«Паелі з мамай цёртай сырой бульбачкі з варэннем». Украінцы распавялі, як праз вайну ў 21 стагоддзі сутыкнуліся з сапраўдным голадам
Нягледзячы на тое, што многія ўкраінцы чакалі расійскага ўварвання і рыхтаваліся да яго (напрыклад, уступалі ў шэрагі тэрытарыяльнай абароны), мала хто мог здагадацца, што баявыя дзеянні прывядуць да аблогі адразу некалькіх гарадоў, а значыць, і да гуманітарнага крызісу. На самым пачатку вайны праблемы з ежай пачаліся ў Кіеўскай вобласці і Марыупалі, а таксама ў мностве населеных пунктаў на шляху расійскай арміі. Па просьбе «Медузы» кіеўская журналістка Ірына, прозвішча якой з мэтаў бяспекі не называецца, запісала гісторыі ўкраінцаў, якія ледзь не загінулі ад голаду і смагі ў 2022 годзе.
Валянціна, 70 гадоў, пенсіянерка з Бучы
Што ела і піла: тры лыжкі грачанай кашы на дзень, вада з гнілой студні, вараная бульба, суп са смажанага сала і лука
На працягу трох гадоў у Валянціны з Бучы прагрэсаваў некроз тазасцегнавога сустава. 10 лютага 2022-га, у дзень яе 70-годдзя, ёй нарэшце зрабілі аперацыю. У бальніцы Валянціна заразілася кавідам, і яе, не паспеўшы зняць швы, выпісалі. Дзеці Валянціны, якія жылі ў іншай частцы горада, не маглі патрапіць да яе з-за баявых дзеянняў з самага пачатку расійскага ўварвання. Пазней яны эвакуіраваліся. Так Валянціна засталася адна: без прадуктаў і без магчымасці за імі схадзіць.
Газ адключалі паэтапна. Яго ў гарэлцы рабілася ўсё менш і менш. Кашку грачаную, якая ў мяне заставалася з апошняга прыезду дачкі, я падзяліла на некалькі дзён. Яна была ў маленькай каструльцы, я дзве-тры сталовыя лыжкі зʼем, і ўсё.
Больш за ўсё мяне непакоіла пытанне вады. У мяне ў студні вада вельмі дрэнная, гнілая. Калодзеж вельмі стары і даўно не чышчаны, там поўна смаўжоў і паганак. У доме водаправода няма. У мяне заставалася тры-чатыры літры чыстай вады з той, што дзеці прывозілі. Я была гатовая піць ваду нават са студні, але самастойна я яе здабыць не змагла б. Пасля зніклі і інтэрнэт, і сувязь. І дзеці мае зусім зніклі. Я ляжу і не ведаю, што мне рабіць. Ляжу, малюся, а малітва ідзе марна. Куды ўсе падзеліся? І я зразумела, што калі ідзе вайна, і дзяцей няма, то мае дзеці, мусіць, загінулі. Гэта быў проста кашмар…
На працягу літаральна адной ночы праз старыя рамы і шчыліны з дома выветрылася апошняе цяпло. Усе коўдры, якія былі, я накінула на сябе, схавалася як магла. І не было ні ўнутранага цяпла, ні кіпеню, каб сябе неяк сагрэць. Я старалася падняцца, але было вельмі балюча, не было сілы. Я так пераначавала адну ноч. Потым наліла вады ў бутэльку меншую і лягла на яе целам, каб сваім цяплом падцяпліць яе — бо вада ўжо замярзала. Я піла яе па глыточку, але і яна стала канчацца. Мне яе хапіла прыкладна на чатыры дні. Праўда, дачка прыносіла мне «Баржомі» [да вайны], я яе паставіла на стале і ледзь не малілася на яе. Пакінула на той выпадак, калі буду паміраць.
На трэцюю такую халодную ноч я адчула, што зусім замярзаю, цяжка нават гук выдаць, хоць я заўсёды малюся ўслых. Зразумела, што ў гэтую ноч сапраўды замёрзну, і прачытала малітву, каб Гасподзь мяне прыняў. І тут прыходзіць мой брат Славік (імёны сваякоў Валянціны змененыя па яе просьбе, — заўв. «Медузы»). Ён застаўся ўдваіх з сынам у іх доме. Яны жывуць побач, але мы больш за дзесяць гадоў былі ў сварцы і не размаўлялі. А тут, відаць, Гасподзь уклаў яму ў галаву думку прыйсці. Славік кажа: «Ёсць буржуйка, я табе яе пастаўлю на кухні, буду ў ёй там паліць, і табе цяпло ў пакой пойдзе. І я там буду на ўсіх гатаваць».
