16 listapada spoŭniłasia 90 hod z dnia narodzinaŭ Kastusia Akuły
— adnaho z zasnavalnikaŭ Zhurtavańnia Biełarusaŭ Kanady i jahonaha pieršaha kiraŭnika, piśmieńnika, łaŭreata premii imia F.Bahuševiča, žurnalista, hramadskaha dziejača, adnaje z samych admietnych pastaciaŭ biełaruskaje emihracyi. Mienavita z hetaje nahody biełaruskaja hramadskaść Kanady pryznačyła listapad 2015 hoda miesiacam Kastusia Akuły.
Kastuś Akuła: radki z aŭtohrafam
U pieršy dzień listapada, na Dziady, siabry Zhurtavańnia biełarusaŭ Kanady naviedali tarontaŭskija mohiłki Pine Hills, dzie pachavany Kastuś Akuła.
Prybrali jahonuju mahiłu. Pasadzili novyja kvietki — irysy biesśmiarotnyja brunatna-čyrvonaha i biełaha koleraŭ. Uziali pa čarcy za ŭsich Dziadoŭ — tych, što lažać u Kanadzie, i tych, što zastalisia ŭ Biełarusi, i ŭsich raskinutych pa śviecie.
16 listapada kanadyjskija biełarusy, chto viedaŭ Kastusia Akułu, chto vielmi za im sumuje, iznoŭ pryjšli na jahonuju mahiłu. Prynieśli biełyja i čyrvonyja kvietki, ściahi, ručniki, Pahoniu — usio, što było dla jaho śviatym u žyćci. Čytali jahonyja vieršy. Dzialilisia ŭspaminami… A potym zrabili maleńkuju pilihrymku pa «akułaŭskich miaścinach» u Taronta. Dom, dzie jon žyŭ, kudy pryvioŭ žonku Nadzieju, dzie naradzilisia j vyraśli ichnija čaćviora dziaciej — Aleś, Hanna, Alhierd, Juraś. A jašče — i heta stałasia siurpryzam — Ira Varabiej pryviała ŭsich u toj park, da taje łaŭki, kudy adnojčy daŭno pryvioz jaje dziadźka Kastuś, kab «pakarmić vaviorak», a nasamreč raspavieści joj, jak tut, na hetaj łaŭcy, 40 hadoŭ tamu (ciapier užo bolej za 50) pisałasia (nabirałasia na ručnoj drukarcy) tryłohija «Haravatka». Znoŭ dzialilisia ŭspaminami, ale zbolšaha pasiadzieli moŭčki, prysłuchoŭvajučysia da dumak prysutnaha tut Kastusia…
«…Kali, spadziajusia, niekali maje dumki vykličuć zhadki ci chvalavańni ŭ katoraha našaha surodziča, dyk zaprašaju naviedać śviatyniu majej adzinoty …
Siadźcie pobač, padumajem, parazvažajem. Ź jakoha, dazvolcie spytać, vy hodu j katoraha stahodździa?
Pryznajusia vam, lublu źviartacca da tych, što paśla pryjduć. Ci mała chto mianie, za maju pisaninu, dzivakom ličyć. Vy, peŭnie ž, z adlehłaści času, inakš mianie razumiejecie. Aproč taho, u vas jašče adna vyhada: praź mianie vy možacie zazirnuć u moj śviet, a ja ŭ vaš anijak nie mahu, bo vy jdziecie paśla mianie, značycca ŭ niejkaj miery budziecie j praduktam takich, ci padobnych, jak ja. Tamu, kab paznać siabie, vy budziecie namahacca paznać nas, papiarednikaŭ, tak, jak i my namahalisia paznać svaich praščuraŭ…» (Kastuś Akuła )
U niadzielu, 22 listapada biełaruskaja hramadskaść Kanady ŭračysta adznačyła 90-ja ŭhodki narodzinaŭ našaha znakamitaha surodziča.
U Biełaruskim centry, što ŭ Taronta, vysiłkami siabraŭ Zhurtavańnia biełarusaŭ Kanady — arhanizacyi, jakuju ŭ 1948 h. zasnavaŭ Kastuś Akuła — stałasia hanarovaja akademija.
Raspačaŭ uračystaści Staršynia Hałoŭnaje ŭpravy Zhurtavańnia biełarusaŭ Kanady Źmicier Eljaševič. Jon adznačyŭ rolu j miesca jubilara ŭ historyi biełaruskaje pavajennaje emihracyi ŭ Kanadzie.
Pakinutaje Kastusiom Akułam u spadčynu stałasia najistotniejšym unioskam u spravu macavańnia Biełaruščyny nie tolki ŭ Kanadzie, ale j va ŭsim Zachodnim śviecie.
