Niekatoryja ciažkaści na šlachu biełaruskaj apazycyi tłumačacca jakaściami čałaviečaj pamiaci. Jana zanadta karotkaja. Piša Jury Chadyka.
Pieršy Kanhres
Pieršy Nacyjanalny Kanhres u abaronu Kanstytucyi adbyŭsia 18 kastryčnika 1996 h. Jamu papiaredničała inicyjatyva Staršyni Prezidyuma VS XIII sklikańnia S. Šareckaha, jaki ŭ kancy žniŭnia zaprasiŭ na tajemnuju naradu pradstaŭnikoŭ piaci najbujniejšych partyj. Pobač z pradstaŭnikami AHP, PKB i Ahrarnaj partyj, jakija mieli svaje frakcyi ŭ VS, siadzieli pradstaŭniki BSDP (NH) i PBNF (M. Statkievič i Ju. Chadyka), jakija frakcyj nia mieli. Heta byŭ mužny krok z boku S. Šareckaha. Tolki try miesiacy tamu jon publična asudziŭ «biesparadki» padčas Čarnobylskaha šlachu, paśla jakich bolš za 200 čałaviek źviarnulisia za miedyčnaj dapamohaju, a V. Siŭčyk i Ju. Chadyka apynulisia na Vaładarcy. Ale ciapier jon adčuŭ pahrozu, jakuju nios abvieščany Łukašenkam referendum i rašyŭ abapiercisia na ŭsie palityčnyja siły, što vystupali suprać dyktatury.
S. Šarecki zrazumieŭ, što spynić Łukašenku, jaki da hetaha času 18 razoŭ parušyŭ zakon, što zafiksavaŭ Kanstytucyjny Sud, moža tolki impičment. Ale ŭ składzie VS jon mieŭ tolki nievialikuju i chistskuju bolšaść siarod 199 abranych deputataŭ. Tamu jon i vyrašyŭ abapiercisia na «vuličnuju demakratyju». Tak utvaryłasia šyrokaja apazycyja, dzie ŭpieršyniu pobač z BNF źjaviłasia i PKB.
Na praciahu niekalkich sustreč byŭ nia tolki raspracavany płan impičmentu, ale i vyrašana supraćpastavić łukašenkaŭskamu Usiebiełaruskamu Schodu Nacyjanalny Kanhres. Jany i adbylisia adnačasna, tolki ŭ roznych miescach. Delehaty vyznačalisia partyjami ŭ adpaviednaści z atrymanymi kvotami. Było šmat zaprošanych haściej. U prezidyumie siadzieŭ Ja. Bryl. Ź bliskučaju pramovaj vystupiŭ słavuty kinarežyser V. Dašuk. Kanhres pryniaŭ uzhodnienyja rezalucyi ŭ padtrymku impičmentu.
Tamu, kali 15 listapada łukašenkaŭskija ciełaachoŭniki nie puścili ŭ CVK V. Hančara, pryznačanaha Viarchoŭnym Savietam staršyniom hetaha orhana, ludzi zaniali płoŭšu Niezaležnaści. Ad niekalkich socień da niekalkich tysiač mitynhoŭcaŭ u dzień i ŭ nočy viravała na płoščy ceły tydzień. Słuchali tranślacyju dramatyčnych pasiedžańniaŭ VS, śpiavali, hrelisia čym mahli. Kiraŭnictva VS nie zhadziłasia na prapanovu zaniać mitynhoŭcami budynak Domu Urada. Naadvarot, viečaram u piatnicu [22 listapada], kali prylacieła z Maskvy złaviesnaja trojca ŭ składzie V. Čarnamyrdzin, Ja. Strojeŭ, H. Sielaźnioŭ, S. Šarecki zaklikaŭ ludziej razyjścisia. Dalejšaje viadoma.