Я марыла пра кіпень. Славік паставіў буржуйку, накіпяціў мне вады. І мне стала цёпла. Я ажыла. Славік хадзіў, варыў ежу, але яе было няшмат і ў яго. Першы абед у мяне быў — дзве адварныя бульбіны.
[На пачатку сакавіка] бамбіць пачалі па-чорнаму, дзень і ноч дом тросся. Я да гэтага стала прывыкаць, але ляжала і ўвесь час думала: «Напэўна, гэта мая апошняя гадзіна, дзень». І так кожны дзень і гадзіну. Малілася і баялася, што памру без пакаяння. Але калі вакол былі выбухі, за ўвесь гэты час у мяне не вылецела ніводнай шыбы.
Харчаваліся адзін раз на дзень — апоўдні. Брат прыходзіў і варыў суп на смажаным сале з цыбуляй, разбаўляў вадой. І гэтая талерка супу мяне ратавала.
Пілі кіпень: чай скончыўся, апошні пакуначак я заварвала тры дні. Кіпяцілі тую ваду са студні. Нават да гнілой вады з макрыцамі можна прывыкнуць. У мяне быў тэрмас, я ў яго налівала кіпень і піла на працягу дня. І паціху ела пачак печыва, які мне прывезла ятроўка яшчэ перад вайной. Яшчэ ў нас была вермішэль неяк. Адзін раз брат смажыў рыбу. Некалькі разоў адварваў бурак і моркву, абіраў і даваў мне.
Не дай Бог вам даведацца, што такое, калі няма сілы. Я малітваслоў не магла ўтрымаць у руках. Але я ўвесь час малілася, каб Бог стварыў цуд і акупанты сышлі. А ў перапынках паміж малітвамі ляжала і пералічвала галінкі на дрэве, якое бачыла ў акно.
Ежа Валянціны ў найгоршыя дні вайны: дзве-тры сталовыя лыжкі кашы і мінімум вады
У канцы сакавіка расійскія войскі адступілі з Кіеўскай вобласці. На пачатку красавіка да Валянціны сталі прыязджаць валанцёры і дактары.
Першай прыехала ўрач-траўматолаг, яна прывезла мне доктарскую каўбасу і нейкі вітамінізаваны энергетык, сказала абавязкова піць. Паставіла мне яшчэ [дыягназ] анемію і літаральна катастрафічнае абязводжванне. Праз дзень прыехалі валанцёры і прывезлі мне мора прадуктаў: і вермішэль, і тушонку, і нейкія вітамінкі шыпучыя нават былі. Гэта была такая радасць!
Як і калі ў мяне скончыўся каранавірус, я нават не ведаю. Проста ачуняла, і ўсё, сапраўды цудам. З-за голаду мая рэабілітацыя зацягваецца, бо не нарастаюць патрэбныя мышцы, якія павінны трымаць новы сустаў. Доўгі голад даў ускладненні і на жоўцевы [пузыр], ён гангрэнізаваўся, яго прыйшлося выдаліць, так што нядаўна я перанесла яшчэ адну аперацыю.
Дачка вярнулася з Роўна і адразу ж мяне забрала, гэта было 19 красавіка. Увесь гэты час мы жывём у Кіеве. Я баюся вяртацца дадому ў Бучу, зноў убачыць той ложак, зноў успомніць гэта ўсё… Да вайны я важыла 92 кілаграмы, а цяпер 70.
Ганна, 36 гадоў, хатняя гаспадыня з Марыупаля і яе сям'я
Што елі і пілі: марынаваная гародніна, кілаграм бульбы, крупы, сухары з аднаго бохана хлеба, сухі фінік.
Да пачатку вайны Ганна (імя змененае па просьбе гераіні) з мужам, трохгадовым сынам, маці і малодшай сястрой жылі ў сваім доме на Левым беразе Марыўпаля. Але ў першыя ж дні вайны з-за абстрэлаў пераехалі ў пустую кватэру сяброў у цэнтры горада, паспеўшы купіць крыху круп і цукру. Асноўныя запасы ежы засталіся ў старой кватэры на Левым беразе, куды з-за абстрэлаў ужо немагчыма было вярнуцца.
