«Biełarusaŭ tam było 150 čałaviek, a nie dziasiatki tysiač». Mify i fakty pra kancłahier u Biarozie Kartuskaj

Miemaryjał u Biarozie

Chto i navošta stvaryŭ lahier u Biarozie

«Na pačatku 1930-ch hadoŭ, na fonie suśvietnaha ekanamičnaha kryzisu, unutry Polščy rezka ŭzraśli i prablemy z nacyjanalnymi mienšaściami (u pieršuju čarhu, z ukrainskaj). Faktyčna ŭnutry polskaj dziaržavy było try surjoznyja palityčnyja arhanizacyi: polskija nacyjanalisty (ONR — Obóz Narodowo-Radykalny), kamunisty i levyja (KPP, KPZU, KPZB i inšyja) i ŭkrainskija nacyjanalisty (UVO — Ukrajinśka vijśkova orhanizacija)», — raskazvaje daśledčyk.

Praktyčna ŭsie hetyja arhanizacyi mieli svaje radykalnyja płyni i bajavyja družyny. Hazety taho času byli zapoŭnienyja paviedamleńniami ab surjoznych sutyknieńniach na vulicach haradoŭ, padčas jakich byli paranienyja i zabityja z užyvańniem navat ahniastrelnaj zbroi.

«Dobra pra hetuju sytuacyju raskazvaje polski seryjał «Król», jaki vyjšaŭ u minułym hodzie. Polskija ŭłady šukali sposab, jak časova izalavać najbolš aktyŭnuju častku hetych arhanizacyj, i ŭžo viasnoj 1934 hodu razhladałasia prapanova stvaryć lahier, kudy buduć adpraŭlać «niebiaśpiečnyja dla dziaržavy elementy», — kaža Knyrevič.

Farmalnaj pryčynaj, jakaja pryśpiešyła stvareńnie lahiera, stała zabojstva ministra ŭnutranych spraŭ Polščy Branisłava Piarackaha. Užo praź dźvie hadziny paśla śmiarotnych strełaŭ polski premjer Lean Kazłoŭski pradstaviŭ Juzafu Piłsudskamu prajekt tak zvanaha miesca izalacyi ŭ Biarozie. Da vajny Paleśsie było słabanasielenym rehijonam. Bolšuju jaho častku pakryvali lasy i bałoty. Daroh amal nie było. Heta było idealnaje miesca dla lahiera, uciačy adtul było amal niemahčyma.

U lahiery, raźmieščanym u starych carskich kazarmach, ułady planavali pieravychavać apanentaŭ — fizyčnymi i psychičnymi katavańniami. Zakonnym šlacham zrabić heta było vielmi ciažka, tamu pa fakcie lahier u Biarozie piarečyŭ navat tahačasnaj polskaj Kanstytucyi. Ź ciaham času ŭ lahier pačali pryvozić ludziej za ŭčynieńnie ekanamičnych złačynstvaŭ, machlaroŭ, ašukancaŭ, suteneraŭ, valutčykaŭ i spekulantaŭ.

Za što možna było trapić u Biarozu

Dastatkova było tolki zdahadki.

U Biarozu traplali biez sudu i śledztva. Izalavali tych, adnosna kaho palicyja nie mahła dakazać parušeńnia zakonu. Chapała padazreńnia, što chtości parušaje biaśpieku i hramadzki paradak. Naprykład, siabra Kamunistyčnaj partyi Zachodniaj Biełarusi Jazep Baran trapiŭ u Biarozu tolki za toje, što adkryta havaryŭ pra vyzvaleńnie savietami Zachodniaj Biełarusi.

Pavialičyć

Na «pieravychavańnie» viaźnia advodziłasia 3 miesiacy, ale pry nieabchodnaści termin možna było pradoŭžyć. Samy doŭhi termin izalacyi ŭ Biarozie skłaŭ 2,5 hoda. Kiraŭnictva staviła svajoj zadačaj maksymalna asłabić u viaźnia achvotu da supracivu.

Hałoŭnaj katehoryjaj źniavolenych u Biarozie Kartuskaj byli palitviaźni, bolšaja pałova ź ich — kamunisty. U pieršyja hady najbolš masavaj hrupaj byli ŭkrainskija nacyjanalisty i polskija radykały. U 1937—38 hadach tracinu viaźniaŭ składali kryminalniki i spekulanty.