Kastuś Akuła zastaŭsia ŭ našaj pamiaci najpierš jak čałaviek addany svajoj Radzimie-Biełarusi. Tak, Kanada stała jaho domam, i jon pra toje nieadnojčy kazaŭ. Adnak uražvała jahonaja luboŭ da Biełarusi, cikavaść da ŭsiaho, čym žyła Baćkaŭščyna. Jon ź vielizarnaju pavahaju staviŭsia da biełaruskaha słova, i vielmi ciešyŭsia, kali jašče adna biełaruskamoŭnaja asoba z najnoŭšaje imihracyjnae chvali zavitvała ŭ naš Biełaruski centr.
Aleś Kot raspavioŭ pra toj pieryjad kanca 40-ch hadoŭ minułaha stahodździa, kali hrupaju biełarusaŭ ź liku tych, što pryjechali pa kantraktach u Kanadu ź Vialikaje Brytanii, stałasia zakładzienaju pieršaja biełaruskaja nacyjanalnaja arhanizacyja ŭ Paŭnočnaj Amierycy, što atrymała nazoŭ ''Zhurtavańnie biełarusaŭ u Kanadzie''.
Raściarušanyja pa vielizarnych abšarach Kanady, biełarusy napačatku nie mieli anijakich mahčymaściaŭ dziela naładžvańnia stasunkaŭ pamiž saboju. Były žaŭnier Druhoha korpusu armii Andersa, małady chłapiec Kastuś Akuła dobraachvotna ŭziaŭ na siabie ciažar skamunikavać i sabrać razam kolkiś śviedamych surodičaŭ praz vydańnie i rassyłku pieršaje ŭ Paŭnočnaj Amierycy biełaruskaje haziety ''Biełaruski Emihrant''.
Drukavanaje słova razychodziłasia pa śviecie j atrymoŭvała pieršyja vodhuki, ŭsio bolš i bolš pryciahvajučy ŭvahu biełaruskaha ludu, z-za vajny vymušana pakinuŭšaha Baćkaŭščynu. Tak, 23 sakavika 1948 h. redakcyja atrymała list z Halštadu, Šviecyja, u jakim skazana j nastupnaje:
''… Maja Vam vialikaja ŭdziačnaść za try ekz. ''Biełaruskaha Emihranta''. Tak skłałasia, što nadoviečy byŭ u nas prajezdam u Štokholm Sp. Prezident M. Abramčyk. Voś-ža jon pračytaŭ redahavany Vami časapis ad pieršaje da astatniaje bałonki i vykazaŭsia duža pachvalna jak ab źmieście ''Biełaruskaha Emihranta'', tak i ab jahonym afarmleńni. U hetym liście na sprobu šlu Vam 1 dał. Niachaj raście i raźvivajecca Vaš zaakijanski časapis, — my sa Staroha Śvietu budziem jamu pamocnym čym i jak maha…''
Vaš A.O.''
Kastusiu Akułu tady było 22 hady.
Pramoŭca taksama prademanstravaŭ prysutnym u zale Biełaruskaha centru histaryčny Kamunikat Časovaje Hałoŭnaje Ŭpravy zakładvajemaje arhanizacyi i ahučyŭ pieršuju tezu hetaha dakumienta:
''… 28-ha listapada 1948 h. na Schodzie biełarusaŭ u Taronta, sklikanaj Inicyjatyŭnaj Hrupaj da arhanizavańnia biełarusaŭ u Kanadzie, było pastanoŭlena ŭtvaryć biełaruskuju nacyjanalnuju arhanizacyju ŭ Kanadzie p. naz. ''Zhurtavańnie Biełarusaŭ u Kanadzie'' /Z.B.K./. Vybrana spamiž siabroŭ schodu Časovaja Hałoŭnaja Uprava Ŭ nastupnym składzie:
Staršynia - K. Akuła
Zast. Star. - B. Aranski
Sakratar - M. Paškievič
Skarbnik i ref. dapamohi - Ja. Pituška …''
Uvaha aŭdytoryi stałasia zasiarodžanaju na tym, što słovy ''biełarus'', ''biełaruski'' u adnym tolki pieršym skazie hetaha asnovatvorčaha dakumienta ŭzhadvajucca čatyry razy, a va ŭsim adobačynkavym tekście kamunikatu - vasiemnaccać(!) razoŭ. Navošta? Kab ni ŭ kaho nie zastałosia sumnieńniaŭ, jakoha kštałtu zakładvajecca arhanizacyja. Nie prychilnikaŭ Biełaruščyny, nie siabroŭ Biełarusi, nie amataraŭ biełaruskaha słova, ale mienavita arhanizacyja BIEŁARUSAŬ. Bo kali pryciśnie i pryjdziecca surjozna zmahacca za svajo, za biełaruskaje, to pa vialikim rachunku i na ''prychilnika'', i na ''amatara'', kali jany niebiełaruskaha pachodžańnia, spadziavańni kviołyja.
