Jak Šuškievič abiazzbrojvaŭ enkavedysta
…A ŭ 1952 hodzie budučy kandydat na Nobela skanstrujavaŭ "varožy hołas" pad nosam u kamitetu kamsamołu.
Zaraz na słychu imia Šuškieviča: Vałensa vyłučyŭ byłoha staršyniu Viarchoŭnaha Savietu na Nobela. Ja prahledzieŭ u svaim archivie fajł z Šuškievičavymi ŭspaminami, padrychtavanymi koliś dla radyjo "Svaboda". I vybraŭ paru frahmentaŭ. Nie pra vyvad jadravaj zbroi dy inšyja rečy, za jakija prapanujecca dać premiju miru, a pra inšyja, mieniej viadomyja momanty bijahrafii.
Bo Šuškieviča balšynia ŭsprymaje mienavita jak byłoha śpikiera. Chtości paprakaje za nierašučaść na vysokaj pasadzie, chtości ličyć vialikaj histaryčnaj asobaj za adzin tolki podpis u Biełaviežy. Ja ž nia staŭlu tut na mecie davać palityčnuju charaktarystyku, a chaču nahadać: da hetaj pasady ŭ jaho za plačyma byŭ užo ładny kavałak niaprostaha žyćcia. Jano i sfarmavała asobu z peŭnym naboram rysaŭ, mocnych i, musić, nia nadta… Ale, što biassprečna, z vyrazna biełaruskim śvietapohladam.
Słova — Stanisłavu Šuškieviču.
"Moj baćka, represavany paet, adbyŭ u źniavoleńni dy ssyłcy dva dziesiacihodździ. Dyk voś, jak jaho aryštoŭvali, ja, tady dvuchhadovy mały, ujaviecie sabie, narabiŭ pierapudu siarod enkavedystaŭ.
Mianie, jak potym raspaviadała maci, zacikaviła bliskučaja cacka na remieni adnaho sa słužboŭcaŭ. Ja ciškom padyšoŭ da jaho zzadu dyj pasprabavaŭ uchapić kaburu z nahanam! Enkavedyst ad žachu ledź ci nie da stoli padskočyŭ!
Tak što kali siońnia asobnyja byłyja partfunkcyjanery abo kolišnija vykładčyki navukovaha kamunizmu raspaviadajuć, jak naciarpielisia jany ad balšavikoŭ i jak daŭno stali zmaharami z dyktaturaj, ja inšym razam žartuju, što staŭ zmaharom z tatalitarnym režymam značna raniej — u 36-m.
Kali ž surjozna, to paśla aryštu baćki stała nadta ciažka.
Maci šmat pracavała, bo karmiła siamju z čatyroch čałaviek. Tolki staŭšy studentam, ja asensavaŭ šalonyja nahruzki, jakija jana tryvała, razryvajučysia až na troch pracach.
Babula, siastra Iryna dy ja atrymlivali z času vajny i da 1947 hoda tak zvanyja ŭtrymanskija praduktovyja kartki, a maci — pracoŭnuju. Na matčynu davali 500 hramaŭ chleba na dzień, na našyja — 300. Spažyvańnie ž išło ŭ inšaj praporcyi. Maci dy babula ŭvieś čas kazali, što chleba im prosta nia chočacca. A dla mianie heta byŭ najsmačniejšy łasunak.
Dziela nas ź siastroj maci prosta niedajadała, ale nikoli nia skardziłasia na stomu, nivodnaha razu nie spaźniłasia na pracu. I tolki kali prosta ŭžo nie mahła ŭstać z łožka, prasiła schadzić u bolnicu dy vyklikać lekara.
A žyćcio praciahvałasia.
Ja byŭ niepasiedam, daciamna hulaŭ z chłopcami ŭ niachitryja spradviečnyja hulni — dahaniałki, žmurki, pikara... Ale byŭ starannym chatnim vučniem. Nieŭprykmiet maci navučyła mianie ŭ čatyry hady šparka čytać pa-biełarusku i pa-rasiejsku. Tradycyja heta zachoŭvajecca, ale z papraŭkaj na sučasnaść: unučka, jak joj było čatyry, užo niadrenna čytała i pa-anhielsku.
A tady ŭ našaj siamji dy i na ŭsioj Kamaroŭcy, u rajonie jakoj stajała naša draŭlanaja chata (akurat dzie zaraz filarmonija), zaŭždy razmaŭlali tolki pa-biełarusku. Ale maja babula — pierakananaja katalička, jakaja pahadziłasia na šlub z pravasłaŭnym dziedam tolki praz kaścioł, — pačała ciškom zaachvočvać mianie da vyvučeńnia malitvaŭ na polskaj movie. Sprava była pastaŭlenaja na rynkavy hrunt. Za kožny vyvučany relihijny tekst ja atrymlivaŭ piać kapiejek, za jakija ŭ stałoŭcy radyjozavodu pobač z domam možna było pačastavacca šklankaj kisialu. Tak pacichu pryzvyčaiŭsia ja i da polskaj movy, jakuju bolš-mienš prystojna zasvoiŭ, kali byŭ ŭ jakaści vizyt-prafesara ŭ Jahiełonskim ŭniviersytecie ŭ Krakavie ŭ 1974 hodzie.
A tady, u 39—40-m, ja moh užo sam składać pa-biełarusku listy baćku ŭ Sibir. Šlach u ich byŭ, vidać, doŭhi dy niaprosty. Cenzary pilna sačyli, kab i ŭ maich kramzalach nijakaj kramoły nie było. Baćka raspavioŭ pra heta vieršam:
U taježnuju hłuš ty prysłaŭ mnie piśmo,
Jano doŭha šukała mianie i błukała,
Ha im nadpisaŭ šmat, i piačatak kajmo,
I kanvercik čužaja ruka razarvała.
***
Što da siońniašniaha prapahandysckaha ačmureńnia, jakoje pierapaŭniaje dziaržaŭny eter, to, viedajecie, jak u tym vieršy: "Dymam źhinie ŭsio lichoje...".
Raspaviadu z hetaj nahody adnu historyju časoŭ junactva. Uvosień 1952 hodu, akurat pry kancy stalinskaj epochi, uziaŭsia ja zrabić va ŭniviersytecie radyjovuzieł. Mianie navat ad "bulby" asłabanili dy dali asobny pakojčyk na chimfaku: stvaraj! Asabliva mitusilisia vakoł dziejačy z partkamu dy kamitetu kamsamołu. Nadta ž im karcieła praz ułasnaje radyjopieradavańnie ŭźniać u našaj alma-mater idealahičnuju pracu!
Pakarpieŭ ja bahata, ale spravu zrabiŭ. Dy tolki spadzievy našych idealahičnych načalnikaŭ nie apraŭdaŭ. Nieŭprykmiet radyjovuzieł źmianiŭ, jak ciapier by skazali, farmat pieradavańnia. Dy zamiest nudoty staŭ tranślavać usio bolej muzyki, pad jakuju spraŭna ładzilisia viečarynki.
Dziakujučy hetamu ja tady staŭ va ŭniviersytecie znakamitaj fihuraj. Nu a načalstva zrabiła vysnovu, što ja razvaliŭ važnuju idealahičnuju spravu.
Praŭda, da razboru palotaŭ tak i nie dajšło. Bo ŭviesnu nia stała vusataha tyrana. A jahonaja "vertykal" nieŭzabavie pačała bolej dumać pra toje, jak vykrucicca samoj.
Karaciej, žyćcio ŭsio stavić na svaje miescy. Tak było — i tak budzie".
Kamientary