Kim byli pieršyja viaźni

Heta byli dzieviaciora čalcoŭ polskaha Nacyjanalna-radykalnaha lahiera (ONR) i siabry Arhanizacyi ŭkrainskich nacyjanalistaŭ (AUN), jakija padazravalisia ŭ dačynieńni da zabojstva ministra Piarackaha.

«Varta adznačyć, što praktyčna ciaham amal miesiaca nie było jasna, chto zabiŭ Piarackaha, i tamu ŭ Biarozu trapili pradstaŭniki troch asnoŭnych palityčnych hrup: ukrainskija nacyjanalisty, polskija pravyja i kamunisty», — dadaje Siarhiej Knyrevič.

Zachavalisia ich uspaminy. Bližejšyja niekalki miesiacaŭ pad vartaj jany źbiralisia pryśviacić čytańniu knih i vyvučeńniu zamiežnych movaŭ. Pieršyja viaźni Biarozy nie mahli padazravać, što ich čakaje.

Kolki ŭ lahiery było biełarusaŭ i kolki ź ich zahinuła

Za 5 hadoŭ isnavańnia lahiera praź Biarozu prajšło 9 tysiačaŭ viaźniaŭ. Da vieraśnia 1939-ha — 3000. Apošnija dva tydni isnavańnia lahiera tam znachodziłasia 6 tysiač čałaviek.

«Biełarusy za hady isnavańnia Biarozy Kartuskaj skłali ŭ lahiery kala 2—3%, to bok pryblizna 150—200 čałaviek. Amal usie byli palitviaźniami-kamunistami, — kaža daśledčyk. — Niekalki dziasiatkaŭ byli biełaruskimi niezaležnikami».

13 viaźniaŭ pamierli ad chvarobaŭ. U vyniku ździekaŭ u Biarozie zahinuŭ adzin biełarus — kamunist Jan Mazyrka. Pra jaho my zhadajem paźniej.

Chto ź viadomych biełarusaŭ prajšoŭ praź Biarozu

Nacyjanalny i relihijny dziejač Viačasłaŭ Bahdanovič. Praź miesiac paśla vyzvaleńnia ź lahiera jaho schapiŭ NKVD. Pry polskaj uładzie Bahdanovič amal 20 hadoŭ byŭ senataram, ale paśla prychodu «vyzvalicielaŭ» trahična zahinuŭ usiaho praź miesiac. Pa niekatorych śviedčańniach, jaho rasstralaŭ NKVD u tym ža hodzie ŭ Łukiskaj turmie ŭ Vilni. Miesca pachavańnia nieviadomaje.

• Siarhiej Chmara — biełaruski dziejač i paet. Byŭ u Biarozie dvojčy, pieršy raz bolš za hod. Paśla vyzvaleńnia byŭ aryštavany NKVD. Uciok z-pad kanvoju.
• Mikoła Ancukievič — były dyrektar Vilenskaj biełaruskaj himnazii.
• Juljan Sakovič — biełaruski hramadzki i palityčny dziejač.
• Janka Šutovič — biełaruski litaraturaznaviec, vydaviec, hramadzki i kulturny dziejač

Jak vyhladaŭ dzień viaźnia ŭ Biarozie

Dzień pačynaŭsia ŭ 4.00 ranicy. Viazień mieŭ paru chvilin na toje, kab ablicca vadoju i apranucca. Zatym była pryborka i śniedańnie.

U 6.30 pačynałasia praca albo ranišniaja himnastyka. Ź pierapynkami na abied i viačeru dzień praciahvaŭsia da 19.15. Paśla hetaha abviaščałasia kamendanckaja hadzina.

Praviły zabaraniali viaźniam razmaŭlać, kuryć, atrymlivać pasyłki z praduktami. Sustrečy ź blizkimi i lubyja samastojnyja dziejańni zabaranialisia. Vielmi časta pravodzilisia načnyja vobšuki. Navat kab pajści ŭ tualet albo kab pačuchać nos, treba było prasić dazvołu ŭ nahladčykaŭ.