Stałasia uzhadanym i jašče pra niekatoryja temy, što ścipła abminajucca uvahaju padčas raspoviedu pra hramadska-palityčnuju dziejnaść Kastusia Akuły. A mienavita pra Kamitet suviazi byłych biełaruskich vieteranaŭ, jaki jon ŭznačalvaŭ.
Pieršaja suśvietnaja sustreča biełaruskich vieteranaŭ adbyłasia 17-18 žniŭnia 1974 hodu ŭ Mančestery, Vialikaja Brytanija. Udzielničali ŭ joj byłyja biełaruskija vajskoŭcy ź piaci krainaŭ: Aŭstralii, Vialikaje Brytanii, Ispanii, Kanady j Francyi. Metaju sustrečy było śviatkavańnie 30-ch uhodkaŭ Biełaruskaje krajovaje abarony i ŭšanavańnie pamiaci tych biełarusaŭ, što zmahalisia j addali svajo žyćcio za volu Baćkaŭščyny. Zhodna z rašeńniem udzielnikaŭ sustrečy j pačałosia vydańnie časapisu biełaruskich vieteranaŭ ''Zvažaj'', hałoŭnym redaktaram jakoha byŭ iznoŭ ža Kastuś Akuła. Časapis staŭsia mahutnym ideałahičnym ruparam biełarusaŭ zamiežža, hodnym vydańniem, što pryjšło na źmienu haziecie ''Biełaruski Emihrant''.
Na praciahu kolkiś hod Kastuś Akuła ŭvachodziŭ u skład Rady BNR, źjaŭlaŭsia pradstaŭnikom Rady ŭ Kanadzie.
Majučy na rukach nievylečna chvorych žonku i troch dziaciej, pracavaŭ na vytvorčaści, zajmaŭsia raznastajnaj hramadskaj dziejnaściu i i pry ŭsim hetym znachodziŭ mahčymaść pisać, vydavać i dapamahać u hetaj spravie inšym…
Kali ŭ 1988 hodzie paŭstaŭ Biełaruski Narodny Front, Zhurtavańnie biełarusaŭ Kanady nie vahałasia z vyznačeńniem svaje pazicyi adnosna dačynieńniaŭ z novapaŭstałaj u Biełarusi palityčnaj siłaj, ale adrazu ž zrazumieła, što tyja nadziei na viartańnie Baćkaŭščynaju svaje niezaležnaści, jakija natchniali biełaruskuju emihracyju ŭ pieršyja 10—15 pavajennych hod, i stalisia stračanymi z pačatkam pieryjadu tak zvanaha mirnaha suisnavańnia Zachadu z Uschodam, atrymoŭvajuć mahutnuju padpitku, prava na novaje žyćcio. Naviazvańnie stasunkaŭ z Frontam, zarhanizavańnie vizitu ŭ Kanadu delehacyi BNF na čale ź jahonym Staršyniom Zianonam Paźniakom, kantakty pamiž kiraŭnictvam abiedźviuch arhanizacyjaŭ, usiebakovaja dapamoha pieršaj relnaj apazicyjnaj isnujučaj u Biełarusi kamunistyčnaj uładzie siłaj. Kastuś Akuła j tut prajaviŭ siabie jak addany biełaruski patryjot, mocna dapamohšy Frontu materyjalna.
Dalej Aleś Kot začytaŭ uspaminy viadomych asobaŭ z roznych kutkoŭ śvietu, admysłova padrychtavanyja imi da ŭračystaściaŭ u Kanadzie z nahody 90-hodździa narodzinaŭ Kastusia Akuły: siarod ich — Staršyni Rady BNR Ivonki Surviłły, Atava, Dyrektara Biełaruskaha instytutu navuki i mastactva ŭ ZŠA doktara Vitaŭta Kipiela, Ńju-Jork, piśmieńnika Uładzimira Arłova, Miensk, krajaznaŭcy Ihara Baranoŭskaha, Bieraście, Staršyni KCHP-BNF ''Adradžeńnie'' Zianona Paźniaka, Varšava.
