Chto ŭznačalić Biełaruś paśla Łukašenki? Vyniki vialikaha apytańnia
Sioleta Alaksandru Łukašenku spaŭniajecca 70 hadoŭ. Nie hłybokaja staraść, ale ŭzrost bolš čym stały. Niadaŭna jon zaklikaŭ biełarusaŭ rychtavacca da novaha prezidenta, uniesieny zakonaprajekt ab harantyjach byłomu prezidentu. Hetyja zajavy i kroki nasamreč nia śviedčać pra toje, što jon zabirajecca sychodzić z pasady, a tym bolš — ad ułady. Ale pra budučyniu, u tym liku i budučyniu paśla jaho, Alaksandr Łukašenka vidavočna zadumvajecca. I nie jon adzin. Biełaruskaja słužba «Radyjo Svaboda» paprasiła padumać nad hetym dziasiatki ekśpiertaŭ — palitołahaŭ, palityčnych analitykaŭ, žurnalistaŭ.
Apytańnie pravodziłasia 1—10 žniŭnia 2024 hodu metadam ankietavańnia. U im uziali ŭdzieł 43 eksperty — hramadzianie Biełarusi, ZŠA, Kanady, Litvy, Polščy, Rasiei i Ŭkrainy.
Scenary źmieny ŭłady ŭ Biełarusi
Jak mohuć adbycca źmieny ŭ Biełarusi? Raźmierkavańnie adkazaŭ ekspertaŭ na hetaje pytańnie — na nastupnym hrafiku.
*Ekspertaŭ prasili paznačyć tolki adzin, najbolš imavierny scenar, adnak niekatoryja paznačali niekalki, tamu summa adkazaŭ bolš za kolkaść respandentaŭ.
Z hrafiku bačna, što krychu bolš za pałovu ekspertaŭ ličać samym imaviernym, realistyčnym varyjantam źmieny ŭłady ŭ Biełarusi śmierć Alaksandra Łukašenki.
Z hetych adkazaŭ nie vynikaje, što tyja, chto daŭ taki adkaz, admaŭlajuć mahčymaść inšych šlachoŭ źmieny ŭłady ŭ krainie. Hledziačy pa ŭsim, jany prosta ličać inšyja varyjanty mienš imaviernymi ci mienš peŭnymi ŭ sensie nastupstvaŭ.
Śmierć Alaksandra Łukašenki pavodle vyznačeńnia budzie aznačać źmienu ŭłady, prynamsi persanalnuju — pamioršy, jon zajmać ciapierašniuju pasadu dakładna nia zmoža. Tyja, chto vybraŭ taki varyjant adkazu, nie tłumačyli, jakich źmienaŭ va ŭładzie, akramia persanalnych, jany čakajuć paśla śmierci ciapierašniaha kiraŭnika.
Pry hetym prykładna kožny čaćviorty ekspert paznačyŭ u jakaści najbolš imaviernaha scenaru reformu palityčnaj systemy, inicyjavanuju Alaksandram Łukašenkam. Hety adkaz byŭ nie abaviazkova źviazany sa stanoŭčym staŭleńniem eksperta. Jaho davali i admysłoŭcy, jakija nia majuć da Łukašenki ciopłych pačućciaŭ.
Sprava ŭ tym, što reformy byvajuć roznyja. Praviadzieńnie kankurentnych svabodnych vybaraŭ kiraŭnika dziaržavy, chaj navat u ich voźmie ŭdzieł i sumlenna pieramoža na ich Alaksandar Łukašenka, biezumoŭna, budzie reformaj. Ale i pakidańnie pasady prezydenta, niaŭdzieł u vybarach naleta z zachavańniem za saboj pasady staršyni Ŭsiebiełaruskaha narodnaha schodu i realnaj ułady ŭ dziaržavie taksama moža razhladacca jak reforma. Napeŭna, roznyja eksperty, jakija paličyli hety varyjant źmieny ŭłady najbolš imaviernym, mieli na ŭvazie roznyja varyjanty reformy.
