Elžbieta Smułkova: Nacyjanalny intares Polščy palahaje ŭ tym, kab nie čapać miežaŭ
My kažam: «Čałaviek epochi Adradžeńnia», «tvorca epochi Aśvietnictva». Elžbieta Smułkova — taki «čałaviek XX stahodździa», stahodździa tatalitaryzmaŭ.
Mnoha chto paznaje ŭ joj siabie, ci svaju mamu, ci svaju babulu.
Jana była za vałasok ad śmierci ŭ vysyłcy. Jana krała pa žmieńcy ziernia, vynosiła ŭ botach z kałhasa, kab vyžyć. Jaje 10-hadovaj siastry sibirskija hopniki parezali tvar nažom tolki tamu, što pryniali za jaŭrejku. Jaje baćku saviety zabili.
A jana paśla hetaha piekła zdoleła zdabyć adukacyju, vybicca ŭ vialikija navukoŭcy. Pieražytaje sfarmiravała jaje jak čałavieka, jak intelektuała, jak humanistku. I jak chryścijanku, jakaja nie trymaje zła, ale moŭčki prysiahnuła dziejničać, kab dabro na Ziamli pieramahała.
Tak supała, što mienavita taki čałaviek staŭ najlepšym u Polščy znaŭcam biełaruskich dyjalektaŭ.
Kali pačałasia «Salidarnaść», jana padtrymała jaje.
Kali ŭłada pamianiałasia, «Salidarnaść» uprasiła jaje stać pieršym pasłom Polščy ŭ Biełarusi.
Dypłamatyčnaja karjera była tolki epizodam u doŭhim žyćci, u jakim Smułkova — jak čałaviek, a nie jak dypłamat — usimi dastupnymi joj sposabami dapamahała biełarusam i biełaruskam, vychadu knih, haziet, rabocie navukoŭcaŭ. Jana rabiła ŭsio heta niepublična, nie dziela samaśćviardžeńnia. Kaliści pra ich možna budzie skazać bolš.
Ścipłaja i śvietłaja, prafiesarka Elžbieta Smułkova adznačaje svajo 85-hodździe. U takija hady žadajuć najpierš zdaroŭja. U vypadku spadaryni ambasadarki pažadajem joj jašče pabačyć novy pavarot historyi našaha rehijona — pavarot da lepšaha.
Prapanujem vašaj uvazie ŭryŭki z knihi «Pani Elžbieta. Historyja adnoj pryjaźni», jakuju napisaŭ Valer Kalinoŭski.
* * *
Elžbieta Smułkova naradziłasia 24 červienia 1931 hoda ŭ Lvovie ŭ siamji nastaŭnicy Janiny Baran i inžyniera-leśnika Kazimieža Barana.
U noč na 23 sakavika 1940 hoda ŭ lvoŭskuju kvateru siamji Baran pryjšli ludzi ŭ formie. Tady Elžbieta Smułkova apošni raz bačyła svajho baćku, Kazimieža Leana Barana, namieśnika kiraŭnika Dyrekcyi dziaržaŭnych lasoŭ u Lvovie. Potym ad jaho nie było ni viestki, ni znaku.
Tolki ŭ 1995 hodzie dočkam Kazimieža Barana ŭdałosia znajści baćkava proźvišča ŭ apublikavanym «Ukrainskim śpisie» katynskich achviaraŭ na arkušy 72/2 pad numaram 91.
* * *
Janinu Baran z 10-hadovaj i 7-hadovaj dočkami 8 červienia 1941 hoda pryvieźli adbyvać 20-hadovuju (!) ssyłku ŭ śpiecpasialeńnie Uść-Silha Karhasockaha rajona Novasibirskaj vobłaści. Heta Narymski kraj — kraj Sibiry.