Druhi kanhres
Adnak zakładzienyja pryncypy ŭzajemadziejańnia roznych hrupovak apazycyi ŭ chutkim časie byli skarystanyja znoŭ. Hałoŭnaju metaju apazycyi ŭ toj čas było davieści navakolnamu śvietu, što ŭ Biełarusi adbyŭsia dziaržaŭny pieravarot i lehitymny VS adchileny ad ułady prezydentam. Uviesnu 1997 h. u Minsk byŭ nakiravany pasoł Eŭraźviazu Marena z zadańniem naładzić pieramovy pamiž dvuma halinami zakonnaj ułady. Prezydyum VS sklikaŭ Kanhres, kab zaćvierdzić umovy mahčymaha pahadnieńnia z prezidentam. Siarod ich było patrabavańnie viartańnia Kanstytucyi-94 i stvareńnia Kanstytucyjnaj kamisii dla ŭniasieńnia ŭ jaje papravak z ulikam referenduma 1996 h. Było patrabavańnie adnavić pracu razahnanaha VS u poŭnym składzie. Dia praviadzieńnia pieramoŭ była zaźvieržana trochasabovaja kamisija na čale z namieśnikam Staršyni Prezidyuma H. Karpienkam. I stvorana kansultacyjnaja rada z analitykaŭ i prdstaŭnikoŭ partyj, jakaja pavinna była dapamahać padčas pieramoŭ.
Adnak paśla troch vizitaŭ Mareny ŭ Minsk sproby ŭłahodzić kanstytucyjny kryzis byli spynieny, bo pieramovy nie dali plonu. Tamu 17 vieraśnia taho ž hodu EZ pryniaŭ rašeńnie abmiežavać kantakty z uładami RB. Z hetaha hodu ŭ składzie biełaruskaj apazicyi akramia šerahu demakratyčnych partyj apynulisia kala 90 zakonna abranych deputataŭ VS, bolšaja častka Prezidyuma VS načale sa Staršyniem i dvuma jahonymi namieśnikami. A taksama ŭpłyvovyja pradstaŭniki vykanaŭčaj ułady – pieršy premjer?ministr łukašenkaŭskaha Urada M. Čyhir, byłyja ministry abarony P. Kazłoŭski, nutranych spraŭ Ju. Zacharanka, pracy i sacyjalnych adnosinaŭ A. Sasnoŭ, zamministra zamiežnych spraŭ A. Sańnikaŭ. Ale apazicyja stała całkam pazasistemnaj, bo ni adzin jaje pradstaŭnik nie ŭvachodziŭ ni ŭ jaki ŭładny orhan.
Treci kanhres
Važniejšaj prablemaj dla ŭsich prychilnikaŭ niezaležnaści i demakratyi ŭ Biełarusi paśla kančatkovaha zamacavańnia vynikaŭ dziaržaŭnaha pieravarotu 1994h. stała niebiaśpieka straty suvierenitetu ŭ vyniku pahłynieńnia RB rasijskaj Fiederacyjaj. Nielha było dapuścić pryznańnia zachodnimi demakratyčnymi krainami zakonnaści stvoranaha ŭ Biełarusi režymu. Tamu Prezidyum VS vyrašyŭ abvieścić čarhovyja prezidenckija vybary ŭ 1999 h., jak taho patrabavała Kanstytucyja-94. Arhanizacyja vybaraŭ daručałasia V. Hančaru – zakonnamu staršyni CVK.Pravieści takuju mahutnuju kampaniju «paralelnych» vybaraŭ biez dapamohi i aktyŭnaha ŭdziełu demakratyčnych partyj było niemahčyma.