Z uspaminaŭ Ivonki Surviłły:
''..Usie my viedajem pra talent hetaha vialikaha biełaruskaha patryjota. Viedajem pra jahonyja, časam vielmi advažnyja vystupleńni, — jak prykładam u 1967 hodzie na Suśvietnaj vystavie ŭ Manreali. …Ale, mahčyma nie ŭsie viedajuć pra jahonuju ščodraść. A heta — vielizarnaja jakaść čałavieka.
Kastuś nie mieŭ mašyny. Nie mieŭ, bo vyrašyŭ, što hrošy, jakija jana kaštavała b — bolš pryhadzilisia ŭ Biełarusi. Kožny miesiac vysyłaŭ častku svaje piensii ŭ Biełaruś. Adnym pamahaŭ, druhim achviaravaŭ na roznyja inicyjatyvy.
Kastuś Akuła zaŭsiody byŭ častkaju našaje Biełaruskaje Siamji u Kanadzie. Kali žaniŭsia jahony syn Jurka ŭ Fłarydzie, — i baćkoŭ jaho ŭžo nie było miž nami, — zaprasiŭ mianie na viasielle, bo ja była, jak i kožny z nas, častkaju jaho biełaruskaje siamji. Dla mianie było honaram prysutničać na viasielli syna Kastusia''.
Uładzimier Arłoŭ, hołas jakoha pa telefonnaj linii praz uzmacnialnik čuła ŭsia zała Biełaruskaha centru:
''… Za akijanam Kastuś Akuła redahavaŭ hazietu «Biełaruski emihrant», časapis biełaruskich vieteranaŭ ''Zvažaj'', supracoŭničaŭ z słavutym paryžskim «Kontinientom».
U 1962-m pabačyŭ śviet pieršy raman Kastusia Akuły «Zmaharnyja darohi», jaki ŭ 1994-m byŭ pieravydadzieny ŭ Biełarusi i niekalki miesiacaŭ zajmaŭ najvyšejšyja radki ŭ śpisach ajčynnych biestsieleraŭ, adkul potym pieravandravaŭ u składzieny «Našaj Nivaj» pieralik 100 najbolš papularnych biełaruskich knihaŭ XX stahodździa. Piaru Kastusia Akuły naležyć cełaja biblijateka, dzie admietnaja miesca zajmaje aŭtabijahrafičnaja tryłohija «Haravatka».
Jon ščodra padtrymlivaŭ našy niezaležnyja vydańni. Lubiŭ rabić padarunki, pryčym heta zaŭsiody byli karysnyja j patrebnyja rečy. Čaraviki ź nievierahodna tryvałaj vałovaj skury, pryviezienyja mnie na pačatku 1990-ch, ja abuvaju j ciapier…''
Z uspaminaŭ Zianona Paźniaka.
«Ja ŭdziačny Bohu…»
Ja paznajomiŭsia z Kastusiom Akułam u krasaviku 1991 hoda ŭ Taronta. Tady delehacyja deputackaj Apazycyi Biełaruskaha Narodnaha Frontu, jakuju ja ŭznačalvaŭ, na praciahu miesiaca haściavała z palityčnym vizytam pa zaprašeńni biełaruskich arhanizacyjaŭ u ZŠA i Kanadzie. Heta byŭ pieršy vyzyt biełaruskaj antykamunistyčnaj apazycyi za miažu (jašče isnavaŭ kamunistyčny Saviecki Sajuz). Vizyt byŭ važny dla abodvuch bakoŭ — dla Fronta i dla biełaruskaj emihracyi. Pra heta było šmat tady napisana. Adtul raspačalisia stałyja kantakty Fronta z emihracyjaj.
Ja zastaŭ jašče šmat kaho ź viadomych biełaruskich aficeraŭ, vajaroŭ ź niemcami, udzielnikaŭ vialikich bitvaŭ. Niekatoryja navat demanstravali vypraŭku. Siarhiej Hutyrčyk, naprykład, na pryjomie ŭ Biełaruskim centry ŭ Saŭt-Ryvery (ZŠA) padyjšoŭ, stuknuŭ abcasami pa stojcy «zvažaj!», pradstaviŭsia i «dałažyŭ» pra siabie.
Potym była Kanada. Pieršaje majo ŭražańnie ad Kastusia Akuły — heta vajar, žaŭnier. Jon havaryŭ hučna, naŭprost i pra hałoŭnaje. A hałoŭnaje — heta Biełaruś, niezaležnaść i svaboda. My, deputaty, Fronta, chadzili razam ź im u ratušu da kiraŭnika (mera) horada Taronta ź vizytam. A pierad ratušaj na vysokim fłahštoku jakraz visieŭ Biełaruski Bieł-Čyrvona-Bieły ściah. Heta spadar Kastuś pastaraŭsia damovicca da 25-ha Sakavika. I mer Taronta tady, dziakujučy Kastusiu Akułu, byŭ dobrym siabram biełarusaŭ Kanady.