Inšyja varyjanty — jak siłavyja (pałacavy pieravarot i pachod uzbrojenych praciŭnikaŭ režymu Łukašenki z-za miažy), hetak i mirnyja (dobraachvotny sychod Łukašenki) — nabrali vobmal hałasoŭ.
Pakazalna, što nivodzin nie paznačyŭ u jakaści imaviernaha šlachu źmieny ŭłady ani revalucyju, ani zamiežnaje ŭvarvańnie z Zachadu ci Ŭschodu.
U hramadzkich dyskusijach u Biełarusi raz-poraz vykazvajecca dumka, što pratesty 2020 hodu nie prajhrali. Adnak, jak bačym, paŭtareńnia niečaha padobnaha ŭ ahladnaj budučyni nie paličyŭ imaviernym nichto z apytanych ekspertaŭ.
Davoli šmat ekspertaŭ — prykładna kožny šosty — prapanavali svaje varyjanty adkazu, nie praduhledžanyja ŭ vaśmi prapanavanych. Nižej my pryvodzim apisańni ekspertami svaich varyjantaŭ adkazu na pytańnie.
• «Kali pad «źmienaj ułady» razumieć źmienu palityčnaj systemy, to najbolš realistyčnym padajecca nastupny scenar: dezyntehracyja pucinskaj ułady (napr. na fonie vajennych prablemaŭ) — chistańni ŭnutry łukašenkaŭskaj systemy — čarhovy hramadzianski ŭzdym u Biełarusi — pieramovy pamiž pradstaŭnikami režymu i apazycyjaj — transfarmacyja».
• «Zakančeńnie (zamarožvańnie) vajny va Ŭkrainie i stabilizacyja (narmalizacyja) stasunkaŭ Rasiei i Zachadu. Kali takoje, naturalna, adbudziecca da śmierci Łukašenki».
• «Tranzyt ułady pry žyćci Łukašenki».
• «Zachavańnie status quo na niapeŭny termin».
• «Źmiena lidera ŭ Rasiei z nastupnym uzajemnym prystasavańniem Miensku i Maskvy da novaj realnaści».
• «Pieramoha Ŭkrainy i sychod Łukašenki jak vynik pieramienaŭ».
Niekatoryja eksperty vybirali kambinacyju varyjantaŭ, prapanavanych u ankiecie. Časam tłumačyli svoj vybar.
• Źmiena ŭłady na ŭmovach, nakinutych Alaksandram Łukašenkam (reforma palityčnaj systemy, vybar pierajemnika ci niešta jašče).
• Reforma palityčnaj systemy, inicyjavanaja Alaksandram Łukašenkam za 5 chvilin da śmierci.
• Reforma palityčnaj systemy, inicyjavanaja Alaksandram Łukašenkam, jakaja budzie supravadžacca pastupovym ci imklivym pałacavym/unutryelitnym pieravarotam (case Kazachstanu).
• Dobraachvotnaja admova Alaksandra Łukašenki ad ułady i reforma palityčnaj systemy, inicyjavanaja im. Pakidaju hetyja dva varyjanty, bo baču ich jak adziny krok: admova ad ułady paśla inicyjavanaj im ža palityčnaj reformy.
• Uciahvańnie režymu Łukašenki naŭprost u vajnu suprać Ukrainy, uśled za čym stanie mahčymaj vajennaja aperacyja ŭzbrojenaj apazycyi z-za miažy ŭ Biełarusi.
Paśla Łukašenki: novaja ŭłada «pavodle tastamentu»
Ekspertam u našym apytańni taksama prapanoŭvalisia dva pytańni pra hipatetyčnuju sytuacyju raptoŭnaha adychodu ad ułady Alaksandra Łukašenki — chto tady ŭznačalić krainu? Prapanoŭvałasia dva scenary — kali Łukašenka pierad sychodam pryznačaje pierajemnika i kali jon raptoŭna sychodzić, nia majučy mahčymaści pryznačyć spadkajemca.