* * *
Janina Baran paśla padpisańnia damovy Sikorskaha—Majskaha zimoju 1942 hoda chadziła ŭ rajcentr Karhasok, kab atrymać dazvoł tudy pierasialicca — 60 kiłamietraŭ u adzin bok pieššu pry 36 hradusach marozu. Na 30-m kiłamietry možna było zajści ŭ pastajały dvor, dzie pokatam u vopratcy lažali padarožniki i dzie možna było vypić kipniu.
«Za zimu chadziła tak trojčy. Dva razy sama adna. Na sanačkach ciahnuła za saboju pravijant. U takoj darozie pieražyvaješ za dva dni bolš, čym u Lvovie za ceły hod i bolej»,— pisała Janina Baran.
***
«U pasiołku Uść-Silha ŭ nas było jašče niešta, što možna było vymieniać na pradukty. Žyli ścipła, ale nie haładali. Haładali my ŭ Karhasoku, dzie znachodzilisia amal dva hady, a potym u Tomsku,— zhadvaje pani Elžbieta. — Byli takija momanty, kali na dzień my mieli pa adnoj niščymnaj bulbinie z ułasnaha harodu. Nu i davali chleb na kartki. 400 hramaŭ na dzień dla pracoŭnaha i pa 200 hramaŭ dla nas, dla dziaciej. Heta mnoha, kali jość niešta da chleba, ale kali heta ŭsia ježa — to hetaha vielmi mała.
Hoład tak zapomniŭsia, što ja i ciapier nie mahu być ni chviliny hałodnaj. Niešta ŭ arhaniźmie zapisałasia»,— zhadvaje Elžbieta Smułkova.
* * *
Maci pajšła da stamatołaha, źniała dźvie załatyja karonki, jakija mieła na zubach, i pajšła ŭ kramu, dzie za toje zołata možna było kupić muku, małočny i jaječny paraški. Kali jana pryniesła hetyja pradukty dadomu, dzieci nie mahli naradavacca, uspaminaje pani Elžbieta.
«Pamiataju našu radaść, choć jana nie adrazu skazała, adkul heta ŭsio ŭziałosia. Jana hetaje zołata abmianiała, ale piarścionak, jaki zastaŭsia ad baćki, nie zdała, zachavała až da dnia našaha ź Viktaram šlubu».
* * *
«My zaŭvažali vysoki ŭzrovień antysiemityzmu siarod tamtejšaha nasielnictva, u pryvatnaści, padletkaŭ. Kali my chadzili ŭ stałoŭku na abiedy, to treba było zimoju prachodzić praz pustku. I tam nas časta bili inšyja dzieci, starejšyja za nas, dumajučy, što my jaŭrejki, a Maryli navat tvar parezali, niejkim nožykam ci lazom, dobra, što niehłyboka».
U 1945 hodzie schudniełych Lizu i Marju z mamaj pierasialili ź Sibiry na Kubań.
* * *
U saŭhasie Liza na vahach uzvažvała pšanicu. «A miascovy bryhadzir, hrozny na vyhlad, nachilaŭsia nad mnoju i šeptam kazaŭ: «Na karmany, na karmany ostavlaj». Ja prynosiła dadomu zbožža ŭ botach. Mnie było škada, što maci tak nie robić!».
* * *
U 1946 hodzie ciahnikom, jaki arhanizavaŭ Źviaz polskich patryjotaŭ, Janina Baran z dočkami narešcie viarnulisia ŭ Polšču.
* * *
Paśla prychodu ŭ 1989 hodzie da ŭłady ŭ Polščy «Salidarnaści» ministram zamiežnych spravaŭ staŭ Kšyštaf Skubišeŭski. Pry im pačałasia novaja zamiežnaja palityka, jakaja praduhledžvała vychad z Varšaŭskaha błoku, z zaležnaści ad Maskvy.
«Novyja ŭłady chacieli padabrać na pasolskija pasady nie prosta dypłamataŭ, a śpiecyjalistaŭ pa hetych krainach. I tak stałasia, što mianie ŭziali pad uvahu jak surjoznaha daślednika Biełarusi», — zhadvaje toj momant pani Elžbieta.