Мы паспелі купіць дзве баклажкі вады ў апошнім адкрытым пункце продажу вады ў горадзе. А далей муж, як і астатнія гараджане, пад абстрэламі хадзіў па ваду на крыніцу.
У гаспадароў кватэры выявілася крыху круп, саленняў, знайшлася мука. Але мы не маглі нічога з яе спячы — не было святла. Мука пайшла на варэнікі з тварагом, які мы купілі ў апошнія дні перад вайной. Варэнікаў атрымалася кожнаму па пяць штук… А потым вылавілі ў рондалі яшчэ некалькі. Гэтулькі радасці было!
Як толькі ўсе супермаркеты разрабавалі, людзі пачалі шукаць склады і любыя магчымасці купіць прадукты. Бульба ў горадзе скончылася вельмі хутка. У адной з крам нам пашанцавала бясплатна дастаць са дна прычэпа грузавой машыны кілаграм раскіданай бульбы. Мы елі яго доўга: адна бульбіна ў дзень на суп з крупамі і морквай для чацвярых дарослых і дзіцяці двух з паловай гадоў. Яшчэ ўдалося купіць капусту і моркву, а суседзі далі крыху манкі. З гэтага мы зрабілі агароднінныя катлеты. Елі ў асноўным крупы: «Артэк», рыс, проса патроху. Макароны скончыліся першымі, таму што іх любіць сын.
Ежу размяркоўвалі так: паставілі пяць талерак на стол, у кожную [накладвалі] па лыжцы, і так па крузе, пакуль каша не скончыцца — каб усім было пароўну. Малому больш. Невялікія запасы гаспадароў кватэры мы вельмі эканомілі — кашы заканчваліся вокамгненна.
Кожны дзень я думала, што ежы засталося на тры дні, але яна неяк працягвала яшчэ заставацца. Апошні тыдзень [да эвакуацыі з Марыўпаля] пачуццё голаду не пакідала, яно проста не праходзіла. Я тады ела нейкую дробязь — сухі фінік, які заваляўся недзе ў кватэры, кавалак морквы… Трэба было нешта кінуць у страўнік, каб ён не ныў, і гэта спрацоўвала. Звычайна есці хацелася вечарам, ноччу і раніцай, пакуль на вогнішчы яшчэ нічога не прыгатавалася.
Літаральна за пару дзён да адʼезду я нечага зноў залезла ў гаспадарскі халадзільнік, які доўга стаяў зачыненым (бо мы адтуль усё дасталі), і выявіла там два слоікі квашанай капусты. А яшчэ слоік марынаваных памідораў і слоік грыбоў. Паколькі ўсё было марынаванае, яно не сапсавалася [без электрычнасці]. Як жа мы гэта елі! Уся ежа перад гэтым была абсалютна прэснай, нават агароднінны і абсалютна посны суп, які мы аднойчы зварылі на вогнішчы — у гэтым супе была капуста, цыбуля, морква і таматная паста, якая знайшлася ў сяброў, і ўсё. Мы гэтыя тры слоічкі дэлікатэсаў таксама эканомілі і расцягвалі. Але потым я пачытала гісторыі пра голад іншых людзей і зразумела, што мы зусім шыкавалі.
Аднойчы нам сказалі, што ў суседні двор прыйшла гуманітарка [гуманітарная дапамога] — мы з суседзямі абменьваліся такімі навінамі і чуткамі. Мы прыйшлі туды, там украінскі вайсковец прывёз на машыне хлеб, і гэты хлеб размяркоўвалі па сектарах сховішчаў канкрэтнага дома. Я памятаю, калі ўбачыла гэты хлеб з адлегласці ў тры метры, злавіла сябе на думцы, што ён вельмі прыгожы. Я ніколі не думала, што хлеб можа быць такі прыгожы. Але іншым людзям з нашага дома хлеба не дасталася, і яны пайшлі. Мы сказалі, што ў нас маленькае дзіця, і той вайсковец даў нам два боханы. Другі бохан мы аддалі сямʼі з маленькай дачкой, таксама з нашага дома.
Гэты бохан хлеба мы расцягнулі на тыдзень ці крыху больш. Хлеб не быў на смак дзівосным, нічым такім не адрозніваўся. У ім былі відавочныя прымешкі — аўсяныя шматкі, семачкі сланечніка, але нам было смачна і сытна. Я гэты хлеб парэзала на невялікія кавалачкі [і засушыла], іх нам хапіла [на дарогу] аж да Бердзянска, куды мы хутка выехалі. Шлях доўжыўся больш за дзесяць гадзін, у дарогу нам узяць не было чаго, акрамя гэтых кавалачкаў хлеба, і яны нас вельмі выручылі.