Realii žyćcia ŭ Biarozie

• Pamycca rankam nia kožny mieŭ mahčymaść. Łaźnia praduhledžvałasia raz na tydzień. Na 300 viaźniaŭ było dźvie bočki vady.
• Vielmi časta paśla čystki tualetu viaźni nie paśpiavali navat pamyć ruki. Kali chtości nie paśpiavaŭ na śvistok adyścisia ad umyvalnika, to jaho bili.
• Na vykanańnie fizijalahičnych patreb časam davali piać sekundaŭ, u vyniku ŭ viaźniaŭ było šmat straŭnikavych chvarobaŭ.
• U lahiery była svaja biblijateka (1934—1935), dzie viaźni mahli brać knihi. Vydańni tam byli palityčna pravieranyja, naprykład, pracy Piłsudskaha. Ukraincy žartavali, što pytańni taktyki i stratehii palityčnaj baraćby jany vyvučali mienavita pa knihach Piłsudskaha.
• Viazień z Ukrainy Samuel Padhajecki ŭzhadvaŭ, jak adnojčy adnamu biełarusu zahadali biehčy siarod šerahu palicyjantaŭ. Biełarus bieh, trymajučy za plačo svajho siabra. Palicyjanty bili jaho dručkami i zahadvali puścić pryjaciela. «Biełarus nie pramoviŭ ani słova, pa jaho hałavie ściakała kroŭ, jon jašče macniej ściskaŭ svajho tavaryša j bieh dalej», — napisaŭ Padhajecki ŭ svaich uspaminach.
• Byŭ vypadak, kali adnamu ŭkraincu (jaho proźvišča było Čuba) achoŭnik zahadaŭ ličyć da troch. Čuba heta zrabiŭ pa-ŭkrainsku i na zahady ličyć pa-polsku nie reahavaŭ. Za hety ŭčynak achova jaho źbiła, paru dzion jon nia moh chadzić.

«Ściežka Stalina»

U 1938 hodzie vuzkuju darohu na lahiernaj placoŭcy zasypali reštkami čyrvonaj cehły j prymušali viaźniaŭ poŭzać pa joj na kaleniach. Jana atrymała nazvu «ściežka Stalina». Jaje prydumali kryminalniki, jakich u toj hod było ŭ lahiery vielmi šmat. Jany vykonvali tam rolu «kapa», to bok bryhadziraŭ. Daŭžynia ściežki składała kala 30 metraŭ. Paśla kamandy «łažysia» palicyjanty chadzili pa śpinach źniavolenych.

Trahična skončyŭsia ździek nad biełaruskim kamunistam Janam Mazyrkam. Achoŭniki zasypali Mazyrku liściem i pa čarzie chadzili pa im. Potym kinuli jaho ŭ karcar. Uviečary Mazyrka zachvareŭ na zapaleńnie lohkich i praź niekalki dzion pamior u špitali ŭ Kobryni.

Praca viaźniaŭ u Biarozie

• Praktyčnaha sensu ŭ lahiernaj pracy, pavodle ŭspaminaŭ niekatorych viaźniaŭ, było mała, heta byŭ adzin z metadaŭ pieravychavańnia kramolnikaŭ.
• Viaźniaŭ zaprahali zamiest koniej, kab vazić draŭninu, kamiani, hnoj. Źniavolenyja ciahali navat baranu i płuh.
• Ale była i praca «pa spravie». Viaźni ŭmacoŭvali šašu Biaroza — Kobryń, pašyrali i pahłyblali rečku Krečat, što ciače praź Biarozu, dobraŭparadkavali klaštar, brukavali vulicy ŭ Biarozie.
• Biarozaŭcy adkazvali za čyściniu terytoryi vakoł lahiera: viaźniu davali dziarkač u ruki i zahadvali čyścić kilametrovuju ściežku. Z adnoj umovaj: nielha było ni na momant razahnucca.

Karcar

Za surjoznyja praviny viaźniaŭ źmiaščali ŭ karcar. Heta byli pamiaškańni biaz voknaŭ i mebli, tolki ź viadrom na adkidy. Viaźni spali na betonie, jaki časta palivali 3—4 viodrami vady. Prysieści abo prylehčy na padłohu nie było mahčymaści. Ludzi chadzili pa vadzie.

Vilenski rabočy Malarovič paśla niekalkich miesiacaŭ u karcary zvarjacieŭ. U 1937 hodzie, pad ciskam hramadzkaj dumki, jaho vyzvalili.

Umovy ŭ lahiery kiepska ŭpłyvali na achovu. Troje achoŭnikaŭ ździejśnili samahubstva ŭ vyniku nervovaha zryvu. Paśla zakančeńnia pracy ŭ Biarozie achoŭniki niekalki miesiacaŭ zastavalisia biaz pracy, kab «adyści» ad žyćcia ŭ lahiery, i tolki paśla hetaha ich nakiroŭvali na pracu ŭ pastarunki.

Jak vychodzili abo ŭciakali ź Biarozy

Uciačy ŭdałosia adnojčy, u 1938 hodzie. Heta zrabiŭ kryminalnik Uładysłaŭ Novak. Palešukam zabaraniałasia mieć jakija-kolečy kantakty ź viaźniami. Za dapamohu i navat razmovu možna było samomu trapić u Biarozu.