Na pieršy pohlad pytańni nahadvajuć hadańnie na huščy ad kavy. Adnak nasamreč jany — pra ekspertnuju acenku palityčnaj vahi, mocy persanažaŭ biełaruskaj palityčnaj elity.
*Ekspertaŭ prasili nazvać tolki adnu asobu, adnak niekatoryja nazvali niekalki, tamu suma adkazaŭ bolš za kolkaść respandentaŭ
Na dumku ekspertaŭ, biassprečny lider «spadkajemcaŭ pavodle tastamentu» — Viktar Łukašenka. Choć sam Alaksandar Łukašenka nieadnarazova kazaŭ, što ŭładu synam nie pieradaść, amal kožny druhi ekspert ličyć, što kali niekamu i pieradaść, to mienavita starejšamu synu.
Za im ź vialikim adstavańniem — faktyčna trojka z prykładna roŭnaj kolkaściu hałasoŭ: kiraŭnica Savietu Respubliki Natalla Kačanava, premjer Raman Hałoŭčanka i kiraŭnik administracyi Łukašenki Dźmitry Kruty. Hetaja trojka — samyja vysokapastaŭlenyja čynoŭniki ŭ dziaržavie. Mahčyma, eksperty, nazyvajučy ich, zychodzili mienavita ź ich aficyjnaha statusu, a nia ź viedaŭ pra asabistyja pieravahi Alaksandra Łukašenki.
Usie inšyja pryhadanyja ekspertami kandydaty nabrali pa adnym hołasie. Tolki adzin ekspert nazvaŭ samym imaviernym spadkajemcam Mikałaja Łukašenku, a adzin žartaŭnik — lubimaha Łukašenkavaha sabaku Umku.
Varta zaŭvažyć, što Viktara Łukašenku nazvała choć i biassprečnaja bolšaść, ale tolki adnosnaja. Adzin z ekspertaŭ patłumačyŭ, čamu nia vybraŭ jaho:
«Kali śmierć nablizicca da jaho raniej, čym Łukašenka planuje (a ŭ jahonych planach — dažyć i dakiravać da 35-hodździa Mikałaja, kali pavodle dziejnaj Kanstytucyi lubimy syn zmoža być abrany prezydentam), to mahčymaja «časovaja arenda» prezydenckaha fatela Viktaram Łukašenkam. Adnak uzrovień niedavieru baćki starejšamu synu nastolki vysoki, što taki varyjant małaimavierny».
Paśla Łukašenki: novaja ŭłada «pa zakonie» ci «pa fakcie»
U nastupnym hrafiku pryvodziacca adkazy na pytańnie, chto najbolš imavierna staŭ by na čale Biełarusi, kali b Alaksandar Łukašenka syšoŭ ad ułady, nie nazvaŭšy pierajemnika.
*Ekspertaŭ prasili nazvać tolki adnu asobu, adnak niekatoryja nazvali niekalki, tamu suma adkazaŭ bolš za kolkaść respandentaŭ
Jak bačym, adkazy na hetaje pytańnie istotna adroźnivajucca ad adkazaŭ pra hipatetyčnych «pryznačanych spadkajemcaŭ». Pierš čym tłumačyć hetyja adroźnieńni, zrobim nievialičkija jurydyčnaje i sacyjalahičnaje adstupleńni.
Pavodle redakcyi Kanstytucyi, pryniataj na referendumie 28 lutaha 2022 hodu, u vypadku, kali dziejny prezydent Biełarusi niazdolny vykonvać svaje abaviazki, časovym vykanaŭcam jahonych abaviazkaŭ robicca staršynia Savietu Respubliki. U vypadku hibieli prezydenta jahonyja paŭnamoctvy pierachodziać časova da Rady biaśpieki, staršyniuje ŭ jakoj iznoŭ ža staršynia Savietu Respubliki. Ciapier heta Natalla Kačanava.