Мая прабабуля Нюся, чыё дзяцінства прайшло ў Марыупалі, перажыла блакаду Ленінграда. Прадзед першым эшалонам вывез яе з горада, і такім чынам [харчуючыся ў дарозе засушанымі кавалачкамі хлеба] яна змагла выратавацца. Але да канца сваіх дзён яна сушыла сухарыкі чорнага хлеба і вельмі беражліва да іх ставілася. Калі здарылася блакада Марыўпаля, я перш за ўсё ўспомніла бабулю Нюсю. Гэтыя кавалачкі, на якія я рэзала хлеб… Я рабіла як яна.
Павел, 71 год, пенсіянер з Марыупаля
Што еў і піў: грэчка, суп з неправаранага гароху, адно яйка на дзень, сухія аўсяныя шматкі з вадой
Павел даведаўся пра пачатак расійскага ўварвання з радыёнавін. Ён чакаў вайну, але не думаў, што Марыупаль апынецца ў аблозе. Сам Павел амаль не можа хадзіць. Грошы скончыліся ў першыя дні баявых дзеянняў — чарговую пенсію ў яго проста не атрымалася зняць з карты (гэтым звычайна займаліся сваякі). Да сярэдзіны сакавіка ежу Паўлу прыносіла яго пляменніца Марыя. Пасля абстрэлу Драмтэатра яе сямʼя эвакуявалася, узяць Паўла з сабой яны не паспелі.
На рэшту грошай 24 лютага я схадзіў у краму, але там ужо нічога не было — усё раскупілі. На апошнія грошы я набыў вельмі дарагія сыры. Я яшчэ на касе пажартаваў: калі б я іх яшчэ паеў, калі не ў час вайны? Проста нічога іншага ўжо не было, ды і яны на палічцы былі апошнія.
Калі я ўжо ўсё сваё зʼеў, выходзіў на двор да людзей. Усе распалілі вогнішчы, каб гатаваць. Спачатку мяне карміла суседка Люда, яна варыла супы. Далей стала зусім дрэнна, бо ў мяне прадуктаў толкам і не было, а тут ужо ні ў каго не стала. Я браў пакрысе ў суседзяў, каб ад іх не адрываць, і галадаў. Два разы страчваў прытомнасць ад голаду.
У сакавіку—красавіку ваенныя дзеянні былі вельмі інтэнсіўныя, снарады падалі проста ў двары. Але людзі ўсё роўна гатавалі — дзявацца не было куды. Навучыліся па гуку адрозніваць, які менавіта снарад ляціць. І калі што — беглі ў дзвярныя праёмы, кожны ў свой дом. А як крыху сціхала — выходзілі і працягвалі гатаваць.
Пачынаўся абстрэл — я накрываўся цёплай коўдрай з галавой, а вакол бабахала і ляцелі аскепкі. І я чакаў. Спынялася — выпаўзаў. Потым у дом здарылася прамое пападанне. Але ў майго ложка ўдалае размяшчэнне — не каля вокнаў. На мяне проста зваліўся кавалак тынкоўкі, было лёгкае галавакружэнне. А суседняга пакоя не стала. Добра, што гэта было не нешта буйнакалібернае, інакш мяне б забіла.
Гатавалі ў асноўным грэчку, іншага я не памятаю. Бульба была дэфіцытам, мы яе елі зрэдку. Варылі гарохавы суп — з сухога гароху. Дровы эканомілі, таму гарох асабліва не праварвалі. Гарох [у супе] быў як каменьчыкі. Часцей за ўсё еў так: адно яйка на дзень. Аўсяныя шматкі запіваў вадой. Часам магло атрымацца два яйкі зʼесці. Так было з сярэдзіны сакавіка да сярэдзіны красавіка.
Ежа Паўла ў горшыя дні вайны: адно яйка; аўсяныя шматкі, залітыя вадой
Бывала яшчэ, суседка на закуску дасць некалькі шакаладных цукерак — у яе аднекуль былі запасы. Спачатку ў мяне заставалася крыху кавы, я сам варыў яе ў турцы на вогнішчы. Яна хутка скончылася, і я піў гарбату, якую мне прапануюць. Гарбаты было ўдосталь ва ўсіх.