Ja na toj čas nie čytaŭ tvoraŭ piśmieńnika (nie isnavała mahčymaści), ale my šmat pra što paśpieli pahavaryć, nie ŭdajučysia ŭ santymenty. Uvohule, heta macniejšy piśmieńnik emihracyi. Kastuś Akuła zdavaŭsia mnie surovym, adkrytym i navat krychu hrubavatym, ale ja adčuvaŭ, što heta čałaviek-hłyba, asoba mocnaha duchu.
Viarnuŭšysia ŭ Miensk, miesiacy praz dva-try ja, raptam, atrymlivaju pasyłku z Kanady. Napisana, što adpraŭnik K. Akuła. Ździŭleny, ja adčyniŭ skrynku. Tam byli krupy, cukar, muka, viermišel, kanservy i ŭsialakija pradukty. Ničoha z taho mnie było nie patrebna, ale voś tut ja i zrazumieŭ, što los paznajomiŭ mianie z sapraŭdnym biełarusam, z vajarom, hatovym moŭčki padstavić plačo. Tady byli materyjalna ciažkija, haładnavtyja dla mnohich hady ŭ Biełarusi. Akuła viedaŭ pra toje i nia tolki mnie, šmat kamu z frontaŭcaŭ pa-sialansku pasyłaŭ pasyłki z praduktami, niby heta byli nie 90-ja, a ciažkija 40-ja. Maŭlaŭ, trymajciesia, chłopcy!
Ja čuŭ ad daśviedčanych ludziej pra ciažkaje siamiejnaje stanovišča Akuły (chvoraja žonka i dzieci). Kazali, što jahony byt — heta pakutlivaje i vialikaje vyprabavańnie. Ale Akuła maŭčaŭ. Nichto nie pavinien byŭ viedać pra jaho biadu.
Byvała viečaram spadar Kastuś nie vytrymlivaŭ napružańnia, piŭ harełku. I tady jamu chaciełasia z kimści pahavaryć, choć pra što. Jon nabiraŭ numar telefona i zvaniŭ. A była ŭžo noč.
— Chalera! — Aburaŭsia mnie adzin razzłavany jahony znajomiec. — U dźvie hadziny nočy mnie zvonić. Ja ŭžo spaŭ.
Ja ŭ dźvie hadziny nočy, tady ŭ emihracyi ŭ 90-ch, amal nikoli jašče nia spaŭ. Treba było šmat pisać, adsyłać materjały praz faks, havaryć pa telefonie. U Miensku jakraz była ranica.
Časam hučeŭ zvanok i ŭ słuchaŭcy — znajomy hołas Kastusia Akuły. Viedajučy, što havorka budzie doŭhaj, ja kłaŭsia na łožak, pryciskaŭ vucham słuchaŭku i słuchaŭ, ustaŭlajučy repliki, byvała da ranicy.
Sprava nia ŭ tym, što ja ŭsio razumieŭ, što adbyvajecca z maim subiasiednikam, mnie cikava było taksama jaho pasłuchać. Z usiaho, što kazaŭ Kastuś Akuła, mnie najbolš zapomnilisia (i ŭrazili) dva jahonyja vykazvańni.
— Viedaješ, ja ščaślivy čałaviek, ja prajšoŭ vajnu, byŭ pad Monte-Kasyna. Kolki maich siabroŭ pabiła, pakalečyła, a mianie choć by drapnuła. Nikoli navat nia raniła. Jak ja ŭdziačny Bohu i chaču svaim žyćciom adździačyć Jamu.
I druhoje.
— Viedaješ, kab ty ŭbačyŭ jak ja žyvu…, nia viedaju, peŭna mała b chto toje vytrymaŭ. Ale ja tak ŭdziačny Bohu za hetaje žyćcio. Jak Boh daje, to, vidać, dla mianie hetak i treba być, tak i dobra. Ja ž tak maliŭsia na vajnie, kab zastacca žyć…, žyć dla Biełarusi.
Adnojčy spadar Kastuś, vidać, stamiŭsia havaryć i zamaŭčaŭ. Paśla doŭhaj maŭčanki hołas:
— Zianon, ty — čałaviek. Dziakuj tabie, što ty mianie vysłuchaŭ. Dziakuj tabie.
Mianie toje skałanuła. Jak važna było dla jaho vyhavarycca i kab niechta jaho pačuŭ. Ale nikoli jon nie kazaŭ pra svaju biadu, nia žaliŭsia, nie biedavaŭ. Jon niščyŭ słovami vorahaŭ Biełarusi. Jamu treba było viavać.
