Як помнікі русіфікуюць Беларусь? Падлікі пра тое, колькі помнікаў прысвечаныя савецкай гісторыі, а колькі — нацыянальнай
Інстытут «Палітычная сфера» прэзентаваў сваё даследаванне «Помнікі Мінска і вобласцяў: ці адпавядаюць яны нацыянальнай гісторыі і што кажуць пра ўзровень русіфікацыі?». Пры мэту і высновы працы распавялі яе аўтары дырэктар «Палітычнай сферы» Андрэй Казакевіч і гісторык Андрэй Мастыка, піша «Белсат».
«Відавочны правал у гісторыі да XIX стагоддзя»
Даследаванне беларускіх помнікаў «Палітычнай сферы» падзеленае на дзве часткі. Першая праводзілася яшчэ ў 2023 годзе — гэта было вывучэнне помнікаў абласных цэнтраў. Сёлета даследаванне было пашыранае на Мінск, і далей плануецца далучыць да яго больш дробныя беларускія гарады. <…> збіралі інфармацыю з адкрытых крыніц — дзе знаходзіцца помнік, чаму ці каму прысвечаны, калі быў усталяваны, і аналізавалі гэта», — распавёў Андрэй Казакевіч.
У Менску былі прааналізаваныя 765 аб’ектаў, у пяці абласных цэнтрах — 868.
Аказалася, што большасць помнікаў, што ў Мінску, што ў рэгіёнах (хоць у рэгіёнах крыху менш) прысвечаныя гістарычным постацям і падзеям XX стагоддзя. У Мінску такіх мемарыялаў 86,7% ці 663 аб’екты. Усе астатнія перыяды гісторыі прадстаўленыя слаба: найноўшы час ад атрымання Беларуссю незалежнасці — 5,9% (45 помнікаў), XIX стагоддзе — 3,9% (30 помнікаў), часы да XIX стагоддзя — 3,5% (27 помнікаў).
«У Мінску відавочны абсалютны правал у тым, што датычыць помнікаў перыяду да XIX стагоддзя, і ў параўнанні з абласнымі цэнтрамі, і з тым, колькі гэтым перыядам адводзіцца месца ў гісторыі, у падручніках, у розных дыскусіях. У Мінску няма ніводнага помніка, які б быў непасрэдна прысвечаны перыяду Полацкага княства ці хоць нейкаму полацкаму князю», — кажа Андрэй Казакевіч.
Большасць помнікаў, якія датычаць перыяду да XIX стагоддзя, прысвечаныя культуры — літаратуры, музыцы, кнігадрукаванню, філасофіі (Кірылы Тураўскаму). На другім месцы — рэлігійныя помнікі. За імі са значным адрывам ідзе гісторыя эпохі ВКЛ і ранейшая. І маецца адзін помнік ваенна-палітычнаму дзеячу старажытнага перыяду гісторыі, але рускаму — Аляксандру Неўскаму. Калі яго ўсталёўвалі, то казалі пра тое, што жонка Неўскага была ж беларускай, маўляў, ёсць нейкая сувязь з Беларуссю, аднак агулам гэты помнік — гэта відавочна рускі ўплыў і руская памяць, зазначаюць даследчыкі.
«Помнікі Пушкіну ёсць амаль у кожным буйным горадзе»
У помніках, прысвечаных XIX стагоддзю, становяцца багацейшымі ўплывы розных гістарычных наратываў. Але, хоць мы бачым украінскі, полькі кантэксты, галоўным застаецца расійскі.
«У абласных цэнтрах у помніках, прысвечаны XIX стагоддзю відавочнае дамінаванне расійскага гістарычнага наратыву. <..> Гэта помнікі Гогалю, Пушкіну — яны ёсць амаль у кожным буйным горадзе, і т.п. У Мінску гэтая праява каланіяльнага расійскага ўплыву, што датычыць XIX стагоддзя, значна меншая. Напрыклад, з адносна новых помнікаў у Мінску — помнік выразна беларускім культурніцкім дзеячам Манюшку і Дуніну-Марцінкевічу, устаноўлены ў 2016 годзе», — кажа Андрэй Мастыка.
Аднак у той жа час помнікаў класікам беларускай літаратуры вельмі мала, пачынальнікам, як Дунін-Марцінкевіч — адзінкі. Часцей ушаноўваецца памяць больш вядомых дзеячаў, як Янка Купала, якому ёсць помнікі ў розных гарадах Беларусі. Што здзівіла даследчыкаў — у Беларусі даволі шмат помнікаў украінскаму паэту і пісьменніку Тарасу Шаўчэнку — два ў Мінску і ёсць у абласных цэнтрах.
Большасць помнікаў, якія ўшаноўваюць падзеі XX стагоддзя, прысвечаныя Вялікай Айчыннай вайне. У той жа час, як вынікае з даследавання, у Мінску іх усяго траціна — 238 аб’ектаў. Далей ідзе культура і мастацтва (21,3%). Наступны буйны блок — навука і адукацыя — 13,7% (89 помнікаў).
«Калі іх спалучыць, атрымаецца значная колькасць, амаль як і помнікаў, прысвечаных падзеям ВАВ. Магчыма, гэта можна растлумачыць тым, што Мінск — усё ж сталіца, і што тут сканцэнтраваная значная колькасць устаноў культуры, адукацыі нацыянальнага маштабу», — зазначае Мастыка.