«Pra adnu sa sprobaŭ uciokaŭ ź lahiera mnie raskazaŭ adzin sa śviedak, — raskazvaje Siarhiej Knyrevič. — Kala 30 viaźniaŭ pryviali da biarozaŭskaha kaścioła, kala jakoha kapali tranšei. U kancy dnia źniavolenych pašychtavali i pačali ličyć. Adnaho niedaličylisia, achova raptam zabiehała i zrabiła kalco, prymusiŭšy źniavolenych znoŭ pierakapać tolki što nakidanyja kučy ziamli. U adnoj z tranšej byŭ vyjaŭleny ŭciakač, jaki nakryŭsia robaj, a viaźni zakidali jaho ziamloj. Paśla hetaha vypadku źniavolenych nie vadzili na pracy da kaścioła».

Vyjści ź lahiera možna było paśla padpisańnia deklaracyi ab lajalnaści albo abiacańnia pakinuć Polšču. Viaźni, naprykład, pavinny byli admovicca ad kamunistyčnaj dziejnaści. Ale potym kamunisty ŭ Biarozie zhavarylisia, kab padpisvać usio, što im dajuć, a paśla vyzvaleńnia praciahvać svaju dziejnaść.

Raskazvać paśla vyzvaleńnia pra toje, što adbyvałasia ŭ Biarozie, było nielha. Heta pahražała viartańniem.

Ci viedaŭ chtości, što adbyvałasia ŭ Biarozie

Suprać lahiera ŭ Biarozie pratestavali ŭ 30-ja hady pravaabarončyja arhanizacyi, ale da ich hołasu ŭłada nie prysłuchoŭvałasia. Ulotki pra ŭmovy ŭ Biarozie nieadnarazova kanfiskoŭvalisia. Suprać isnavańnia lahiera vykazvalisia hazety praktyčna ŭsiaho palityčnaha spektru: ad pravych da levych. Temu ŭzdymali nia raz i deputaty polskaha Sejmu. Ale ŭsio było marna.

Kali ŭ Biarozu trapili apošnija viaźni i što ź imi stałasia

U vieraśni 1939 hodu, kali niemcy napali na Polšču, u Biarozu prybyli apošnija viaźni. Ahułam ich tam było 6 tysiač. Aprača kryminalnikaŭ, tam byli niemcy, jakich palaki padazravali ŭ špijanažy.

Asnoŭnuju masu składali polskija hramadzianie niamieckaj nacyjanalnaści (3—3,5 tysiačy), jakich polskija ŭłady preventyŭna izalavali. Pryčym nia tolki ŭ Biarozie, ale i ŭ inšych polskich turmach. Zbolšaha heta byli zvyčajnyja hramadzianie, jakija nie cikavilisia palitykaj. Siarod ich było niekalki dziasiatkaŭ śviataroŭ. Druhoj pa kolkaści hrupaj byli ŭkraincy (1500—2000), i tut asnoŭnuju masu składali zvyčajnyja sialanie.

Asobna varta vyłučyć nievialikuju hrupu niamieckich vajennapałonnych (prykładna 30—50 čałaviek), u asnoŭnym heta byli lotčyki. Los hetych vajennapałonnych byŭ trahičny.

Apošnija viaźni Biarozy vyjšli na svabodu paśla prychodu balšavikoŭ 17 vieraśnia. Ranicaj 18 vieraśnia viaźni kanclahiera ŭbačyli, što nijakaj achovy niama. Jak vyśvietliłasia, achoŭniki ŭciakli sami, bajučysia nabližeńnia savieckich vojskaŭ.

Ale aficyjny dekret prezydenta, na mocy jakoha byŭ stvorany lahier, urad u vyhnańni skasavaŭ tolki ŭ vieraśni 1941 hodu.

Ci praŭda, što niemcy stvarali svaje lahiery na ŭzor Biarozy

«Analahičnyja lahiery, — kaža Siarhiej Knyrevič, — byli ŭ mnohich tatalitarnych krainach taho času. Mnie nieviadoma, kab palaki brali za ŭzor nacysckija kanclahiery, ci naadvarot. Lohika tatalitarnaj dziaržavy takaja, što jana choča izalavać tych, chto palityčna nie daspadoby, i tak adbyvałasia ŭ SSSR, Niamieččynie, Italii i inšych krainach».

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0