Arhkamitet, jaki ŭznačaliŭ H. Karpienka, sklikaŭ treci KDS 30-31 studzienia 1999h. Płan vybarčaj kampanii byŭ padtrymany. AHP vyłučyła pretendentam na kandydata M. Čyhira, a PBNF – Z. Paźniaka. Represiŭny aparat režymu nia byŭ jašče daviedzieny da daskanałaści. Kamandy abodvuch pretendentaŭ sabrali nieabchodnyja 100 tys. podpisaŭ. Ale ŭžo ŭ čas zboru podpisaŭ vyjavilisia ambicyi adnaho z pretendentaŭ. Z. Paźniak nadrukavaŭ artykuł «Prajekt Čyhir», u jakim abviaščaŭ svajho supiernika «maskoŭskim prajektam». Vybuchnuŭ skandał, ale kampanija praciahvałasia. Tym časam byŭ aryštavany M. Čyhir, i raptoŭna pamior H. Karpienka. 2?ha maja pačałosia daterminovaje hałasavańnie i V. Hančar pačaŭ ahučvać nievierahodnyja ličby prahałasavaŭšych. 7?ha maja byŭ zachopleny nieviadomymi i źnik Ju. Zacharanka, jaki karystaŭsia vialikim aŭtarytetam u MUS. 8?ha maja Sojm BNF zaklikaje V. Hančara stroha prytrymlivacca zakona, a svaich prychilnikaŭ davieści kampaniju da kanca. Na nastupny dzień Z. Paźniak svaim listom z?za miažy i telefonnymi zvankami prymušaje svaich nierazvažajučych prychilnikaŭ pakidać vybarčyja kamisii. Kampanija «paralelnych»vybaraŭ kančatkova razvalvajecca.
Nichto nie pavieryŭ ličbam, jakija ahučyŭ V. Hančar paśla 16 maja. Sacyjałahičnaje apytańnie pakazała, što jon pavialičyŭ ich u 10 razoŭ. Nasamreč prahałasavašych było tolki 5,3%. Ale heta – 400 tys. čałaviek. Kali b nie kančalny skandał i nievytłumačalnaja chłuśnia CVK V. Hančara, kampaniju možna było b ličyć paśpiachovaju. Jana nie vyśvietliła tolki taho, chto — radykał Paźniak ci pamiarkoŭny M. Čyhir – bolš prymalny dla biełaruskaha elektaratu ŭ najbližejšy čas. Ale zdoleła iznoŭ pryciahnuć uvahu svabodnaha śvietu da Biełarusi.
U červieni ŭ Buchareście adbyłasia narada kiraŭnikoŭ bujniejšych apazycyjnych partyj z pradstaŭnikom Eŭraźviazu. U lipieni EZ prymaje słavutyja čatyry ŭmovy demakratyzacyi biełaruskaha režymu. Ad jaho patrabujuć: spynić represii, dać dostup demakratyčnym partyjam da elektronnych ŚMI, pryniać novy vybarčy zakon i pašyryć pravy parłamienta. U vyniku ŭ žniŭni pad ehidaj pasła EZ Chansa?Hieorha Vika pačała dziejničać KRAPP – kaardynacyjnaja rada apazicyjnych palityčnych partyj.
Pasoł Vik prykłaŭ vialikija namahańni, kab naładzić pramy dyjałoh apazicyi i ŭrada. Jaho sproby doŭžylisia da maja nastupnaha hodu. Ale adsutnaść žadańnia z boku Łukašenki, što da dyjałohu, što da demakratyzacyi, prymusili apazicyju sklikać čarhovy KDS, kab vyznačycca z udziełam u vybarach u Pałatu pradstaŭnikoŭ NS.
Čaćviorty KDS
Upieršyniu Kanhres adbyvaŭsia biez ehidy lehitymnaha Prezidyuma VS. Jaho staršynia emihravaŭ u Litvu a pieršy namiestnik biazśledna źnik. Ale pytańnie było nadzvyčaj važnaje. Z boku zachodnich krain pačaścilisia kantakty z režymam Łukašenka. Nabližalisia pieršyja vybary (a nie pryznačeńnie) deputataŭ PP NS. Tamu paŭstała niebiaśpieka pryznańnia stvoranych pavodle Kanstytucyi-96 orhanaŭ ułady zakonnymi. Na fonie piezpierapynnych sprobaŭ stvareńnia sajuznaj z Rasijaj dziaržavy ŭdzieł apazicyi ŭ vybarach moh pierakreślić usie papiarednii namahańni zafiksavać u śviadomaści zachodnich demakratyj nialehitymnaść stvoranaha Łukašenkam režymu.