Суседзі мяне клікалі, каб пакарміць. І я выходзіў, еў. Яны мяне не праганялі, але я сам ішоў. Мне было няёмка вочы мазоліць — што мяне, маўляў, карміць трэба. Елі мы раз на дзень, у асноўным раніцай. Потым я ішоў спаць, каб есці не хацелася. Сіл не было. Часам я сядзеў у кветніку і чытаў. З дому суседа, які зʼехаў, выбуховай хваляй вынесла кнігі на вуліцу, я знайшоў сярод іх «Гісторыю Украіны» Арэста Субцельнага. І вось я сядзеў пад абстрэлам і чытаў. Нічога добрага ўжо не чакаў — думаў, што сваякоў забіла, і ніхто мяне не выратуе.
У канцы красавіка ў Марыупалі аднавілі сувязь, і пляменніца Паўла Марыя, якая да таго часу эвакуявалася, змагла з дапамогай знаёмых (ці за грошы — з людзьмі, якія такім чынам зараблялі) адпраўляць яму ежу: яйкі, кураціну. Павел дзяліўся прадуктамі з суседзямі. У горадзе зʼявіліся стыхійныя рынкі, ежу пачалі прывозіць з Расіі і самаабвешчанай ДНР. І нават у гэтым выпадку Паўлу патрабавалася некалькі дзён, каб дастаць прадукты (нехта павінен перавесці ў наяўныя грошы, знайсці прадукты і дабрацца да Паўла). З'явілася і гуманітарная дапамога з РФ. Яна дасталася Паўлу ўсяго раз, сярод ежы быў слоік тушонкі. Павел выявіў яе па дарозе з Марыупаля ў Вільню, куды ён пазней змог эвакуявацца праз Расію. Тушонка аказалася непрыдатнай у ежу.
Аляксандр, 44 гады, выкладчык інфарматыкі і робататэхнікі з Бучы, яго жонка і сын
Што елі і пілі: сухая вермішэль, кансервы і крупы, смажаная (але злёгку пратухлая) рыба
Аляксандр разам з жонкай і сынам жыў на Яблонскай вуліцы ў Бучы — там, дзе пасля адступлення расійскіх войскаў у канцы сакавіка знайшлі большую частку цел загінулых жыхароў горада. Зімой Аляксандр бачыў у інтэрнэце фатаграфіі ваеннай тэхнікі на расійска-ўкраінскай мяжы — і не сумняваўся, што будзе вайна. Сын Аляксандра перад пачаткам уварвання зламаў нагу і перасоўваўся на мыліцах. Сам Аляксандр — інвалід першай групы, ён можа хадзіць толькі з кійком.
25 лютага жонка пайшла ў супермаркет, які [знаходзіцца] паміж Бучай і Ірпенем, нешта змагла купіць з ежы — няшмат, нейкіх сардэлек. Адмысловых запасаў дома не было. Як ва ўсіх: бульбачка, яйкі, трохі круп, алей, цукар — нічога асаблівага, мінімум. У гэтым плане мы да вайны абсалютна не былі гатовыя.
Раніцай 27 лютага нас пачалі моцна абстрэльваць. Мы сядзелі дома, зачыніліся ў ваннай, таму што ўсё ходырам хадзіла. Баяліся — абы па нашым доме не папала… Газ пасля гэтага дня знік: перабілі трубу. Жонка стала гатаваць у мультыварцы. У тыя дні яшчэ былі ўсе камунікацыі: і вада, і святло, і цяпло.
Сурʼёзныя праблемы пачаліся, калі быў другі заход оркаў [расійскіх вайскоўцаў], гэта было 3 сакавіка. Прыкладна ў той дзень зніклі электраэнергія і вада. Мы сядзелі на хатніх запасах, елі ўсё, што было ў маразілцы, і крупы, даядалі ўсё, што было ў кансервах. Тугавата было, увесь час хацелася есці. Ежы на траіх дарослых вельмі не хапала: адна сухамятка.
Кіраўнік дома прынёс нам селядца і бохан хлеба аднекуль. І быў сухпаёк орчы [застаўся ад расійскіх вайскоўцаў]. Нашы мужыкі [знаёмыя] у разбітых БМП знайшлі пайкі з надпісам «Армія Расіі», прынеслі нам адзін яшчэ чысла 28-га [лютага]. Там быў сухі спірт: мы на ім гатавалі гарбату і каву, калі газ знік. Паспрабавалі мяса — кансервы. Не вельмі яно добрае. Былі там яшчэ галеты, канцэнтраты нейкія, але мы гэта есці не сталі. Непрыемна. Гэта была апошняя ежа, якая заставалася ў нас дома.