Heta było daŭno, u 1996-1997-1998-ja hady. Z toj pary minuła šmat času. Kastusiu Akułu ciapier było b dzievianosta hadoŭ.
Z uspaminaŭ doktara Vitaŭta Kipiela.
''… Kastuś Akuła aktyŭna papularyzavaŭ knihi BINIMu ŭ Paŭnočnaj Amierycy. Majstravaŭ ich vystavy u Albiercie, Vankuviery (Kanada), Čykaha, Detrojcie (ZŠA). Lotaŭ, jeździŭ pa Paŭnočnaj Amierycy za svaje hrošy. Hateli, charčavańnie ŭ darozie. Niatannaja hramadskaja dziejnaść.
Padčas pracy nad ''Zmaharnymi darohami'' K. Akuła śpiecyjalna pryjazdžaŭ u Ńju-Jork pračytvać dakłady pra chadu pracy, dyskutavaŭ z Francišakam Kušalem nakont epizodaŭ knihi pra Biełaruskuju krajovuju abaronu, aficerskuju škołu BKA.
K. Akułam padrychtavana i napałovu prafinansavana ($4,000 ź jahonaje kišeni) repradukcyja ''Psałtyra'' Francyska Skaryny, vydanaha ŭ Vilni ŭ 1522 h. I navohule jahonaju tradycyjaj stała dapamahać z realizacyjaj tych vydavieckich prajektaŭ BINIMu, u jakich jon aktyŭna ŭdzielničaŭ. Zvyčajna 50% vydatkaŭ na tyja prajekty jon pakryvaŭ sam.
Z uspaminaŭ krajaznaŭcy Ihara Baranoŭskaha ź Bieraścia
''… My ź siabrami naviazali kantakty z kanadyjskimi biełarusami, abmieńvalisia infarmacyjaj, drukavanymi vydańniami. Siarod inšych my pačali atrymlivać z Kanady i časapis biełaruskich vieteranaŭ «Zvažaj», redaktaram jakoha byŭ Kastuś Akuła. Z časam jon dasłaŭ nam i svaje knihi «Zmaharnyja darohi», «Haravatka», «Za volu», napisany pa-anhlijsku raman «Tomorrow is Yesterday («Zaŭtra — heta ŭčora»). Nadzvyčaj cikava było čytać aŭtabijahrafičny raman Kastusia Akuły «Zmaharnyja darohi», bo apisanaje ŭ im stałasia absalutna novym i nieviadomym dla bolšaści z nas. Hetaja kniha, jak i inšyja jahonyja tvory, chadziła pa rukach. Asabliva cikaviłasia moładź. Tamu potym paprasili Kastusia Akułu, kab jon, pa mahčymaści, dasłaŭ jašče adzin kamplekt svaich knih — admysłova dla nadzvyčajna papularnaje ŭ tyja časy biblijatečki ŭ siadzibie Bieraściejskaj abłasnoj Rady BNF, kab bolš ludziej zmahli paznajomicca ź jahonymi tvorami…''
Pierad aŭdytoryjaj z pramovaju vystupiła hanarovy siabra Zhurtavańnia Biełarusaŭ Kanady piśmieńnica Volha Ipatava.
''… Siońnia, praz kolki hadoŭ, jakija prajšli z dnia śmierci Kastusia Akuły, možna z upeŭnienaściu padćvierdzić, što jon – najbujniejšy piśmieńnik biełaruskaha zamiežža. Pra heta jašče amal čvertku stahodździa tamu ŭpieršyniu zajaviŭ daśledčyk Mikoła Miščančuk u svajoj knizie «Litaratura biełaruskaha zamiežža», jakaja vyjšła pad ehidaj Ministerstva adukacyi i navuki i Piedahahičnaha univiersiteta imia Maksima Tanka ŭ 1993 hodzie.
… Mabyć, ni adzin ź piśmieńnikaŭ zamiežža nie padviarhaŭsia praz usie svaje hady takomu ckavańniu sa svajoj radzimy, jak hety čałaviek, jaki jašče ŭ maładości prysiahnuŭ słužyć Biełarusi i słova hetaje strymaŭ. Jaho ździekliva vyśmiejvali, pastajanna ablivali brudam, šantažavali rodnych, što zastalisia na Hłyboččynie.
