i biełarus Kabyła ničym nia horšy za rasiejca, skažam, Suchavo-Kabylina. (A Miadźviedź za Miadźviedzieva moža navat i lepšy;-).
Rasiejski daślednik imionaŭ Uładzimier Nikanaŭ piša:
- «Słovaŭtvaralnamu składu rasiejskich proźviščaŭ, u procilehłaść ukrainskim ci biełaruskim, nieŭłaścivaja strakataść. Uražvaje manalitnaść, u vioscy navat absalutnaja, na vielizarrnych prastorach rasiejskaj raŭniny. Sufiksy -ov, -in pa-za kankurencyjaj».
Voś čamu tysiačy biełaruskich proźviščaŭ, što nia majuć zvykłych vuchu ŭschodnich susiedziaŭ sufiksaŭ, byli pieraroblenyja małapiśmiennymi rasiejskimi pisarami paśla zachopu Biełarusi Rasiejaj u kancy XVIII stahodździa.
Zrešty, praces išoŭ ažno da XX stahodździa, vielmi časta ŭ rasiejskim-savieckim vojsku biełarusa sa zvyčajnym proźviščam Zajac rabili Zajcavym, abo i sami nośbity proźvišča jaho pierarablali, kab nia być, jak ich pierakanali, śmiešnymi. U 20-ja hady małady čałaviek Symon Baran pamianiaŭ svajo biełaruskaje proźvišča na proźvišča Baranaŭ, a ŭžo staŭšy niebłahim prazaikam, uśviedamiŭ pamyłku i ŭrešcie prydumaŭ rodavy pseŭdanim – Symon Baranavych (taksama nia nadta ŭdały, bo sybirskaje madeli). Paet Anatol Vialuhin uspaminaŭ, što dzied jahony byŭ Vialuha, pakul nie ŭmiašalisia imperskija pisary.
Žurnalist Alaksandar Šabalin uspaminaje pryznańnie kiraŭnika savieckaj Biełarusi Piatra Mašerava:
- «A viedaješ, i majo proźvišča biez pryhod nie abyšłosia. Ja ž Mašera, a nie Mašeraŭ! Tak-tak. Niechta z maich prodkaŭ duža zachacieŭ być ruskim, voś i dadaŭ u pašparcie apošniuju litaru».
Voś ciapier vierniemsia da Kuchty => Kuchto. Hety vypadak daloka nie samotny.
Skrypko, Hałaŭko, Łapato
Mianialisia Łapa na Łapo, Hałoŭka na Hałaŭko, Skrypka na Skrypko, Kuksana Kukso, Łapata na Łapato. Proźvišča admiažoŭvajecca ad biełaruskaha słova-pieršaŭzora. Hetym aburaŭsia jašče Ŭładzimier Duboŭka (taksama ž mahli zrabić Dubaŭko!). A pryčynaju znoŭ-taki siłavoje pole rasiejskaj tradycyi familnych najmieńniaŭ:
- «…Imknieńnie adroźnić proźviščy ad adpaviednych apelatyvaŭ [ahulnych nazoŭnikaŭ – V. V.] vyjaŭlajecca roznymi sposabami, u tym liku pieranosam nacisku». Ł. Kałakuckaja
Znaŭca kultury movy Aleś Kaŭrus uchvalna acaniŭ toje, što mnohija biełaruskija tvorcy i dziejačy viarnuli svaim proźviščam spradviečny nacisk: Kaŭka, Kieńka, Kłyška, Sićka, Saŭka. Ale mnostva ludziej, chutčej za ŭsio, navat nia viedajuć pra niekali ździejśnienuju fanetyčnuju padmienu ichnaha radzinnaha imia. Ź vialikaj vierahodnaściu jana adbyłasia ŭ proźviščach nakštałt Drako, Siłko, Hałko.
Svajo – žyvoje
U vyniku pierasoŭvańnia nacisku na kancavoje -o ŭ rasiejskaj movie takija proźviščy pierastajuć skłaniacca: «komanda Kuchto». I ŭ biełaruskaj aficyjnaj hramatycy pad upłyvam rasiejskaje proźviščy na -o, navat kali jany svaje, skłaniać nie dazvalajecca – jak zapazyčańni z francuskajKusto, žabo, art-nuvo i kamilfo.
Ale naša mova flektyŭnaja, heta značyć nazoŭniki ŭ joj majuć bahatuju systemu źmieny, a kali jaki nie źmianiajecca – značyć, jon adčuvajecca jak čužy, nieasvojeny. Byvajuć proźviščy biełaruskaha pachodžańnia z aŭtentyčnym kancavym -o. Jany čaściej za ŭsio pachodziać ad formaŭ imionaŭ nakštałt Jurko, Sańko. Takija formy ŭłaścivyja paŭdniova-zachodniaj Biełarusi, pryčym, pakolki ŭ havorkach tam niapoŭnaje akańnie, -o ŭ kancy moža być i pad naciskam, i biez. U Haradnoj (ciapier Stolinskaha rajonu) byŭ Julkó Viačorka (brat majho pradzieda, jaki na kirmašy paspračaŭsia, što zaniasie dachaty na plačach cieluka, i zanios, i zabraŭ). Viadomyja formy imionaŭ Piatro (choć na poŭnačy tolki Piotra, na čym nastojvaje Piotra Sadoŭski), Źmitro.
