Чамадан — вакзал — Расія! Адкуль гэтая фраза?

Не паглыбляючыся ў гісторыю, фраза з аднолькавай імавернасцю магла б узнікнуць і ў час распаду Расійскай імперыі, калі ўзнікалі новыя нацыянальныя дзяржавы, і ў час савецка-польскай ці савецка-фінскай войнаў, і напачатку Другой сусветнай вайны, калі Савецкі Саюз з Германіяй дзяліў Еўропу, і пасля яе — калі ўзнік Усходні блок сатэлітаў савецкай дзяржавы.

У кожны з гэтых перыядаў у многіх народаў існавалі важкія падставы, каб жадаць пазбавіцца ад прадстаўнікоў Расіі — перасяленцаў-каланістаў, грамадзянскай адміністрацыі ці вайскоўцаў — на сваёй тэрыторыі. 

На праверку фраза досыць маладая. І ўвесь час свайго існавання яна шырока выкарыстоўваецца ў СМІ, публіцыстыцы, навуковых артыкулах і выступах палітыкаў рознага ідэалагічнага кірунку. Прадрацца праз гэты пласт да вытокаў яе з'яўлення амаль немагчыма.

Сёння гэтая фраза шырока выкарыстоўваецца па-за межамі Расіі ў краінах, дзе засталося шмат рускамоўных жыхароў, многія з якіх не толькі патрабуюць культурнай аўтаноміі, на якую маюць законнае права, але і кардынальнай пераарыентацыі ўнутранай і знешняй палітыкі ў рэчышчы «рускага свету».

Натуральная рэакцыя астатняга насельніцтва — калі не падабаецца жыць з намі, паспрабуйце жыць у тым свеце, пра які так марыце. Гэтая рэакцыя абурэння і фармалізуецца ў фразе «чамадан, вакзал, Расія».

Не менш часта да яе звяртаюцца ў расійскіх патрыятычных колах: ад тых, хто настальгуе па агульнай савецкай Радзіме, да ўльтраправых нацыяналістаў. Гэтай фразай выкрываецца ўся сутнасць антырасійскай палітыкі і русафобскіх настрояў грамадстваў краін, якія акружаюць Расію з усіх бакоў.

Павялічыць

У Нацыянальным корпусе рускай мовы найбольш ранняя згадка словазлучэння «чамадан — вакзал» сустракаецца ў газеце «Известия» за люты 2002 года, дый то там фраза заканчваецца «сталіцай». 

«Гугл Кнігі», якія змяшчаюць амаль усю рускамоўную літаратуру і перыёдыку за апошнія стагоддзі, дазваляюць шукаць глыбей, праўда, у большасці выпадкаў карыстальнікам паказваецца толькі невялікі фрагмент тэксту, якога часта дастаткова, каб зразумець кантэкст ужывання.

Неверагодная колькасць згадак гэтай фразы прыпадае на 2020-я гады і публікацыі, якія прысвечаны расійска-ўкраінскаму канфлікту з пазіцый расійскай дзяржаўнай ідэалогіі.

Але калі наладзіць пошук на 20 стагоддзе, то геаграфія змяняецца. Гэта ўсё яшчэ «рускамірныя» патрыятычныя публікацыі, праўда, цяпер гаворка ідзе пра краіны Балтыі, Азербайджан, але ў большасці выпадкаў у 1990-х гадах фразу згадваюць у кантэксце нядаўніх падзей у Малдове часоў «перабудовы».

Малдаўская «перабудова»

У другой палове 1980-х гадоў абвешчаная генсекам Міхаілам Гарбачовым палітыка «перабудовы» сацыяльна-эканамічнага развіцця і «галоснасці» абудзіла грамадскую актыўнасць па ўсім Саюзе. Пачалі з’яўляцца «нацыянальныя франты» ў падтрымку перабудовы. У нацыянальных рэспубліках з прычыны супярэчнасцяў паміж імі і цэнтрам і недальнабачнай палітыкі савецкага кіраўніцтва, якое не ведала, што з гэтай падтрымкай рабіць і нават асцерагалася іх, вельмі хутка перайшлі на пазіцыі нацыянальнага самавызначэння і атрымання суверэнітэту. 