Paśla praciahłych sprečak było pryniataje ŭzhodnienaje rašeńnie ab bajkocie pałatačnych vybaraŭ. Adnak całkam jaho vykanali tolki try partyi – PBNF, AHP i KCHP?BNF. BSDP(NH) i PKB dazvolili svaim siabram piersanalna vyrašać prablemu ŭdziełu. ŁDPB Hajdukieviča na vybary pajšła i s taho času ŭ apazicyi nie ličycca.
Niepaśladoŭnaść pazicyi kamunistaŭ i sacyjał-demakrataŭ vyjaviłasia ŭ tym, što na vybary pajšli ich lidery. Ale režym nie acaniŭ takoha ŭčynka. Ni S. Kalakin, ni M. Statkievič u pałatu nie prajšli. Bolš taho, viečaram dnia vybaraŭ Ł. Jarmošyna zajaviła, što mienavita na tych akruhach, dzie bałatavalisia zhadanyja vyšej asoby, vybary nie adbylisia. Adnak nastupnym viečaram abvierhła svajo vykazvańnie.
Razam z tym sacyjałahičnyja apytańni śviedčyli, što bajkot byŭ paśpiachovym bolš čym na 40% učastkaŭ. Mienavita paśla kanfuzu 2000h. režym udaskanaliŭ svaju vybarčuju taktyku. Ludziej stali nastojliva hnać na daterminovaje hałasavańnie, a niezaležnyja naziralniki i sacyjołahi pieratvarylisia ŭ «terarystaŭ».
Piaty KDS
Adrazu paśla pałatačnych vybaraŭ paŭstała prablema vybaraŭ prezydenckich. Uzmacnieńnie palityčnaj reakcyi nie dazvalała drabić siły apazicyi, padtrymka jakoj u hramadztvie zamierzła na ŭzroŭni prykładna 30%. Tamu pieramovy pra vyłučeńnie adnaho kandydata ad apazicyi pačalisia ŭ siaredzinie vosieni 2000 h. Užo ŭ listapadzie AHP spyniłasia na kandydatury M. Čyhira. BSDP (NH) łabiravała kandydaturu prafsajuznaha lidera U. Hančaryka. PBNF vybrała S. Domaša, byłoha mera Harodni i namieśnika S. Šareckaha ŭ Prezidyumie VS XIII sklikańnia. PKB paśla minułaha KDS i razychodžańniaŭ pa pytańni bajkotu pačatkova ŭ kansultacyjach nie brała ŭdziełu.
Ale pakul stvoranyja hrupy ekśpiertaŭ paraŭnoŭvali pieravahi i chiby vyłučanych partyjami pretendentaŭ, hetyja pretendenty ŭziali spravu ŭ svaje ruki. I dałučyli ŭ svajo koła jašče dvuch – staršyniu PKB S. Kalakina i P. Kazłoŭskaha i enierhična pačali šukać hrošy na svaje indyvidualnyja vybarčyja kampanii. Lidery partyj, jakija imknulisia vybrać niepartyjnaha pretendenta, što spraščała abjadnańnie ŭsich demakratyčnych sił, zrabili pamyłku, vypuściŭšy z?pad kantrolu praces vyznačeńnia adzinaha kandydata. «Piaciorka» paabiacała, što jany sami zrobiać taki vybar.
Čas ciok, a vybar usio nie adbyvaŭsia. Kožny ź piacioch stvaryŭ svaju kamandu i razam jašče z dobrym dziesiatkam «volnych strałkoŭ» pačaŭ źbirać podpisy za svajo vyłučeńnie. U hałovach elektaratu zapanavaŭ poŭny chaos. Tolki paśla taho, jak vyśvietliłasia, što bolš za 100 tys. podpisaŭ sabrali dvoje – S. Domaš i U. Hančaryk – sprava adbłru adzinaha zrušyła ź miesca. 21 lipienia pad ciskam V. Lavonava «piaciorka» nazvała adzinym U. Hančaryka.