У адзін вечар, прыкладна 5 сакавіка, оркі пачалі страляць па кватэрных дзвярах, біцца ў дзверы на першым паверсе, грукаць нагамі. Мы сядзелі ў сябе на другім паверсе, стаіліся ў ваннай. Пасля гэтага нас паклікалі да сябе суседзі з чацвёртага паверха, шматдзетная сямʼя. Яны запрасілі нас і яшчэ адну сямʼю, у кватэры было вельмі шмат людзей. У іх тры пакоі, і мы жылі ў іх, пакуль не выехалі ў Кіеў. У іх была маленькая газавая фаерка, таксама выцягнутая з падбітай варожай тэхнікі. Але для гатавання яна не прыстасаваная, мы на ёй разагравалі ваду ў кубачку. Нас шмат было, так што чаю асабліва не напʼешся.
З гатаваннем [да гэтага часу] стала ўжо зусім цяжка, і ўсе суседзі пачалі гатаваць на вогнішчы каля дома. Дзяліліся адзін з адным. Выносілі ў каго што было. Мы елі тое, што нам давалі. Хто дасць, у таго і бралі ежу. Вайна ўсіх навучыла дзяліцца.
Суседзі нейкі суп рабілі на вогнішчы: знайшлі вермішэль і бульбу, моркву. Рыбу пяклі — гэта, здаецца, быў мінтай, ужо пратухлы крышку, таму што без святла [без электрычнасці] захоўваўся. Адзін раз нехта зварыў пельмені — яны неяк захаваліся без маразілкі, можа, таму што вельмі холадна было. «Мівіну» [локшыну хуткага прыгатавання] нават елі, як дзеці — усухамятку. Елі адзін раз, раніцай, а ў абед пілі нейкі чай, можа, і ўсё. Талерка супу і кубак гарбаты — сярэдні рацыён на дзень. Мне па стане здароўя нельга асабліва есці вугляводы, але даводзілася есці ўсё — есці-та хацелася.
8 сакавіка, калі скончылася ўся пітная вада, жонка пайшла ў зачыненую краму, спусцілася на склад, у цёмны падвал, знайшла там пару маленькіх бутэлечак вады, сокаў, кукурузныя палачкі. Суседзі таксама хадзілі, знайшлі замарожаныя крабавыя палачкі, падзяліліся.
У адзін з дзён бамбёжак увогуле ніхто нічога не еў: увесь час прасядзелі ў падвале. Калі моцна стралялі вакол — не да ежы.
10 сакавіка мы эвакуяваліся. Сусед, у якога мы жылі, сказаў: «Ежа скончылася, вада таксама, чакаць няма чаго, трэба выходзіць з Бучы». Мы сабралі рэчы ў заплечнікі і пад кулямі пайшлі праз гэты апакаліпсіс, праз абарваныя правады, міма трупаў, якія ляжалі на вуліцы. Ішлі на свой страх і рызыку ў бок Кіева. Сямʼя суседзяў, мая жонка, я з палачкай і сын на мыліцах… Такая карціна.
Калі дайшлі да нашага блокпаста, я кінуўся абдымаць нашых салдат — так рады быў іх бачыць! Наш салдат нёс мяне на руках праз разбураны мост у Ірпені. Да Кіева нас адтуль падвезлі сябры жонкі. Цяпер мы жывём у сяброў на Абалоні (мясцовасць на поўначы Кіева, — заўв. «Медузы» ). Жонка да гэтага часу не можа ў Бучу вярнуцца: баіцца. Псіхалагічны стан пасля перажытага вельмі цяжкі.
Самае смачнае, што я еў за ўвесь той перыяд — гэта распушчальная кава ў палатцы для бежанцаў на ўездзе ў Кіеў. Не ведаю, што гэта было — «Якабс» ці што. Але я быў вельмі шчаслівы.
Уладзімір, Таццяна і Яўгенія, пенсіянеры з Рубежнага, Луганская вобласць
Што елі і пілі: дзве чайныя лыжкі цёртай сырой бульбы з варэннем на дзень, грушавы і ўзвары з падвала, тры грэцкія арэхі.