Jaho zaklajmili niekali (a mienavita ŭ «Hołasie Radzimy», №42 za 1966 hod), najlepšyja i na toj, i na hety čas biełaruskija piśmieńniki – jahonyja, možna skazać, kalehi. Horka i baluča i siońnia čytać słovy, niekali, viadoma ž, pradyktavanyja piśmieńnikam źvierchu i adrasavanyja nie tolki K. Akułu, ale i St. Stankieviču, R. Krušynu, Ju.Vićbiču: «Nie vam i nie vašym chaŭruśnikam havaryć pra litaraturu, jakaja śćviardžaje vialikija idei sapraŭdnaj čałaviečnaści, nie vam havaryć pra volu i spraviadlivaść. Pradaŭšysia adzin raz, ciažka, vidać, utrymacca, kab nie pradacca i druhi». Ale jak kryŭdna, jak nievynosna ciažka było, dumajecca, čytać ich kaliści samomu Kastusiu Akułu, jaki ŭ toj čas pracavaŭ rabočym i tvory svaje pisaŭ ŭ niešmatlikija volnyja chviliny.
Ale čas mianiajecca i pacichu stavić usio na svaje miescy. Rada biełaruskich piśmieńnikaŭ abrała K. Akułu ( a taksama V. Kipiela i Ja. Zaprudnika) svaimi hanarovymi siabrami, knihi našych zamiežnych kaleh i paplečnikaŭ pa litaratury vychodziać navat u siońniašniaj Biełarusi, chaj sabie i nie ŭ dziaržaŭnych vydaviectvach.
U litaratury jość svaja asablivaść – tvory pieražyvajuć svajho stvaralnika, žyvuć i paśla jahonaj śmierci.
Kastuś Akuła paŭstaje ŭ našaj pamiaci jak žyvy, dziejsny piśmieńnik. Jaho tvory pieračytvaješ, nanova pieražyvajučy razam ź imi nialohkija šlachi biełarusa, što apynuŭsia na čužynie i nie złamaŭsia, nie zabyŭsia na rodnaje, bolš taho – akumulavaŭ ŭ sabie vopyt svajho času…»
Haspadynia kanadyjskaje dyzajnierskaje kampanii ''Spirit of Belarus'' piśmieńnica Iryna Varabiej pračytała svajo ese ''Kastuś Akuła — Biełarus, Žaŭnier, Piśmieńnik, Zmahar…'', napisanaje jašče ŭ lutym 2008 hoda admysłova na sarakaviny pa Kastusiu Akułu. U im, u pryvatnaści, stałasia skazanym nastupnaje:
«… Jon chacieŭ vajavać i byŭ hatovy addać žyćcio za svoj kraj i jahonuju historyju, ale apynuŭsia daloka ad jaho. Jon byŭ žaŭnieram, i chvali vajny matlali jaho bieź jahonaha dazvołu.
I pryšoŭ toj dzień. I nadyšła taja noč ŭ dalokaj Italii, kali ŭ adzinocie, u kazarmie polskaha korpusu brytanskaj armii, kudy rasfarmavali kadetaŭ aficerskaje škoły Biełaruskaje krajovaje abarony, - zaličyli tudy jak palakaŭ, bo «niama» takoje krainy Biełaruś, i «niama» takoha narodu biełarusy — pastaleły nie pa hadoch junak prysiahaŭ šeptam svajoj radzimie — Biełarusi.
«Imiem ziamli svajoj, matki i ŭsimi śviatymi prysiahaju vykarystać reštu žyćcia svajho, nie paškadavać siłaŭ, kab u budučyni słužyć adno narodu svajmu, pakryŭdžanamu j paniavolenamu…»
Jon zrazumieŭ, što zmahacca za svoj kraj možna i za krajem jaho.
Budučynia. Niaviedamaja dalačyń…
«Čas taki — licha na jaho!» Nici jakoha losu spradajuć tabie Sudzianicy?..
«Ci pavieryš. Babka adna była navaražyła mnie, što pražyvu žyćcio vielmi doŭhaje, ale turbulentnaje…» Babka ni ŭ čym nie pamyliłasia. … Jon byŭ abrany, kab zrabić toje, što zrabiŭ, i nichto inšy hetaha nie zrabiŭ. Ciapier užo niaviedama, ci jon zasłužyŭ abranaść, ci byŭ ad rodu nakanavany słužyć. Šlachi Najvyšejšaha nam niaviedamyja. Sudzianicy abierahali jahonaje žyćcio ŭ samych nievierahodnych abstavinach. Jon dakładna viedaŭ, dla čaho. Kab vykanać svajo žyćciovaje pryznačeńnie: pakinuć historyi j litaratury adziny, maštabu epapei, tvor, što zanatuje pakutny šlach na zachad Biełaruskaje krajovaje abarony i ŭsiaho vyzvolnickaha ruchu trahičnych 40-ch. I jašče — historyju Biełarusi pieršaje pałovy XX st., što pieražyła try akupacyi, zrabiŭšysia polem brani pamiž dvuma hihanckimi drapiežnikami.