Павялічыць

У Малдове, як і ў балтыйскіх рэспубліках, сярод эліт востра стаялі два пытанні: пытанне захавання нацыянальнай самаідэнтычнасці ва ўмовах русіфікацыі і засялення рэспублікі выхадцамі з Расіі і законнасці ўваходжання ў склад СССР.

Дзякуючы ціску балтыйскіх рэспублік савецкія ўлады былі вымушаны прызнаць сапраўднасць сакрэтнага пратакола да пакта Молатава-Рыбентропа, паводле якога размяркоўваліся сферы ўплыву паміж нацысцкай Германіяй і Савецкім Саюзам. Менавіта заключэнне гэтага пакту дазволіла СССР у 1940 годзе заявіць Румыніі ўльтыматум, каб адарваць ад яе Бесарабію, на тэрыторыі якой была створана Малдаўская ССР.

Гэта таемная дамова з нацысцкай Германіяй разбурала легітымнасць уваходжання краю ў склад Савецкага Саюза. Пад уладай Масквы Бесарабія актыўна русіфікавалася і засялялася перасяленцамі з іншых савецкіх рэспублік. Румынская мова стала называцца малдаўскай, каб разбурыць гістарычную сувязь з Румыніяй, а яе графіка пераведзена з лацінскай на кірылічную — лічылася, што так насельніцтва прасцей і хутчэй зможа засвоіць рускую мову. 

У часы «перабудовы» нацыянальная мова і культура былі ўжо ў глыбокім заняпадзе — ва ўсіх сферах дамінавала руская мова, а немалдаўскае насельніцтва ў гарадах на той час складала больш за траціну.

Мясцовы «народны фронт», які ўзнік у 1988 годзе, перайшоў з пазіцыі захавання савецкай дзяржавы ў новым фармаце на пазіцыі нацыянальнага адраджэння і ўз'яднання з Румыніяй. 

Павялічыць

27 жніўня 1989 года ў Кішынёве адбыўся буйнамаштабны мітынг, на якім было прапанавана прызнаць малдаўскую мову ў лацінскай графіцы адзінай дзяржаўнай мовай, што і было зроблена праз некалькі дзён. 

У процівагу гэтаму народнаму руху ў прамысловым Прыднястроўі, населеным пераважна рускамоўнымі і абураным такой «дыскрымінацыяй», узнік рух, які патрабаваў замацаваць двухмоўе ў краіне і кірылічную графіку для малдаўскай мовы, якой самі «прыднястроўцы» не карысталіся і асабліва не ведалі. У рэгіёне супраць «малдавізацыі» праходзілі маштабныя забастоўкі.

Іхнія патрабаванні ніхто задавольваць не збіраўся, таму ў канцы 1989 — пачатку 1990 года адбыліся рэферэндумы, на якіх насельніцтва рэгіёна выказалася за стварэнне аўтаномнага Прыднястроўя. 

Рух супраціву малдавізацыі і ўз’яднанню з Румыніяй узнік і ў іншым кутку краіны, дзе пражывала спрэс русіфікаваная гагаузская меншасць — барацьба тут вялася быццам бы за нацыянальнае самавызначэнне, але па факце аказалася барацьбой за «рускі свет», дзе няма нават школ з выкладаннем на гагаузскай мове.

Народны фронт, які прыйшоў да ўлады праз выбары, узяў курс на далучэнне да Румыніі. Паміж яго прыхільнікамі і праціўнікамі адбываліся адкрытыя сутыкненні. Малдаўскія нацыяналісты паводзілі сябе агрэсіўна ў дачыненні да нацыянальных меншасцей. Існавала рэальная пагроза грамадзянскай вайны ў краіне.