Pavodle raniejšaj redakcyi Kanstytucyi časovym pierajemnikam prezydenta, jaki staŭ niedziejazdolnym, byŭ premjer-ministar. I da referendumu, i ciapier hetuju pasadu zajmaŭ i zajmaje Raman Hałoŭčanka.
Adnak pytańnie apošniaha hrafiku — nie pytańnie na viedańnie Kanstytucyi. U im admysłova nie paznačalisia časavyja ramki. Dośvied mnohich aŭtarytarnych i tatalitarnych režymaŭ śviedčyć, što persona, jakaja prychodzić da ŭłady adrazu paśla sychodu ŭładara, nie abaviazkova doŭha ŭtrymlivajecca na pasadzie.
Paśla śmierci Josifa Stalina jahonym pierajemnikam staŭ Hieorhi Malankoŭ. Ale nieŭzabavie, u vyniku ŭnutryaparatnaj baraćby, faktyčnym lideram SSSR, a praz peŭny čas i farmalnym, staŭ Mikita Chruščoŭ. Hetak ža adrazu paśla śmierci Mao Czeduna Kitaj spačatku ŭznačaliŭ Chua Hofen, ale ŭ adnosna chutkim časie, u vyniku žorstkaj palityčnaj baraćby, faktyčnym kiraŭnikom KNR staŭ Den Siaopin.
Tak što farmalny adkaz na pytańnie apošniaha hrafiku — Natalla Kačanava. Taki adkaz dali tolki krychu bolš za čverć ekspertaŭ. Kačanava nabrała bolš za ŭsich astatnich, ale nie našmat. Na druhim miescy apynuŭsia Raman Hałoŭčanka.
My admysłova pytalisia ŭ ekspertaŭ, jakija nazvali jaho, ci viedajuć jany, što pavodle źmienaŭ u Kanstytucyju, zroblenych pa vynikach referendumu 2022 hodu, premjer užo nie źjaŭlajecca pierajemnikam pavodle zakonu. 9 ekspertaŭ adkazali, što viedajuć, i što, nazvaŭšy Hałoŭčanku, mieli na ŭvazie, što jon uznačalić krainu ŭ vyniku palityčnaj baraćby.
Voś niekatoryja tłumačeńni ekspertami ich vybaru:
• «Hałoŭčanku zaćvierdzić Maskva. Kačanavu paprosiać admovicca ad pasady».
• «Ja nia dumaju, što ŭ vypadku kryzisu Kačanavaj daduć kiravać krainaj. Ja taksama nia dumaju, što roznaha rodu «farmalnaści» buduć upłyvać na toje, chto atrymaje ŭładu. Pakolki ŭ krainie nichto nie abapirajecca na zakon, a zakon padhaniajuć pad patreby, to lubomu rašeńniu znojduć (prydumajuć) abhruntavańnie».
• «Farmalna Kačanava, ale chto jana biez Łukašenki? Źbiare praz tydzień pasiadžeńnie čaho zaŭhodna i sastupić miesca Hałoŭčanku, jak čałavieku z bolš surjoznaj bazaj. Usio ž nia Švecyja jakaja, kab papierkami zamaročvacca».
Pierajemnikam «pa fakcie» bačać Viktara Łukašenku tolki 4 eksperty, ich amal u 5 razoŭ mienš, čym tych, chto razhladaje jaho jak imaviernaha «pryznačanaha spadkajemcu». Stolki ž nabraŭ i Dźmitry Kruty, u jakoha rejtynhi i pryznačanaha, i faktyčnaha pierajemnika praktyčna supali.
Niekalki ekspertaŭ nazvali Alaksandra Valfoviča, dziaržsakratara Rady biaśpieki. Darečy, jon naradziŭsia nie ŭ Biełarusi i tamu pavodle Kanstytucyi prezydentam krainy być nia moža. Ale niadkul nie vynikaje, što nastupnym faktyčnym lideram budzie mienavita asoba, jakaja zajmaje pasadu prezydenta.
