Šerah zabaronaŭ tvoraŭ adnych biełaruskich kłasikaŭ i vykryćcio hrodzienskaj infakazačkaj «terarystyčnaj» sutnaści druhich u 2023 hodzie nie vypadkova iduć u chranałahičnym paradku. Vyhladaje, što Bondarava idzie pa vučebnaj prahramie biełaruskaj fiłałohii, na jakoj sprabuje atrymać vyšejšuju adukacyju. «Naša Niva» pahladzieła, na kaho i za što mohuć być skiravanyja napadki prarasijskaj aktyvistki ŭ hetym hodzie.
Siońnia Volha Bondarava vučycca na druhim kursie fiłałahičnaha fakulteta BDPU pa śpiecyjalnaści «Biełaruskaja mova i litaratura». Adnoj z asnoŭnych dyscyplin pa jaje śpiecyjalnaści, naturalna, źjaŭlajecca historyja biełaruskaj litaratury. Z kancom 2023 hoda skončycca i treci siemiestr, u jakim infakazačka vyvučała pieryjad XIX stahodździa.
Za hetyja paŭhoda ekstremisckimi byli pryznanyja vieršavanyja tvory «Płyvuć viatry» i «Hutarka staroha dzieda», jakija prypisvajucca biełaruskim kłasikam Vincentu Duninu-Marcinkieviču, Uładzisłavu Syrakomlu i Vincesiu Karatynskamu. Usie hetyja litaratary jość u vučebnaj prahramie za treci siemiestr, i na kožnaha ź ich Bondarava niepasredna napadała ŭ svaim kanale.
Tvory Dunina-Marcinkieviča, Syrakomli, Čačota, Mickieviča i Bahuševiča z navučalnaj prahramy, to-bok bolšuju jaje častku za XIX st., jana patrabavała vyniać, bo jany źjaŭlajucca «polskimi» i da biełarusaŭ byccam by pryličvajucca tolki pa fakcie terytaryjalnaj prynaležnaści.
Naprykład, duža nie spadabaŭsia Bondaravaj i vierš Syrakomli «Dobryja vieści», čyj sacyjalny źmiest i mastackija asablivaści vyvučajucca studentami-fiłołahami. Na dumku infakazački, jon vychoŭvaje z maładych biełarusaŭ «rusanienaviśnikaŭ» i «pałanafiłaŭ», jakija sa spačuvańniem buduć stavicca da zmaharoŭ, što padymali paŭstańni suprać carskaj ułady.
Krynicu svajoj nianaviści prarasijskaja aktyvistka vydała sama, raspaviadajučy pra Vincesia Karatynskaha jak pra «pakutnika pa narodzie i navat pisarčuka na biełmovie», zmahara, jaki stvaryŭ polskuju prapahandysckuju arhanizacyju («jak Biełsat») i padbuchtorvaŭ narod «na płošču». Da svajho dopisu jana prykłała skryn z ułasnaj navučalnaj prahramy, ščodra zabieleny vatermarkami.
Ale prahrama nie źjaŭlajecca niejkim ekśluzivam i na repazitoryi ŭniviersiteta možna ź lohkaściu znajści vučebnyja prahramy jak za treci, tak i za čaćviorty i piaty siemiestry, pa jakich daviadziecca vučycca Bondaravaj, kali jaje nie adličać u čas zimovaj siesii. I miarkujučy ź ich, Bondaravu čakaje hod niepryjemnych siurpryzaŭ, a biełarusaŭ, vierahodna, novyja zabarony i «admieny» kłasičnych tvoraŭ.
Užo adna nazva prahramy za čaćviorty siemiestr, zaćvierdžanaja ŭ 2022 hodzie, moža vyklikać u prarasijskaj aktyvistki balučyja spazmy — «Historyja biełaruskaj litaratury Našaniŭskaha pieryjadu».
Kaho ž ź piśmieńnikaŭ adnieśli da hetaha pieryjadu i čym jany mohuć nie dahadzić infakarnicy?
Kazimiru Svajaku, biełaruskamu paetu i publicystu, užo dastałasia ad prarasijskaj aktyvistki za toje, što jon «ksiondz, biełaruski nacyjanalist, znajomiec hitleraŭskaha ksiandza Vincenta Hadleŭskaha», choć jon pamior ad suchotaŭ u 1926 hodzie, zadoŭha da padziej Druhoj suśvietnaj vajny. Ciapier ža biełaruskaja sistema adukacyi choča prymusić Bondaravu vyvučać jahonuju tvorčaść.