У Гагаузіі ваенны канфлікт удалося прадухіліць, але ў 1992 годзе кроў пралілася ў Прыднястроўі, калі малдаўскія ўлады паспрабавалі вырашыць сілай пытанне сепаратысцкага рэгіёна.

Па слядах лозунгаў

Павялічыць

Як бачна з вышэй апісанай палітычнай сітуацыі ў Малдове, з'яўленне фразы «Чамадан — вакзал — Расія!» у вуснах малдаўскага насельніцтва было б цалкам натуральным.

У самой фразе нічога сутнасна новага няма — гэта сумесь лозунгаў кшталту «Германія для немцаў», якія выказваюць усе радыкальныя нацыяналістычныя рухі, перакананыя ў тым, што нейкая краіна створана толькі для аднаго народа, і вызвольных лозунгаў кшталту «Акупанты, ідзіце дадому», якія гучалі, напрыклад, у часы ўводу савецкіх войскаў у Чэхаславакію.

Павялічыць

Але з лозунгам «Чамадан — вакзал — Расія!» насамрэч не ўсё так адназначна. На працягу дзесяцігоддзя ўжываецца ён прыкладна ў аднолькавых крыніцах і з адной мэтай:

«Лозунг, кінуты ў 1989-1990 гг. «гарачымі галовамі» і не падтрыманы народам Малдовы» — з кнігі «Политический шмекеризм в Молдове» 1999 года.

«У Балтыі першымі заскандавалі на мітынгу: «Чамадан вакзал Расія!» яшчэ ў годзе восемдзесят восьмым. Кліч быў падхоплены ў Малдавіі і ва Украіне, у Цэнтральнай Азіі і ў Закаўказзі, на Паўночным Каўказе», — з кнігі «Тайны уходящего века» 1998 года.

«Лозунг «Чамадан — вакзал — Расія» стаў звычайным для нацыяналістычных маніфестацый. Экстрэмісцкая частка грамадства, уніяністы (прыхільнікі далучэння Малдавіі да Румыніі) яшчэ да ліквідацыі СССР высунулі палітычную праграму, арыентаваную на выхад з Савецкага Саюза, вывад з Малдавіі «арміі акупантаў», аб'яднанне ў «незалежную дэмакратычную Малдову ўсіх акупаваных румынскіх зямель» — Бесарабіі, Прыднястроўя, Паўночнай Букавіны і шэрагу раёнаў поўдня Украіны — з наступным іх далучэннем», — з публікацыі ў зборніку «Этнополитические конфликты в посткоммунистическом мире» 1996 года. 

«І ведаю, што расце спіс ахвотных памяняць Кішынёў на… Куды, усё роўна. Чамадан, вакзал, Расія? І на касеце дрыготкі голас малдаўскай радыёжурналісткі з Дубасараў», — з артыкула ў маскоўскай газеце «Огонек» 1991 года.

Публікацыя ў газеце «Огонек» — найбольш ранні прыклад ужывання фразы. Ніводная крыніца за 1990, 1989 ці 1988 гады не падае нічога нават набліжанага да яе.

Павялічыць

Поруч з антысемітызмам

Поруч з «Чамадан — вакзал — Расія!» таксама нярэдка ў звязцы ідуць і больш радыкальныя лозунгі «Утопім рускіх у яўрэйскай крыві!» і «Яўрэяў — у Днестр, рускіх за Днестр!». Можа, яны прывядуць да першакрыніцы?

«У верасні 1988 г. быў апублікаваны «Ліст 66» прадстаўнікоў малдаўскай інтэлігенцыі, у якім вылучаўся ўльтыматум прызнаць дзяржаўнай толькі малдаўскую мову на аснове лацінскай графікі. Увосень таго ж года ў СМІ з'явіліся антырускія публікацыі, у Кішынёве прайшлі дэманстрацыі і мітынгі, на якіх гучалі ўсё больш радыкальныя заклікі часоў румынскага дыктатара Антанеску: «Рускіх за Днестр, яўрэяў у Днестр!», «Утопім рускіх у жыдоўскай крыві!»