73-гадовы Уладзімір, 71-гадовая Таццяна і яе маці, 94-гадовая Яўгенія, жылі ў Рубежным Луганскай вобласці ў сваім доме. На пачатку ўварвання ў Яўгеніі адмовілі ногі, яна больш не магла хадзіць. Лінія фронту ў Рубежным прайшла па раёне, дзе знаходзіўся дом Уладзіміра, Таццяны і Яўгеніі, таму яны аказаліся адарванымі ад іншых частак горада. Выходзіць на вуліцу было небяспечна, у двор прыляталі снарады. У выніку аднаго з такіх пападанняў Уладзіміра кантузіла, ён часткова страціў слых.
Ужо праз некалькі тыдняў пасля пачатку поўнамаштабнай вайны, з сярэдзіны сакавіка, у сямʼі пачаліся праблемы з ежай. У першыя дні Уладзімір купіў мяшок бульбачкі. Па словах іх унучкі Вікторыі, якая распавяла «Медузе» гэтую гісторыю, гэтая пакупка іх выратавала. Апроч бульбы, у пенсіянераў было варэнне, мука і макароны, але асноўная частка нарыхтовак засталася ў летняй кухні і адрынах, якія згарэлі ў выніку абстрэлаў. Прапалі вада, святло і ацяпленне. Да пачатку красавіка быў газ: на ім смажылі бульбу. Пасля знік і ён. Уладзімір ад пачатку вайны да сярэдзіны красавіка вёў дзённік. З яго дазволу «Медуза» (з нязначнай рэдактурай) публікуе тыя часткі дзённіка, што апісваюць голад у сямʼі жыхароў Рубежнага.
19 сакавіка Вады засталася адна бутля пяць-шэсць літраў. Выйсці з дома нельга — то выбухі, то аўтаматчыкі.
22 сакавіка Прадукты на зыходзе, вада — тым больш.
23 сакавіка Дом хістаўся як картачны домік. Страляюць проста па дамах. Сядзім у калідоры, дрыжым, молімся. Прыгатаваць ежу часу няма. Вады няма. Бульбу толькі смажым. Посуд не мыем. Сёння пачысціць бульбу не дае пастаянны абстрэл.
Бабуля [Яўгенія] сёння вельмі мала ела, слабенькая. У якасці хлеба мама ( так Уладзімір называе сваю жонку Таццяну, — заўв. «Медузы» ) пячэ бліны. Сёння напружаны, сёння не пякла. Пітная вада канчаецца. Выйсці з двара небяспечна. Ямо рэшткі смажанай бульбы з адным бліном учорашняй выпечкі. Я зʼеў завараныя аўсяныя шматкі з бульбай, а Таня і бабуля — бульбу. Адкрылі трохлітровы слоік з грушамі «лімонка» (2016 года), бабулі даём сок. Яна просіць піць, а вады амаль няма.
25 сакавіка Застаўся адзін трохлітровы слоік вадохрышчанскай вады. Калі чысцім бульбу, не мыем яе так старанна, як раней. Цяпер увогуле не будзем мыць. Што будзе сёння — не ведаю, але вада скончылася. А без вады ніяк.
26 сакавіка Паелі смажана-паранай бульбы з блінчыкамі і зʼелі па дзве грушы са слоіка. Пакаёвыя кветкі паліваць няма чым, яны вянуць.
27 сакавіка Хочацца міру і цішыні, вады і электрычнасці.
28 сакавіка Вады засталося толькі на сёння. Куды ісці, каб прынесці хаця б пяць-шэсць літраў вады? Ямо грушы з банкі і крыху соку, які ў асноўным для бабулі. Назаўтра груш амаль не засталося, а соку яшчэ менш. Вады ў слоіку засталося 0,5-0,6 літра.
29 сакавіка Святла і вады няма. Усё чагосьці чакаем. Сёння 21 дзень [як] няма вады, сказала Таня. Не ведаю, я не лічыў. Елі бульбу і запівалі кроплямі соку груш. Бабуля спіць, а трэба разбудзіць, каб яна паела. Цяпер 9:40. Сядзім, думаем, што рабіць. Выйсці ў пошуках вады нельга: страляюць без папярэджання.
30 сакавіка Паелі бульбы і запілі ўзварам са сліў. Дасталі апошні слоік. Акрамя гэтай вадкасці піць больш няма чаго.