Jadvihin Š., jon ža Anton Lavicki, vučyŭsia ŭ nielehalnaj škole, jakuju arhanizavała dačka Vincenta Dunina-Marcinkieviča. Vidać, heta ŭ budučyni pryviało prazaika ŭ vydańnie bratoŭ Łuckievičaŭ. I knihi svaje vydavaŭ za košt «polskich panoŭ», siarod jakich, viadoma, i Mahdalena Radzivił. Nu a z razvałam «śviatoj matuchny Rasii» ŭvohule vykryłasia «ekstremisckaja» natura — udzielničaŭ u 1917-m u źjezdach biełaruskich arhanizacyj i partyj, a paśla ŭvohule staŭ siabram Rady BNR. Višańka na torcie — stvoranaja im partyja «Zialony dub» až da pačatku 1930-ch hadoŭ kiravała antybalšavickim sialanskim rucham, to-bok vystupała suprać idejnych paplečnikaŭ Bondaravaj, čaho nijak daravać nielha.
Uładzisłaŭ Hałubok, stvaralnik biełaruskaha nacyjanalnaha teatra, viadoma, budzie vinavaty ŭžo praz toj fakt, što byŭ represavany ŭ 1930-ja hady i rasstralany. Aby kaho pry Savietach, viadoma, nie čapali!
Nie daruje Bondarava i Francišku Alachnoviču, jak nie daravali i savieckija ŭłady za jahonuju tvorčaść. Za «špijanaž na karyść buržuaznaj Polščy» jaho aryštavali ŭ Minsku jašče ŭ 1926 hodzie, daŭšy 10 hadoŭ katarhi na Sałavieckich astravach. U 1933 hodzie hramadzianina Polščy abmianiali na Branisłava Taraškieviča. Na voli Alachnovič napisaŭ apovieść pra znachodžańnie ŭ savieckim łahiery «U kapciuroch HPU», jakaja była pierakładziena na šmatlikija jeŭrapiejskija movy i raskryła šyrokaj publicy praŭdu pra žachi balšavickaha HUŁAHa. Z prychodam balšavikoŭ u Vilniu chavaŭsia pa kvaterach znajomych, ale ŭ 1944 hodzie jaho zastrelili śpiecsłužbisty va ŭłasnaj kvatery — nie zmahli daravać «dyskredytacyi» savieckaha ładu.
Postać akademika Vacłava Łastoŭskaha ŭžo daŭno nie daje spakoju infakazačcy. Na im, pavodle śćviardžeńniaŭ Bondaravaj, «klajma niama dzie» stavić. Hałoŭnaja vina jaho, viadoma, u tym, što jon nazvaŭ Kalinoŭskaha «Kastusiom» i pra jakoha «navydumlaŭ ceły mif, jaki ničoha ahulnaha nie maje z praŭdaj». Praŭdaj ruskaha śvietu, vidać, bo ŭsia dziejnaść Łastoŭskaha była skiravana na adkryćcio praŭdy biełaruskaj. Niachaj nie biez chibaŭ, charakternych dla taho času, ale i nie praz čužuju pryzmu.
Za heta prarasijskaja aktyvistka nieadnojčy zaklikała svaich prychilnikaŭ apahańvać jahonaje «idališča» na Kurapatach — simvaličny kienataf represavanamu i rasstralanamu navukoŭcu. Na dumku Bondaravaj, Łastoŭski supracoŭničaŭ z nacystami, choć toj byŭ zabity ŭ 1938-m i reabilitavany pa ŭsich abvinavačvańniach jašče za savieckim časam.
Navat da Źmitraka Biaduli, jaki padpisaŭ da Stalina list, u jakim zaklikaŭ vyniščyć «bandyckich vyludkaŭ» z «kontrrevalucyjnaj trackiscka-zinoŭjeŭskaj chieŭry», mohuć być pytańni. Usio ž padtrymlivaŭ karenizacyju BSSR, kab addalić jaje nasielnictva ad vielikarosaŭ, a ŭ pačatku stahodździa krytykavaŭ balšavizm u haziecie «Biełaruski šlach», jakaja vychodziła pad niamieckaj akupacyjaj, i dapamahaŭ Biełaruskaj vajskovaj kamisii pry palakach.