Prapanavaŭ jaje na pasadu kiraŭnika dypłamatyčnaj placoŭki ŭ Minsku Centr uschodnich daśledavańniaŭ — daślednicki asiarodak zachodniaha typu, think tank, stvorany niezadoŭha da taho, u 1990 hodzie, pry Ministerstvie zamiežnaekanamičnaj supracy śpiecyjalna dla vyvučeńnia krain na ŭschod ad Polščy.
Paśla paŭhoda padrychtoŭki na štodzionnych kursach u MZS Polščy Elžbieta Smułkova ŭ vieraśni 1991 hoda pajechała ŭ Biełaruś.
* * *
Niezaležnaść Biełarusi pieršaju ŭ śviecie vitała Polšča — heta stałasia 31 žniŭnia, kali Sojm Polščy ŭchvaliŭ śpiecyjalnuju pastanovu.
* * *
Heta byŭ pazityŭny pieryjad u dačynieńniach Varšavy i Minska.
U Biełarusi ŭ toj čas pabyvali ŭsie premjery i ministry zamiežnych spravaŭ Polščy, jakija časta mianialisia, maršałki Sojmu, mnohija halinovyja ministry, u tym liku abarony, unutranych spravaŭ, kultury, adukacyi. U jakaści kiraŭnika Viarchoŭnaj kantrolnaj pałaty u Biełaruś pryjazdžaŭ budučy prezident Polščy Lech Kačynski.
Najbolš jaskravym z usich byŭ pryjezd u Biełaruś z aficyjnym vizytam prezidenta Polščy Lecha Vałensy 28—29 červienia 1993 hoda.
Lecha Vałensu ŭ Biełarusi prymali vielmi ciopła. Ludzi vychodzili na minskija vulicy z transparantami j polskimi ściažkami. Viaskovyja žančyny vynosili jamu pirahi, a vierniki kala zasłaŭskaha kaścioła kidali jamu pad nohi kvietki.
Pani Elžbieta pryhadvaje pazityŭnuju atmaśfieru taho vizitu: «Lecha Vałensu ŭ časie jaho vizitu ŭsprymali ŭ Biełarusi jak blizkaha čałavieka, rabočaha, i jon hetaksama staviŭsia da ludziej. Padčas vizitu ŭ Biełarusi jon byŭ vielmi adekvatnym, cikaviŭsia Biełaruśsiu, krychu sapraŭdy paznajomiŭsia ź joju i potym adpaviedna havaryŭ pra Biełaruś u Polščy. Prytym jon u takoj naturalnaj hutarcy, za čarkaj, moh našmat bolš skazać biełaruskim kiraŭnikam. Siarod inšaha ja była vielmi radaja, što jon pa-mužčynsku pahavaryŭ ź ministram zamiežnych spravaŭ Biełarusi Piatrom Kraŭčankam, ź jakim mnie byvała nialohka».
Pani Elžbieta była znajomaja z Vałensam z časoŭ «Salidarnaści» i zaŭsiody mieła pra jaho dobruju dumku jak pra čałavieka, jaki razburyŭ kamunizm. Moža, časam nie zusim dobra padrychtavanaha da vykanańnia prezidenckich abaviazkaŭ, ale ščyraha i z vydatnaj intuicyjaj.
Pierakładčykam Lecha Vałensy ŭ toj pajezdcy byŭ viadomy historyk polski biełarus Aleh Łatyšonak, taksama były aktyvist «Salidarnaści».
Aleh Łatyšonak pryhadvaje: «Tady jakraz amierykancy zbambardavali Bahdad. I žurnalisty pačali pytać jak spadara Šuškieviča, tak i prezidenta Vałensu, jak jany staviacca da hetaha fakta. Spadar Šuškievič adkazaŭ, što viedaje stolki, kolki pieradaje telebačańnie, dyk ničoha nie skaža. A prezident Vałensa kaža: «A ja powiem…» [A ja skažu]. Piarepałach u jaho atačeńni — što jon skaža. Bo prezident Vałensa byŭ viadomy tym, što moža niešta niečakanaje skazać, i da taho ž byŭ postracham usich pierakładnikaŭ, jakija nikoli nie viedali, što treba budzie pierakładać.