Try eksperty dali niepersanalizavany adkaz — staŭlenik Kramla. Voś ich tłumačeńni.
• «Kali nia budzie zapuščany scenar hvałtoŭnaj śmierci, rašeńnie ab «pierajemniku» budzie prymacca nie ŭ Biełarusi, a ŭ Kramli: im moža być najbolš lajalny i zaležny ad Kramla čałaviek z pradstaŭnikoŭ palityčnych elitaŭ Biełarusi».
• «Čałaviek, pryznačany Maskvoj. Chutčej, biurakrat ci siłavik vysokaha ŭzroŭniu. Imia nazvać nie mahu. Jaho zadačaj budzie padrychtoŭka «ŭźjadnańnia» z Rasiejaj. Kali aneksija adbudziecca, to kiraŭnikom Biełaruskaj federalnaj akruhi stanie hramadzianin RF».
• «Chutčej za ŭsio, heta byŭ by staŭlenik Rasiei. Abo, što mienš imavierna, na peŭny čas uźniknie kalektyŭnaje kiraŭnictva, pakul nia vyznačycca viadučaja fihura ŭ novaj kanstrukcyi biełaruskaj ułady».
Pa adnym hołasie atrymali Pavał Łatuška i kamandzir pałku Kalinoŭskaha. Heta śviedčańnie taho, što kardynalnych palityčnych źmienaŭ, prychodu da ŭłady apazycyi, eksperty ŭ vypadku sychodu Łukašenki nie pradbačać. Prynamsi ŭ ahladnaj budučyni.
Łacinskaja prymaŭka kaža: Hołas narodu — hołas Boha. Pra takoje ž značeńnie hołasu ekspertaŭ rymlanie nie vykazvalisia. Tak što vyniki apytańnia, pradstaŭlenyja vašaj uvazie, nia varta razhladać jak dakładny prahnoz budučyni Biełarusi. Tym nia mienš možna spadziavacca, što jany paspryjajuć lepšamu razumieńniu taho, što čakaje krainu.
Chto ŭdzielničaŭ u apytańni «Radyjo Svaboda»
Apytańnie pravodziłasia 1—10 žniŭnia 2024 hodu metadam ankietavańnia. Adkazać było prapanavana 60 ekspertam, uziali ŭdzieł u apytańni 43 eksperty — hramadzianie Biełarusi, ZŠA, Kanady, Litvy, Polščy, Rasiei i Ŭkrainy.
- Ryhor Astapienia, doktar palitalohii, kiraŭnik prajektu «Biełaruskaja inicyjatyva» Chatham House
- Dźmitry Bałkuniec, palityčny kamentatar, hramadzki dziajač
- Filip Bikanaŭ, sacyjolah, udzielnik prajektu «Biełaruski trekier pieramienaŭ»
- Andrej Vardamacki, doktar sacyjalohii, kiraŭnik Biełaruskaj analityčnaj majsterni
- Pavał Vusaŭ, doktar palitalohii, dyrektar Centru palityčnaha analizu i prahnozu
- Alena Hapava, prafesarka katedry sacyjalohii Ŭniversytetu Zachodniaha Mičyhanu
- Vadzim Dubnoŭ, ahladalnik prajektu «Radyjo Svaboda» «Echo Kavkaza»
- Hryhory Jofe, były prafesar Redfardzkaha ŭniversytetu
- Stanisłaŭ Ivaškievič, zasnavalnik i kiraŭnik Biełaruskaha raśślednickaha centru
- Uład Kobiec, dyrektar mižnarodnaj inicyjatyvy iSANS
- Valer Kavaleŭski, kiraŭnik Ahienctva eŭraatlantyčnaha supracoŭnictva, były pradstaŭnik Abjadnanaha pierachodnaha kabinetu ŭ mižnarodnych spravach
- Andrej Kazakievič, doktar palitalohii, dyrektar instytutu «Palityčnaja sfera»