Aleś Harun nie tolki pracavaŭ u hetaj vajskovaj kamisii, ale i ŭvohule vitaŭ u 1919 hodzie načalnika polskaj dziaržavy Juzafa Piłsudskaha ŭ Minsku, a pry nastupie balšavikoŭ uciok z palakami.
Piśmieńnik Ciška Hartny, druhim bokam jakoha byŭ saviecki dziaržaŭny dziejač, kali vieryć savieckim čekistam byŭ asudžany «za suviaź z fašysckimi elemientami», skončyŭšy svajo žyćcio ŭ psichijatryčnaj lakarni.
Kłasik biełaruskaj paezii Maksim Bahdanovič uvohule stvaryŭ vierš «Pahonia», čyje radki «staradaŭniaj Litoŭskaj Pahoni ni raźbić, ni spynić, ni strymać» śpiavali praciŭniki režymu Łukašenki pa ŭsioj krainie paśla žniŭnia 2020 hoda.
U hetym śpisie dla samotnaj baraćbitki za ruski śviet niama siabroŭ i «paputčykaŭ».
Śviatymi i niedatyčnymi zastajucca chiba što Jakub Kołas i Janka Kupała, jakich pabajalisia pa-sapraŭdnamu čapać navat u razhar stalinskich represij. Prapahandysty navat znachodziać ichnija tvory, jakija ci adrasavanyja Stalinu, ci ŭschvalajuć savieckuju rečaisnaść. Ale navat sučaśniki zaŭvažali, što pišuć jany heta niejak niaščyra, biez zapału, vyklučna, kab vyžyć.
Ale i da ich možna dačapicca. Adzin pisaŭ poŭnyja revalucyjnaha pafasu vieršy suprać zakonnaha rasijskaha ŭrada, vitaŭ Piłsudskaha i kazaŭ, što «biełarusy z ablahčeńniem uzdychnuli», kali balšaviki ŭciakli ź Minsku. Druhi — siadzieŭ u turmie za «niesankcyjanavanaje mierapryjemstva», jahony dziadźka Jazep Losik pracavaŭ pad niamieckaj i polskaj akupacyjami, «nadzvyčaj varoža staviŭsia da ruskaj asnovy samaśviadomaści biełarusaŭ», a rodny brat Michaił pracavaŭ inśpiektaram pad nacysckaj akupacyjaj.
Na piaty siemiestr uvohule vypadaje prahrama «Historyja biełaruskaj litaratury 20—30-ch hadoŭ XX stahodździa», dzie buduć vyvučać tvorčaść piśmieńnikaŭ, absalutnaja bolšaść jakich trapiła pad savieckija represii jak «nacdemy» i «polskija špijony», a mnohija byli fizična źniščany savieckaj dziaržavaj, na jakuju molacca Bondarava i jejnyja pryśpiešniki.
Heta i Maksim Harecki, i piśmieńniki abjadnańniaŭ «Maładniaka» i «Uzvyšša» — Andrej Mryj, Michaś Čarot, Uładzimir Žyłka, Uładzimir Duboŭka, Michaś Zarecki, Jazep Pušča, a taksama Kuźma Čorny, Barys Mikulič, Uładzimir Chadyka, Źmitrok Astapienka, Siarhiej Astrejka.
Hetaha losu z tych piśmieńnikaŭ, što pieraličany ŭ prahramie, paźbiehli amal vyklučna tyja, chto z savieckaj rečaisnaściu paznajomiŭsia ŭžo paśla vieraśnia 1939 hoda, jak to Maksim Tank, Michaś Mašara, Mikoła Zasim dy Valancin Taŭłaj.
Taksama vysokija patrabavańni hrodzienskaj siabroŭki Kamunistyčnaj partyi Biełarusi moža zadavolić asoba satyryka Kandrata Krapivy, jakoha Paźniak nazyvaŭ «vyrablenym stalinistam» i čyja bijahrafija ŭ 1937-1938 hadach zastajecca ćmianaj i padazronaj.
Ale i ŭ ichniaj bijahrafii možna adšukać kramołu. Bo ŭsie pretenzii da viadomych dziejačaŭ z boku prarasijskich siłaŭ budujucca vyklučna pa adnym pryncypie: ty biełarus, a značyć užo vinavaty, bo musiŭ być ruskim. I ad takoha abvinavačvańnia niemahčyma apraŭdacca.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary