«Hetyja biełarusy byli razumnyja». Čamu mienavita Biełaruskaja biblijateka i muziej u Łondanie stali najbolš maštabnym prajektam biełaruskaj dyjaspary XX stahodździa?
Los našaj baćkaŭščyny, budučynia movy pieradusim zaležać ad tych, chto zastajecca ŭ Biełarusi, piša Aleś Nieščarda. Ale voś što nam kaža dośvied dyjaspary XX stahodździa.
Paśla Druhoj suśvietnaj vajny ŭ Vialikabrytanii apynułasia niamała biełarusaŭ z byłoj Zachodniaj Biełarusi, jakija da vajny mieli polskaje hramadzianstva. Dla brytancaŭ hetyja ludzi byli sajuźnikami ŭ vajnie z nacyzmam, mnohija słužyli ŭ armii hienierała Uładzisłava Andersa. Tamu Łondan daŭ im prytułak i hramadzianstva. Viartacca ž na radzimu im było prosta fizična niebiaśpiečna.
Zhurtavańnie Biełarusaŭ u Vialikaj Brytanii ŭ 1948 hodzie naličvała 369 siabroŭ. Dla paraŭnańnia, pavodle pierapisu 2001 hoda ŭ Vialikabrytanii žyło 1154 čałavieki, narodžanyja ŭ sučasnaj Biełarusi, u 2011-m — 4406.
Ich było niašmat, ale jany byli vielmi aktyŭnyja. Mnohija z našych suajčyńnikaŭ, što paśla vajny apynulisia ŭ «volnym śviecie», byli śviadomymi biełarusami. Aktyŭna zajmajučysia roznymi formami nacyjanalnaj dziejnaści na radzimie, nie chacieli jany hetaha kidać i ŭ vyhnańni. Ale dla taho, kab takaja praca była efiektyŭnaja, patrebnyja lidary i struktury.
Biełarusam Vialikabrytanii ŭ hetym płanie pašancavała, bo tut pracavali enierhičnyja ŭnijackija śviatary. Ich lidaram byŭ Česłaŭ Sipovič, jaki, pierajechaŭšy ŭ Vialikabrytaniju ŭ 1948 hodzie z Ryma, stvaryŭ u cichim kvartale paŭnočnaha Łondana Biełaruskuju katalickuju misiju — relihijny asiarodak, vakoł jakoha kruciłasia i hramadskaje žyćcio. Z časam da Sipoviča dałučylisia inšyja śviatary: Leŭ Haroška, Alaksandr Nadsan i adpuščany paśla śmierci Stalina z savieckaha HUŁAHa Jazep Hiermanovič.
Bibliotheca Alboruthena
Česłaŭ Sipovič i Leŭ Haroška byli apantanymi knihalubami. Majučy bahatyja pryvatnyja knihazbory, jany pakłali ich u asnovu biełaruskaj biblijateki, stvoranaj u kancy 1950- ch i dastupnaj dla ahulnaha karystańnia.
Knihazbor zajmaŭ vialiki pakoj na druhim paviersie ŭ Maryjan-chausie — «Maryjnym domie» — budynku Biełaruskaj katalickaj misii ŭ Anhlii. (Śviatary-maryjanie źmianili nazvu doma z «Bielvieder» na «Maryjny dom» u 1954 hodzie.) U 1960 hodzie biblijateka ŭžo nazyvałasia Bibliotheca Alboruthena, mieła svaju piačatku i katałoh.
Śviatary aktyŭna skupali staradruki, pieršyja vydańni biełaruskich aŭtaraŭ i roznyja inšyja cikavinki. Paśla vajny ich było niamała ŭ bukinistyčnych kniharniach pa ŭsim śviecie, treba było tolki metanakiravana zajmacca vyjaŭleńniem i zakupkami. I ŭžo ŭ 1968 hodzie biblijateka naličvała ŭ svaich zborach 6500 knih.
Usiebiełaruski kraŭdfandynh
15 maja 1971 hoda biblijateka aficyjna aformiłasia ŭ asobnuju ŭstanovu — Biełaruskuju biblijateku i muziej imia Franciška Skaryny. Heta adbyłosia paśla taho, jak śviataram udałosia nabyć vystaŭleny na prodaž dom, što mieściŭsia praz darohu ad Maryjan-chausa. Kupla była vielmi svoječasovaj, bo mahčymaści samoha Maryjan-chausa ŭžo zusim nie adpaviadali patrebam zachavańnia takoj vialikaj kalekcyi: pad ciažaram palic banalna prałamałasia padłoha.
Kab nabyć novy dom, biskup Sipovič abviaściŭ kampaniju pa zbory srodkaŭ. Ich źbirali siarod biełarusaŭ pa ŭsim śviecie. Łondanskija śviatary addavali značnuju častku svaich zarobkaŭ, kab vypłacić pazyku za budynak, a dziasiatki surodzičaŭ rabili achviaravańni i pakidali biblijatecy hrošy ŭ spadčynu. Było razumieńnie taho, što surjozny navukova-akademičny asiarodak na Zachadzie dla paŭnavartasnaha biełaruskaha žyćcia za miežami SSSR žyćciova nieabchodny. Biełaruski piśmieńnik z Polščy Sakrat Janovič nazvaŭ łondanskuju biblijateku «aknom da biełaruskaj kultury na Zachadzie».
«Z usich prajektaŭ i pačynańniaŭ biskupa Sipoviča Biblijateka imia Franciška Skaryny stałasia najbolš tryvałaj i daŭhaviečnaj, — pisaŭ ajciec Alaksandr Nadsan. — Jana i ciapier staić jak pomnik lubovi adnaho čałavieka da svajho naroda i Baćkaŭščyny — lubovi, jakuju nie zmahli źniščyć ci asłabić hady žyćcia na čužynie».
Niahledziačy na achviarnaść mnohich biełarusaŭ, finansavaje stanovišča biblijateki doŭha było niaprostym. I tolki ŭ 1980-ja hady pradprymalny biełarus-buchhałtar dapamoh zrabić udałyja inviestycyi, jakija stvaryli dla ŭstanovy bolš-mienš nadziejnuju hrašovuju padušku.
Zvali hetaha čałavieka Pavieł Asipovič. Jon byŭ staršynioj Zhurtavańnia biełarusaŭ u Vialikaj Brytanii i suzasnavalnikam Anhła-biełaruskaha tavarystva.
Alaksandr Nadsan
Najbolšy roskvit Skarynaŭskaj biblijateki źviazany ź imieniem ajca Alaksandra Nadsana (1926—2015) — samaha maładoha sa śviataroŭ Katalickaj misii ŭ Łondanie, jaki pasialiŭsia ŭ Vialikabrytanii ŭ 1946 hodzie.
Pry im biblijateka nabyła pryblizna pałovu svaich staradrukaŭ, to-bok vydańniaŭ, što pabačyli śviet da XIX stahodździa. Usiaho takich vydańniaŭ u Skarynaŭcy kala dvaccaci: nievialiki frahmient skarynavych Knih Carstvaŭ, dva Statuty Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, «Apisańnie jeŭrapiejskaj Sarmatyi» Alaksandra Hvańjini, «Sabranije prypadkaŭ» supraslskaha druku i inšyja.
Jak śviatar, ajciec Nadsan, adviedvajučy biełaruskija asiarodki, dvojčy abjechaŭ vakoł śvietu. I nikoli nie viartaŭsia z hetych pajezdak z pustymi rukami: surodzičy pastajanna pieradavali praź jaho svaje nazapašanyja skarby ŭ Skarynaŭku.
«Biełarusy byli razumnyja»
Rehularnym karystalnikam biełaruskaj biblijateki ciaham mnohich hadoŭ byŭ Haj Pikarda (1931—2007) — čałaviek encykłapiedyčnych viedaŭ, juryst pavodle adukacyi, znaŭca muzyki i kulinaryi. Pa słovach Džyma Dynhli, adnaho ź pieršych siabroŭ Apiakunskaj rady biblijateki, Pikarda adkryŭ śvietu skarby biełaruskaj carkoŭnaj muzyki. Jamu ž naležyć aŭtarstva pieršaha anhłamoŭnaha turystyčnaha daviednika pa Minsku. Pikarda vydatna adčuvaŭ biełaruskuju movu, viedaŭ našu historyju i zvyčai i nievierahodna pryhoža havaryŭ pra ich pa-anhlijsku. Vyvučajučy Biełaruś, hety čałaviek, jaki śćviardžaŭ, što ŭ jaho žyłach ciakła bretonskaja i irłandskaja kroŭ (ale mahčyma, heta była jaho prydumka, vyhladaje, što jon byŭ francuzam i anhličaninam pa pachodžańni, mahčyma, z damieškam jaŭrejskaj kryvi), pakinuŭ zapaviet, kab paśla śmierci jahony prach pachavali ŭ Minsku — i sapraŭdy jon znajšoŭ spačyn kala Čyrvonaha kaścioła.
Taksama mnohija hady pracavała z fondami biblijateki Viera Ryč (1936—2009) — žurnalistka, paetesa i talenavitaja pierakładčyca. Sioleta, darečy, spaŭniajecca 50 hadoŭ pieršaj i dahetul najbolš poŭnaj anhłamoŭnaj antałohii biełaruskaj paezii — «Jak vada, jak ahoń» (Like Water, Like Fire) — u pierakładzie Viery Ryč. Paśla śmierci adna častka jaje prachu była pachavanaja ŭ biełaruskaj carkvie ŭ Łondanie (dzień pieršaha prychodu tudy jana nazvała hałoŭnym dniom svajho žyćcia), a druhaja — va ŭkrainskim Kanievie, niepadalok ad mahiły jaje ŭlubionaha paeta Tarasa Šaŭčenki.