Tak byŭ realizavania «arystakratyčny» varyjant vyznačeńnia adzinaha apazicyjnaha kandydata. Jon pakazaŭ, što navat u ludziej, jakija nie majuć vialikich zasłuh pierad demakratyjaj, asabistyja ambicyi mohuć zaškalivać za razumnyja miežy. Bo navat paśla abrańnia «adzinaha» situacyja nie stała praściej. Treba było piśmova zafiksavać abaviazki «adzinaha» i padtrymlivajučajo jaho demakratyčnaj supolnaściu, jakaja i musiła arhanizavać jaho vybarčuju kampaniju. Treba było ŭłahodzić adnosiny z «druhoj» asobaju, jakaja pretendavała nie mieniej jak na pasadu premjera. Narešcie, treba było mabilizavać demakratyčny aktyŭ na padtrymku «adzinaha», chacia da hetaha kožnaja partyja pracavała na svajho favaryta. Abyjścisia biez Kanhresa ŭ takoj situacyi było niemahčyma.
Jon sabraŭsia 18 žniŭnia. Abiedźvie VIP-piersony pradstali pierad schodam z karotkimi pramovami i pakinuli zalu. Potym lidery partyj zaklikli ludziej abjadnacca i prykłaści ŭsie siły dla pieramohi. Da dnia vybaraŭ zastavałasia try tydni. Ale i hety čas byŭ zhubleny z?za faktyčnaj admovy kamandy S. Domaša pracavać na U. Hančaryka.
Tym nia mienš, pa dadzienych NISEPD rejtynh U. Hančaryka z 3% u pačatku žniŭnia imkliva vyras i ŭ vieraśni dasiahnuŭ 30%. Jaho praktyčna padtrymała ŭsia apazicyjna nastrojenaja častka elektaratu. Nia hledziačy na blakłyja vystupy pa BT i skamiečanuju ahitacyjnuju kampaniju. Tolki za zvańnie adzinaha. Padtrymka narodam U. Hančaryka ŭ 2001 h. była vyšej, čym A. Milinkieviča i Kazulina ŭ 2006h. razam.
Šosty KDS
Piaty KDS byŭ apošni, jaki sklikaŭsia pavodle kvotnaha pryncypu. Była ŭličana prapanova AHP abirać «adzinaha» pa-amierykansku, praz «prajmieryz» - schody miascovaha demakratyčnaha aktyvu. Letam 2005h. było praviedziena bolš za 120 rajonnych schodaŭ i abrana kala čverci delehataŭ KDS. Delehatmai stali taksama byłyja deputaty VS XII i XIII sklikańniaŭ i udzielniki vybarčaj kampanii 2004h.,iakija sabrali za svajo vyłučiońnie bolš za 1000 podpisaŭ. Astatnija byli vyznačanyja, jak i raniej, pa kvotach ad partyj i hramadzkich arhanizacyj. Razam nabrałosia kala 900 asob.
Pracesam padrychtoŭki KDS kiravała Palityčnaja rada. Jana ŭtvaryłasia ŭ 2004h. ź lideraŭ bujniejšych partyj – PBNF, AHP, PKB, PP i BSDH. Na praciahu 2005h. kolkaść siabroŭ Palitrady pavialičyłasia da 10 za košt dałučeńnia bolš drobnych arhanizacyj. U baku zastalisia BSDP(NH)i BSDP(H).
Dla ŭdziełu ŭ vybarach kandydata abjadnanaj apazicyi było nieabchodna atrymać padtrymku bolšaści na adnoj ź siami kanfierencyj – minskaj haradskoj ci abłasnych. Takija miakkija ŭmovy byli zrobleny, kab pryciahnuć da ŭdziełu «upłyvovych asob», pa trapnym vyrazie A. Vajtoviča. Adnak ni adna takaja asoba pravieryć svaju ŭpłyvovaść na kanfierencyi ADS nie ryzyknuła. U zmahańni ŭziali ŭdzieł čatyry pretendenty – S. Kalakin, A. Labiedźka, S. Šuškievič i A. Milinkievič. Biespartyjny aktyvist NGO byŭ vyłučany PBNF i partyjaj «zialonych».