31 сакавіка Паціху змяншаецца наша вера ў святло і ваду. Мы, здаецца, гэтага не дачакаемся. Нітачка нейкіх запасаў усё танчэйшая і танчэйшая. Вады пітной няма ( у дзённіку гэтая фраза падкрэслена Уладзімірам, — заўв. «Медузы» ).
1 красавіка Смажыць бульбу няма на чым. Будзем есці яе сырой, пакрысе. Бульбы засталося зусім крыху з 20 кілаграмаў, якія я купляў.
2 красавіка Хадзіў у адрыну і склеп за ўзварамі, бо ў хаце ні кроплі вады. Гатаваць няма на чым. Што даваць бабулі?
3 красавіка Паелі з мамай цёртай сырой бульбачкі з варэннем. Запілі ўзварам, прынесеным учора.
5 красавіка Раніцай палічылі наяўную бульбу: 12 штук. Падзялілі на тры кучкі па чатыры штукі. Адну я пачысціў і нацёр на тарцы. Ямо па некалькі лыжак густога варэння. Молімся, спадзяючыся толькі на Госпада. Сёння з Таняй зʼелі дзве невялікія цёртыя сырыя бульбіны. Бабулі асобная ежа. Яна больш спіць.
6 красавіка Учора зменшылі порцыю сняданку і абеду. Да дзвюх бульбін — мне, а маме з бабуляй яблычнае павідла. Паеў нацёртую бульбу з павідлам і тры кавалачкі грэцкага арэха. Запіў вішнямі ад узвара. На заўтра засталіся дзве невялікія бульбіны. Выйсці ў склеп нельга. Што будзем рабіць, не ведаю.
8 красавіка Пʼём узвар са слоікаў, якія я прынёс са склепа. Яны заканчваюцца.
10 красавіка Жэня ўчора і сёння ляжыць. Есць патроху. Мы даядаем апошнія харчы: літровы слоік «асарці» ( з садавіны і ягад, — заўв. «Медузы» ) і манку, размочаную ў халоднай вадзе. Кожнаму па трохі. Трэба схадзіць у горад, магчыма, ёсць гуманітарка. Ежы на заўтра — няма!
11 красавіка У нас сёння скончылася ежа. Засталася пара слоікаў варэння. Без гуманітаркі — завал.
12 красавіка Ежа скончылася. Размочваем у вадзе дробныя макаронныя вырабы па пяць-шэсць гадзін і ямо з павідлам. Пакрысе заканчваецца пітная вада, якую я да пажару прынёс са склепа. Валанцёры да нас не заязджаюць.
14 красавіка Паелі размочаныя ўчора макароны. Залілі вадой новую порцыю. Молімся Госпаду!
У апошнія тыдні Таццяна, Уладзімір і Яўгенія елі цёртую сырую бульбу, змешваючы яе з павідлам — па дзве-тры чайныя лыжкі на абед і вячэру. Размочаныя макароны ператвараліся ў цеста, якое яны таксама змешвалі з павідлам і елі гэтак жа — па дзве-тры чайныя лыжкі за адзін прыём.
Па словах унучкі Вікторыі, сямʼя заставалася ў Рубежным столькі, колькі магла. Прабабуля Яўгенія не хацела есці яблычнае варэнне, таму што яно было занадта салодкім, прасіла вады, малілася і пыталася ў бога, чаму ён не забірае яе. Эвакуяваць Яўгенію, якая перастала хадзіць, не ўдалося. Адзін раз Уладзіміру і Таццяне пагадзіўся дапамагчы сусед: ён падагнаў машыну і разам з Уладзімірам на прасцінах вынес Яўгенію на двор, але ў гэты момант пачаўся абстрэл, і ад паездкі прыйшлося адмовіцца.
У сярэдзіне красавіка Таццяна і Уладзімір эвакуяваліся. Па словах Вікторыі, яны некалькі кіламетраў беглі пад абстрэламі да школы ў ЛНР, адкуль улады самаабвешчанай рэспублікі арганізоўвалі эвакуацыю ў Расію — там іх ужо чакалі сваякі. Уладзімір і Таццяна прасілі, каб Яўгенію забралі з дому — але зрабіць гэта было немагчыма з-за баявых дзеянняў.
30 красавіка знаёмыя сямʼі змаглі патрапіць у дом Уладзіміра і Таццяны і знайшлі цела Яўгеніі. Праз некалькі дзён яе, як і многіх іншых загінулых, пахавалі ў брацкай магіле пад Рубежным.
Каментары