Шматтысячныя натоўпы нацыяналістаў, якія бесперашкодна маршыравалі і бясчынствавалі на вуліцах малдаўскай сталіцы, выкарыстоўвалі лозунгі не толькі часоў Антанеску, але і сучасныя перабудоўныя — «Малдавія для малдаван!», «Чамадан — вакзал — Расія!», «Умыем рускай крывёю асфальт!» і інш.» — з кнігі «История Приднестровской Молдавской Республики» 2000 года.

«А вось там, у Прыднястроўі, у Кішынёве, былі мітынгі, на якіх лозунгі былі такія: «Утопім рускіх у яўрэйскай крыві!». Я яшчэ ў Маскве чуў пра іх, але думаў: можа, гэта, як бывае, міфы ствараюцца. Пачаў там распытваць. І сустрэў людзей, якія мне гаварылі: «Так, я сам бачыў такі лозунг, яшчэ і іншы: «Яўрэяў — у Днестр, рускіх за Днестр!». І хоць бы адзін чалавек тут, у сталіцы Расіі выступіў з пратэстам супраць гэтага, назваў гэта антысемітызмам!» — з кнігі Ігара Шафарэвіча «Сочинения в 3-х томах» 1994 года.

Павялічыць

«Па тым жа сцэнары, здавалася, ішоў і працэс у Малдавіі: забойства 17-гадовага Дзмітрыя Мацюшына на нацыянальнай глебе, збіццё гагаузскіх і прыднястроўскіх дэпутатаў, бурныя дэманстрацыі пад лозунгамі «Чамадан, вакзал, Расія» або «Шагай, рускі Іван, чакае цябе Магадан», лютыя «13 строф пра манкуртаў» вядомага паэта Рыгора Віеру сканчаюцца воклічам: «Пайшлі прэч, дрэнь!», намёкі на «мільён кватэр», якія неўзабаве вызваляцца», — абвяшчае артыкул у расійскай газеце «Наш современник» № 2 за 1991 год.

Аўтарамі артыкула пад назвай «Славянские ручьи», якая адсылае да знакамітага верша Аляксандра Пушкіна, упадабанага адэптамі «рускага свету», з'яўляюцца эканаміст Пётр Ганчароў і гісторык Ксенія Мяла.

Аўтарытэтныя людзі, калі не ўчытвацца ў іхнія біяграфіі: Мяла — праваслаўная камуністка, якая нарадзілася на тэрыторыі Малдаўскай АССР, але ўсё жыццё пражыла ў Маскве. У 1990-я гады яна была членам чарнасоценскага Усерасійскага нацыянальнага правага цэнтра. То-бок рускія нацыяналісты вінавацілі малдаўскіх нацыяналістаў ў антысемітызме, на грунце якога чарнасоценцы і з'явіліся.

Пра збіццё на вакзале яўрэяў, якія з'язджалі з Малдовы, і лозунгі «Рускіх — за Днестр, яўрэяў — у Днестр!» і «Утопім рускіх у жыдоўскай крыві!» пісалі таксама са спасылкай на «Гласность» за 1990 год, штотыднёвы дадатак да часопіса «Известия ЦК КПСС». Крыніца ангажаваная і прадузятая, калі не сказаць маргінальная. 

Павялічыць

Ізноў усё ўпіраецца ў крыніцы пачатку 1990-х, якія апісваюць падзеі мінулых гадоў.

Дадатковы пошук па гэтых антысеміцкіх лозунгах прыводзяць да кнігі пачатку 2000-х гадоў, напісанай «прыднястроўцам» Яфімам Бершыным, у якой той сцвярджае, што гэтыя лозунгі «метровымі рускімі літарамі» зіхацелі на будынку Вярхоўнага Савета.