KDS adbyŭsia 1-2 kastryčnika 2005 h. U druhim tury ź pieravahaju ŭ 8 hałasoŭ pieramoh A. Milinkievič. I adrazu zrabiŭ pieršuju pamyłku. Jon utvaryŭ svaju kamandu nie z prychilnikaŭ, jak heta robicca ŭ cyvilizavanym śviecie, a sa svaich apanientaŭ. Vybarčy štab uznačaliŭ S. Kalakin, a intelektualny centar – Nacyjanalny kamitet – A. Labiedźka. Zrazumieła, što jany nie prajaŭlali inicyjatyvy, a čakali jaje ad «adzinaha». Jaje ž nie było. Akramia taho nie było zroblena efiektyŭnych zachadaŭ da pryciahnieńnia ŭ ahulnuju kampaniju A. Kazulina, vyłučanaha BSDP(H), i nie ŭličana mahčymaść daterminovych vybaraŭ.
Što z usiaho hetaha stałasia – viadoma. Ale niedachop tvorčych, kreatyŭnych zdolnaściaŭ eks-kandydata z šakujučaj jasnaściu vyjaviŭsia paśla vybaraŭ. A. Milinkievič, jaki abiacaŭ adkryta pryznać svaju parazu ŭ vypadku prjhryša vybaraŭ, nia tolki jaje nie pryznaŭ ale i zajaviŭ pra niepatrebnaść spravazdačy pierad ludźmi, jakija nadali jamu hodnaść «adzinaha».
Ci budzie siomy KDS?
Jak viadoma, ahulnych suśvietnych saboraŭ chryścijanskaj carkvy było tolki siem. Dalej imknieńnie da adzinstva sastupiła bolš praktyčnym intaresam. Ci skončycca historyja zmahańnia za adzinstva demakratyčnaj apazicyi ŭ Biełarusi jaje siomym Kanhresam? Jon musić adbycca hetaj viasnoju. Papiarednie nazvanaja data – 18 sakavika.
Apisanaja vyšej historyja śviedčyć, što Kanhresy źbiralisia nia tolki dla abrańnia lidera. Čaściej dla ŭmacavańnia adzinstva i vyznačeńnia nakirunka ahulnaj palityki. Hetaja ž historyja śviedčyć, što palityčnaja kultura, jak pretendentaŭ na liderstva, tak i demakratyčnaha aktyvu raście vielmi pavolna.
Tamu biaru na siabie adkaznaść sfarmulavać niekalki ŭrokaŭ hetaj historyi.
Niama lepšaha miechanizmu ŭmacavańnia adzinstva ADS, čym Kanhres.
Spačatku adzinstva a potym lider a nie naadvarot. Abrańnie tolki daje mahčymaść stać lideram.
Toj, chto nie moža pryznać parazu na KDS, musić adyjści ŭ bok a nie zaminać spravie. Taksama i toj, dla kaho abajańnie jaho lidera kaštoŭniej za intaresy Biełarusi.
Pracavać treba na taho, chto atrymaŭ padtrymku bolšaści.
Ja dumaju, što siomy KDS adbudziecca. Navat, kali jakaja-niebudź płyń demakratyčnaj apazicyi admovicca brać u im udzieł. Heta – lepš, čym zaminać jaho pracy. Treba pamiatać, što zryŭ Kanhresa – heta poŭnaja dyskredytacyja ADS i stvareńnie najzručniejšych umoŭ dla pałacavych pieravarotaŭ unutry panujučaj kliki.
«Padlik hałasoŭ jak sataniscki rytuał». Były člen kamisii raskazaŭ, jak u Biełarusi falsifikujuć vybary8
Kamientary