- Alaksandar Kłaskoŭski, palityčny ahladalnik prajektu «Pozirk»
- Kamil Kłysiński, palitolah, analityk polskaha Centru ŭschodnich daśledavańniaŭ
- Hienadź Koršunaŭ, sacyjolah, staršy daśledčyk Centru novych idejaŭ
- Jaŭhien Kryžanoŭski, doktar palitalohii, daśledčyk z Strasburskaha ŭniversytetu
- Andrej Łaŭruchin, palitolah, dyrektar pa daśledavańniach Instytutu raźvićcia i sacyjalnaha rynku dla Biełarusi i Ŭschodniaj Eŭropy
- Volha Łojka, redaktarka vydańnia «Płan B»
- Źmicier Łukašuk, redaktar «Eŭrapiejskaha radyjo dla Biełarusi»
- Jaŭhien Mahda, palitolah, dyrektar Instytutu suśvietnaj palityki
- Vadzim Mažejka, doktar kulturalohii, palityčny analityk i kansultant, kaardynatar ekspertnaj sietki «Našaje mierkavańnie»
- Devid Marpłz, historyk, prafesar historyi ŭ kanadzkim Universytecie Alberty
- Alaksandar Marozaŭ, palitolah, vykładčyk Karłavaha ŭniversytetu ŭ Prazie
- Pavał Macukievič, staršy analityk Centru novych idejaŭ, były časovy pavierany ŭ spravach Biełarusi ŭ Švajcaryi
- Arkadź Mošes, palitolah, dyrektar daśledčych prahramaŭ Uschodniaha susiedztva i Rasiei ŭ Finskim instytucie mižnarodnych dačynieńniaŭ
- Siarhiej Miadźviedzieŭ, vykładčyk filazofskaha fakultetu Karłavaha ŭniversytetu ŭ Prazie, viadučy prahramy «Archieołohija» rasiejskaj słužby Radyjo Svaboda
- Siarhiej Navumčyk, publicyst, hramadzki dziajač
- Michał Patocki, palityčny ahladalnik, žurnalist polskaha vydańnia Dziennik Gazeta Prawna
- Alaksandar Paškievič, historyk, siabra Biełaruskaha instytutu publičnaj historyi
- Vital Portnikaŭ, ukrainski žurnalist i palityčny analityk
- Anastasija Roŭda, hałoŭnaja redaktarka «Našaj Nivy», viadoŭca Youtube-kanału TOK_TALK
- Piotra Rudkoŭski, filozaf, palityčny analityk
- Lesia Rudnik, palitalahinia, dyrektarka Centru novych idejaŭ
- Maksim Samarukaŭ, palitolah, navukovy supracoŭnik Berlinskaha centru Karnehi pa vyvučeńni Rasiei i Eŭrazii
- Jaŭhienija Suhak, žurnalistka, aŭtarka hramadzka-palityčnych Youtube-prajektaŭ «Mnie tožie nie nravitsia» i «Časiki tikajut»
- Roza Turarbiekava, palitalahinia
- Alaksandar Frydman, historyk, palityčny analityk
- Uładzimir Fiasienka, ukrainski palitolah, kiraŭnik Centru palityčnych daśledavańniaŭ «Penta»
- Taciana Čulickaja, palitalahinia, daśledčyca Haradzkoha ŭniversytetu Mančesteru
- Arciom Šrajbman, palityčny analityk, kiraŭnik daśledčaha centru Sense Analytics
- Rusłan Šošyn, žurnalist polskaj hazety «Rzeczpospolita»
- Vitald Juraš, žurnalist partału Onet.pl, były časovy pavierany Polščy ŭ Biełarusi
- Vicis Jurkonis, palitolah, kiraŭnik litoŭskaha adździaleńnia mižnarodnaj arhanizacyi Freedom House
Kamientary