Ён жа бачыў на будынку парламента ў Кішынёве плакат «Гагауз добры толькі мёртвы», надпіс з якога прыводзіцца ў публікацыях побач з антырускімі і антыяўрэйскімі лозунгамі. Ён жа спыняецца і перакладае «13 строф пра манкуртаў» Грыгорэ Віеру. І больш ніхто пра іх разам не згадвае.

Выглядае так, што Бершын або «ненадзейны сведка», чые ўспаміны — гэта кампіляцыя газетных выразак за мінулыя гады, успрынятых ім самім як уласныя ўспаміны, або ён — адзіная крыніца ўсіх тых лозунгаў, якія распаўзліся па публікацыях расійскіх нацыяналістычных і прасавецкіх выданняў 1990-х гадоў. 

Народная творчасць ці свядомы ўкід?

Усе пералічаныя гэтыя лозунгі маглі мець месца, бо ад радыкалаў можна пачуць і страшнейшыя рэчы.

Але ва ўсёй гэтай гісторыі звяртае на сябе ўвагу такая нестыкоўка — ва ўсіх выпадках прыпісваецца гэтая фраза малдаванам ці прыбалтам, гаворка ідзе пра часы «народных франтоў», то-бок пра 1988-1989 гады.

Але найранейшыя згадкі пра «чамадан — вакзал» (з любой з магчымых канцовак) датуюцца пазнейшымі гадамі. І ўсе яны рэтраспектыўныя — пра падзеі мінулага, а не пра тагачасныя падзеі.

Вельмі дзіўна, што ні адна крыніца не засведчыла гэтую і іншую ксенафобскія фразы ў моманце, быццам ніхто не заўважыў іх у разгар канфлікту, а прыгадалі толькі значна пасля. Пры тым, што выданні 1970-1980-х таксама ёсць у вольным доступе і праіндэксаваны пошукавікамі. 

Яшчэ больш дзіўныя сцвярджэнні пра плакаты і транспаранты з гэтымі лозунгамі, якія быццам выкарыстоўваліся нацыяналістамі на мітынгах.

Падзеі таго пераломнага часу не засталіся па-за аб’ектывамі фота– і відэакамер, але дагэтуль ніводнага візуальнага пацвярджэння не адшукана — іначай яго б бясконца тыражавалі ўсе зацікаўленыя ў гэтым рэсурсы.

Фотаздымак, зроблены на акупаванай тэрыторыі Івана-Франкоўскай вобласці Украіны, які Марзалюк выдаваў за забойства мірнага насельніцтва Беласточчыны беларускімі калабарацыяністамі, якія выкарыстоўвалі бчб-павязкі. Кадр з праграмы «Неверагодны фашызм»

Гэтая сітуацыя моцна нагадвае спробу беларускай прапаганды раскруціць сцвярджэнне, што пад бела-чырвона-белым сцяг калабарацыяністы быццам бы забівалі мірных беларусаў — гучыць моцна, абвергнуць немагчыма, але ніводнай пісьмовай згадкі і ніводнага фотадоказу гэтага не існуе. І гэта ўжо стала агульным месцам для антынацыянальных сіл — яны бясконца спасылаюцца самі на сябе ў гэтым пытанні.

Усё наводзіць на думку, што фраза «Чамадан, вакзал, Расія» была штучна сканструявана (ці штучна раздзьмута) для ачарнення ўсіх нацыянальных і дэмакратычных рухаў у савецкіх рэспубліках, а пасля пайшла ў народ.

Насельніцтва новых рэспублік звыклася з абвінавачваннямі ў гэтым і іншых грахах супраць «вялікага брата», а пасля апрапрыявала фразу — пачало шырока выкарыстоўваць менавіта так, як апісвала расійская прапаганда.

• 40
• 0
• 3
• 4
• 8
• 9
• 17
• 0