Navukoŭcy prychodzili ŭ Skarynaŭku nie tolki sami, ich admysłova adsočvali dy zaprašali. Voś jak Arnold Makmilin, aŭtar manumientalnaj «Historyi biełaruskaj litaratury: ad pačatkaŭ da siońniašniaha dnia» i jašče šaści manahrafij, z humaram apisaŭ svajo znajomstva ź biełaruskaj dyjasparaj:
«Biełarusy byli razumnyja: jany chutka daviedalisia, što ja pačaŭ pracavać nad daktaratam pra biełaruskuju litaraturnuju leksiku. Jany pasłali Haja Pikarda pahladzieć, što ja za ptuška. My sustrelisia ŭ Biełsajz Parku, jon i kaža: «Vino — važnaja sprava, Arnold». My pajšli ŭ pab na niekalki kiliškaŭ. Potym, ja dumaju, jon dakłaŭ, što ja — nie absalutny varjat. U vyniku ja trapiŭ u biblijateku, jakaja tady znachodziłasia ŭ Maryjan-chausie. Biblijatekaram byŭ a. Haroška — davoli rezki čałaviek, ale jon vielmi dapamoh mnie znajści patrebnyja teksty XIX stahodździa dla maich daśledavańniaŭ».
Ahient Maldzis
Pieršym daśledčykam z BSSR, jaki zmoh papracavać u Skarynaŭskaj biblijatecy, staŭ u 1980-ja litaraturaznaŭca Adam Maldzis. Jon tady byŭ supracoŭnikam Instytuta movaznaŭstva Akademii navuk BSSR. Zaadno biełaruski daśledčyk narešcie asabista paznajomiŭsia z Arnoldam Makmilinam, ź jakim jaho źviazvała recenzija na pieršuju anhłamoŭnuju «Historyju biełaruskaj litaratury». Napisać zusim stanoŭča pra pracu «buržuaznaha» daśledčyka ŭ savieckija časy było niemahčyma, tamu Maldzis vynajšaŭ dla jaho pracy admysłovuju krytyčnuju charaktarystyku — «buržuazny abjektyvizm». Ale Makmilin stanovišča kaleh pa toj bok žaleznaj zasłony razumieŭ, tamu zła nie trymaŭ. Paznajomiŭšysia ŭ Łondanie, dva prafiesary mocna pasiabravali.
Savieckaja cenzura adbiłasia i na padarožnych natatkach Maldzisa z dvuchmiesiačnaj pajezdki ŭ Vialikabrytaniju. Ich frahmienty źjavilisia spačatku ŭ časopisie «Połymia», a paźniej — u asobnym raździele knihi, składzienaj z padarožnych dziońnikaŭ. Paśla pieršaj publikacyi prafiesar Maldzis atrymaŭ pa hałavie za dobryja ŭzhadki pra kłopat surodzičaŭ u Brytanii ab nacyjanalnaj kultury. I ŭ knižnym vydańni tekst byŭ adredahavany tak, što paśla aznajamleńnia ź im možna było padumać, što ŭsie tyja sustretyja Maldzisam cudoŭnyja biełaruskija staradruki, rukapisy i paźniejšyja vydańni zachoŭvalisia nie ŭ Skarynaŭcy, a ŭ Brytanskaj biblijatecy, a zabaŭnyja razmovy z Hajem Pikarda adbyvalisia tolki padčas prahułak pa miaścinach i pabach, źviazanych z žyćciom i dziejnaściu ŭ Łondanie Karła Marksa i Uładzimira Lenina.
U niezaležnaj Biełarusi prafiesar Maldzis mnohija hady słužyŭ «ahientam» Skarynaŭki pa zakupkach i padpiscy ŭ Minsku.
Novaje žyćcio
Nichto nie admianiaŭ supolnuju dla ŭsich biblijatek śvietu prablemu: z epochi drukavanych knih i časopisaŭ daviałosia pieramiaščacca ŭ čas internet-kniharniaŭ, elektronnych biblijatek i archivaŭ. Ciapier biblijateka aličboŭvaje vydańni i dakumienty.
Pry joj jość pamiaškańnie, u jakim mohuć pažyć pryjezdžyja daśledčyki. Karalina Mackievič, doktarka biblistyki i inicyjatarka mnohich cikavych biełaruskich prajektaŭ u Łondanie, zasnavała knižny kłub. Pracu Apiakunskaj rady adnaviŭ vydatny brytanski navukoviec Džym Dynhli.
Praź biblijateku imia Skaryny biełaruskaja pavajennaja dyjaspara pakazała prykład, jak možna stvarać žyvuju kulturu. Choć, viadoma, los našaj baćkaŭščyny, budučynia movy pieradusim zaležać ad tych, chto zastajecca ŭ Biełarusi.
Kamientary
Bolš pra biełaruskija čystyja vulicy ja nikomu nie chvaliŭsia. A kali mnie pačynali pra heta kazać - zaŭsiedy ŭspaminaŭ słovy a. Aleksandra, śvietłaja jamu pamiać!