Prysiazie, dadzienaj u adzinocie ŭ tuju haračuju italjanskuju noč u polskaj kazarmie, zastaŭsia viernym da kanca svajho doŭhaha i turbulentnaha žyćcia, apošniaj dumkaj jakoha było — Biełaruś…''
Skončyła svaju pramovu Iryna Varabiej słovami, što Kastuś Akuła byŭ dla jaje nie prosta ''dziadźkam Kastusiom'', ale navat ''baćkam'', što jon staŭsia pieršym čałaviekam, chto sustreŭ jaje ŭ Biełaruskim centry ŭ Taronta, a jana stałasia apošniaj ź biełarusaŭ, kaho jon bačyŭ i z kim razmaŭlaŭ u svaim žyćci.
Potym pramoŭca prakamientavała zmajstravanaje joju słajd-šou ''Pa Akułaŭskich miaścinach'' i niekatoryja redkija zdymki Kastusia Akuły sa svajho pryvatnaha archivu.
Naprykancy imprezy jejnyja ŭdzielniki pahladzieli videastužku pra dziadźku Kastusia z archivu Volhi Ipatavaj. Rasčulilisia…
Siarod jahonych partretaŭ roznaha vieku, znoŭku patrymali, pahartali jahonyja knihi i celnyja padšyŭki jahonaj haziety ''Biełaruski Emihrant'', časapisu «Zvažaj''. Chtości nabyŭ pierakładzieny z anhlijskaje movy na biełaruskuju Irynaj Varabiej i vydadzieny ŭ 2008 hodzie ŭ sieryi ''Biblijateka Baćkaŭščyny'' raman K. Akuły ''Zaŭtra jość učora''…
29 listapaha padčas adznačeńnia Dnia Hierojaŭ u Biełaruskim centry iznoŭ stałasia ŭzhadanym imia Kastusia Akuły, jaki praz svaje vydańni nieadnarazova hodna vykazvaŭsia pra słuččakoŭ, što paŭstali na śmiarotny boj z rasiejskaju kamunistyčnaju navałaju, nieadnarazova sam asabista stajaŭ u hanarovaj varcie sa schilenym bieł-čyrvona-biełym ściaham padčas adznačeńnia Słuckaha Zbrojnaha Čynu. Ź listapadaŭskaha 1977 hoda vypusku redahavanaha Kastusiom Akułam časapisu ''Zvažaj'' stalisia ahučanymi nastupnyja radki:
''… U kožny listapadaŭski Dzień Hierojaŭ my, na emihracyi, čytajem simvaličnuju listu nacyjanalnych Hierojaŭ. Ich šmat i, biezumoŭna, usich zhadać nielha. Ale ŭ svaich malitvach da Boha i ŭ hutarkach na ŭračystaściach my dumajem pra ŭsich. Jany — častka našaje vialikaje, zmaharnaje historyi, niepakornaha narodnaha duchu i viečna žyć buduć z nami. My viedajem, što narod, jaki zmoh dać takich vydatnych ludziej, nikoli nie zahinie, jon zdabudzie sabie volu».
U zvarocie da surodičaŭ z nahody 95-ch uhodkaŭ Słuckaha Zbrojnaha Čynu Staršynia Rady BNR Ivonka Surviłła kazała: ''… Iści zmahacca im [słuččakam] było ciažka — jak heta było b siońnia vam. Ale jany ŭsio ž pajšli…''
20-hadovamu kadetu polskaje aficerskaje škoły ŭ Vialikaj Brytanii Kastusiu Akułu taksama było niaprosta pryniać rašeńnie ŭ toj čas, kali emihracyjnaja polskaja ŭłada malavała jamu, hramadzianinu Polščy, ružovyja žyćciovyja pierśpiektyvy, ale ź pieradumovaju pajści pad kaścioł i zapisacca palakam. Biełarus Kastuś zastaŭsia biełarusam, abraŭšy svaim šlacham zmahańnie za SVOJ Kraj — Biełaruś i pakłaŭšy na ałtar taho zmahańnia ŭsio svajo žyćcio.
Čas idzie. Ale razam z nami, pobač, zaŭsiody naš Kastuś Akuła. My sumujem za im…
«Biełarusy buduć cichieńka dumać svajo. A vada kamień točyć, dyj Łukašenka fizična nie viečny». Hłyboki manałoh byłoha mytnika Alesia Jurkojcia6
Kamientary