Biełaruskija mužčynskija imiony i proźviščy na -o, kali jany svaje, – žyvyja, nie zastyłyja, i majuć skłaniacca jak adušaŭlonyja nazoŭnikichvalko, hniaŭko, niamko. Spytaj chvalka, hniaŭka, niamka, Piatra, Źmitra. Raman Viktara Kaźká. I tolki žanočyja proźviščy na -o pad naciskam nie skłaniajucca.
U rasiejskaj movie adbyvajecca inšy praces: skłanieńnie «nieŭłaścivych» proźviščaŭ zamiraje. Jašče Puškin skłaniaŭ proźviščy na -ko: «k Rodziankie». U rasiejskaj hramatycy 1953 hodu dazvalali skłaniać mužčynskija proźviščy na -jenko. Ale ŭ hramatycy 1970 hodu hetaha punktu ŭžo niama.
Sapiežanka – nia tolki hatunak ihrušy
Ci skłaniajucca biełaruskija žanočyja proźviščy nakštałt Masła, Piatrenka? U starabiełaruskaj movie takoha pytańnia być nie mahło, žanočyja formy proźviščaŭ mieli asobnuju sufiksacyju, pryčym dla niezamužniaj dziaŭčyny adnu, dla mužavaj žonki inšuju:
- panna Kataryna Sapiežanka – padkancleranka Vialikaha Kniastva Litoŭskaha – dačka Sapiehi, padkanclera
ale
- pani Bahdanavaja Sapiežynaja, sudździnaja ziemskaja – heta ŭžo budzie žonka Bahdana Sapiehi, sudździ ziemskaha.
Dačka mienavałasia taksama na -oŭna: Radziviłaŭna, Sakovičaŭna. U Fursa była dačka Fursaŭna, a žonka – pani Fursavaja. Hiedrojcievaja, Tyškovičavaja. Usie takija formy lohka skłaniajucca.
Taki pryncyp zachavaŭsia ŭ litoŭskaj movie. Kali mužčyna Navickas, to jahonaja žonka Navickienie, a dačka Navickajcie. Adroźnieńnie dziavočaha proźvišča ad radzinnaha najmieńnia zamužniaj žančyny jašče niadaŭna dapamahała mužčynam vyznačycca pry znajomstvie, ale ciapier litoŭki niaredka pakidajuć sabie dziavočaje proźvišča, vyjšaŭšy zamuž. Abo prynamsi biaruć padvojnaje. Maryja Ivanaŭskajcie-Łastaŭskienie – žonka našaha Vacłava Łastoŭskaha, jakaja razam ź siastroj pisała pad pseŭdanimam Łaździnu Pialeda – Laščynnaja Sava.
Zhadanaja vyšej «ekstremistka» Ciotka, jakuju my viedajem z školnaha kursu jak Ałaizu Paškievič, papraŭdzie nie curałasia biełaruskaha kštałtu svajho radzinnaha proźvišča – Alaiza Paškievičanka.
Ale zamacavanaja viakami systema žanočych proźviščaŭ, jakija naturalna skłanialisia, była razburanaja pad čužym panavańniem. Źjavilisia nieskłanialnyja biełaruskija žanočyja proźviščy na zyčny: umacavali kamandu viaślarkaj Kaciarynaj Chadatovič (jakaja ciapier Karsten).
Žanočyja biełaruskija proźviščy na hałosny -a skłaniacca pavinny. Śvietłaj pamiaci Siaržuk Vituška, jaki apošnija dziesiacihodździ žyŭ u Vilni, pierakanaŭ litoŭskija ŭłady, kab proźvišča dački aficyjna zapisali Vitýščanka – pavodle staroj biełaruskaj tradycyi. Viadoma, jano skłaniajecca: kaho – Vituščanki, kamu – Vituščancy. Ale ž na -anka, -enka, -jenka zakančvajucca tysiačy jak mužčynskich, tak i žanočych proźviščaŭ u paŭdniova-ŭschodniaj Biełarusi ci ŭkrainskaha pachodžańnia. Hramatyčna jany ničym nia roźniacca i taksama majuć skłaniacca: medal kamu? Viktoryi Azarancy.
Nahadaju tolki, što mužčynskija i žanočyja proźviščy na -a va ŭskosnych skłonach hučać pa-roznamu. Napisaŭ Alesiu Jaŭsiejenku i Valžynie Ciareščancy, Lavonu Muchu i Tekli Musie.
Kamientary