10% мінскіх помнікаў прысвечаныя Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года (65 помнікаў). Найменш (менш за 1%) — помнікі архітэктуры, вайне ў Афганістане, медыцыне і МУС. Амаль адсутнічае памяць пра Чарнобыль.
«У абласных цэнтрах дамінуе палітычны прасавецкі наратыў»
У абласных цэнтрах сітуацыя больш сумная — там ВАВ дамінуе абсалютна — ёй прысвечаныя 57,5% помнікаў (404). Другое месца з вялікім адрывам дзеляць паміж сабой культурніцкія помнікі і мемарыялы Кастрычніцкай рэвалюцыі (па 8,3% ці па 58 помнікаў). На трэцім месцы — вайна ў Афганістане — 4,3% (30 помнікаў).
Навуцы і адукацыі ў абласных цэнтрах прысвечаныя 3,3% помнікаў (23). У рэгіёнах з’яўляюцца помнікі падзеям 1939 года. Найменш рэлігійных помнікаў і тых, якія ўшаноўваюць памяць аб рэпрэсіях (0,7 і 0,6%).
«Таму можна сказаць, што ў абласных цэнтрах дамінуе палітычны прасавецкі наратыў», — зазначае Андрэй Мастыка.
У Мінску ёсць помнік Першай сусветнай вайне — брацкія вайсковыя могілкі. Мемарыялізацыю гэтага аб’екту ўзяла на сябе Праваслаўная царква. З гэтым былі спрэчкі, бо ўсё ж Беларусь — не настолькі монаканфесійная дзяржава, каб казаць толькі пра праваслаўных, але дамінацыя ў палітычнай прасторы дае Праваслаўнай царкве гэта прасоўваць. Помнікі пра Чарнобыль таксама найчасцей звязаныя з Праваслаўнай царквой.
Паводле нацыянальна-культурнай прыналежнасці памяці большасць помнікаў XX стагоддзя ў Мінску ўшаноўваюць памяць БССР — 75,2% (490). Далей ідзе агульнасавецкая памяць — 14,7% (96). 3,5% помнікаў (23) ушаноўваюць памяць савецкіх рэспублік, 2,8% (18) — уласна беларускую, 1,8% — габрэйскую (12 помнікаў). 1,2% — краін Еўропы (8), і 0,3% — Расіі.
У абласных цэнтрах на першым месцы таксама беларуска-савецкая памяць — 77,9% ці 517 помнікаў. На другім месцы — савецкая (12,2% — 81 помнік), на трэцім — беларуская (4,1% — 27 помнікаў). Расійскай памяці тут ужо крыху больш — 1,4% ці 9 помнікаў, габрэйскай — столькі ж — 1,8% (12 помнікаў). У рэгіёнах з’яўляецца польская памяць і яе 2,1% ці 14 помнікаў.
Русіфікацыя беларускай гарадской прасторы
У помніках пра вайну дамінуюць аб’екты, якія адлюстроўваюць гераічныя наратывы, вайсковыя дасягненні і славу. У Мінску крыху лепш прадстаўленая памяць пра ахвяраў вайны, аднак у агульным аб’ёме помнікаў, прысвечаных ВАВ, яны складаюць меншасць. Таксама заўважная прысутнасць вайсковых помнікаў, прысвечаных героям і ўдзельнікам вайны з былых савецкіх рэспублік.
Калі казаць пра ваенныя помнікі, то з іх 87,8% у Мінску прысвечаныя ўдзельнікам ВАВ, камандзірам, героям СССР, салдатам. 7,1% — ахвярам вайны, мірным жыхарам, палонным канцлагераў, 5% — ахвярам Халакосту. У абласных цэнтрах ахвярам Халакосту ўвогуле 2,5% помнікаў, а абсалютная большасць — удзельнікам вайны, салдатам.
«Новыя ваенныя помнікі таксама будуюцца ў савецкім мілітарысцкім стылі. Толькі дзякуючы Леаніду Левіну і палітыцы памяці аб ахвярах Халакосту ў Мінску ўзніклі помнікі кшталту мемарыяльнага комплексу ў Трасцянцы, якія крыху лепш рэпрэзентуюць гэтую гісторыю. Але агулам памяць шмат у чым застаецца савецкай», — кажа Мастыка.
Сярод помнікаў, прысвечаных найноўшай гісторыі, большасць звязаная з культурай, музыкай — 14,9%. Але яны не дамінуюць і заўважная больш шырокая тэматычная разнастайнасць, заўважаюць даследчыкі.
«Сёння шмат помнікаў ставіцца ў гонар МУС, МНС, памежнай службы, дзяржаўным дзеячам. Калі іх спалучыць разам, то відавочна, што дзяржаўная сфера і сілавых структураў пераважае — такіх амаль чвэрць аб’ектаў у Менску, а ў абласных цэнтрах яшчэ больш. Але ў той жа час нейкай яўнай камемаратыўнай палітыкі не прасочваецца. Пра гэта кажуць, напрыклад, помнікі завадчаніну каля прахадной ці сербскаму банкіру Карычу», — кажа гісторык.
А тая палітыка, што ёсць, актыўна спрыяе русіфікацыі беларускай гарадской прасторы, рэзюмуе Андрэй Казакевіч.
Друкаваная версія даследавання выйдзе да сярэдзіны снежня.
«Мяркую, Макей бы ўхваліў». Аўтар помніка кіраўніку МЗС расказаў, якія сэнсы ўклаў у яго3
Каментары