Prezident Vałensa vielmi doŭha havaryŭ, i jaho dumka była takaja, što pavinny być niejkija mižnarodnyja ŭzbrojenyja siły, jakija b u vyniku mižnarodnych pahadnieńniaŭ navodzili b paradak. Ale tak hetuju dumku šyroka ilustravaŭ roznymi prykładami, što narešcie dajšoŭ da takoha skazu, jaki ja zapomniu na ŭsio žyćcio.
Jon skazaŭ: «Bo taki Indianin w rezerwacie zrzuci portki, skoczy przez płot, i jemu nic. A nas by komary zagryzły» [Bo indziejec u reziervacyi skinie štany, skočyć cieraz płot, i jamu choć by chny. A nas by kamary zajeli.]. Ja dumaju: «O Boža!». Pierakładać, nie pierakładać?
Pačynaju pierakładać, i zamiest taho kab «w rezerwacie» pierakłaści «u reziervacyi», to skazaŭ «u reziervuary», i ŭsia zała śmiajecca. A ja nie razumieju, čamu śmiajucca. Biełaruski pierakładnik padkazaŭ: «U reziervacyi…»
A vynik usiaho hetaha byŭ taki, što prezident Vałensa na kaniec skazaŭ, što kiepska było b, kab niechta adčuŭ siabie žandaram śvietu, i ŭsie žurnalisty pabiehli padavać viestku, što prezident Vałensa skrytykavaŭ amierykancaŭ. Ja dačakaŭsia tolki, što ŭ presie napisali: vidać, prezident skazaŭ niešta, a peŭnie ž, pierakładnik mieŭ kiepski dzień».
* * *
Elžbieta Smułkova była pieršym ambasadaram zamiežnaj dziaržavy ŭ Minsku, jaki svabodna havaryŭ na biełaruskaj movie, što vyklikała pryjaznuju reakcyju biełarusaŭ, rascenvałasia jak znak salidarnaści z maładoj krainaj i padtrymki nacyjanalnaha adradžeńnia. Paźniej z pani Elžbiety ŭziali prykład ambasadary ZŠA Džordž Kroł (n. 1956) i Šviecyi — Stefan Eryksan (n. 1962), jakija taksama vyvučyli biełaruskuju movu i karystalisia joju publična.
* * *
Nahodaj dla rasčaravańnia staŭsia refierendum 1995 hoda ab źmienie dziaržaŭnaj simvoliki i nadańni dziaržaŭnaha statusu rasiejskaj movie. Heta była apošniaja elektaralnaja kampanija, za jakoju sačyła pani Smułkova ŭ jakaści ambasadara: «Prablema refierendumu ab movie dla mianie była vielmi balučaj jak dla movavieda i jak dla asoby, jakaja pracuje ŭ Biełarusi, ź dźviuch roznych pryčyn. Pa-pieršaje, ja bačyła, što pytańni byli chitra sfarmulavanyja, ź jaŭnaj padkazkaj, sami pytańni i pieradvyrašyli adkaz. A pa-druhoje, vyjaviłasia, što vielmi blizkija mnie ludzi byli radyja vynikam hetaha refierendumu — ludzi, dla jakich rasiejskaja mova była rodnaju. Ja heta asabista pieražyvała jak kryzis siabroŭstva. Dumała, jak moža hetaja žančyna nie bačyć, nakolki heta škodna dla naroda, jana ž razumnaja, dobraja, sumlennaja, a movu jana tolki rasiejskuju choča i ŭsio… I heta nie było asobnym faktam, ja pamiataju, jak va ŭniviersitecie mnohija niakiepskija ludzi byli niezadavolenyja papiaredniaj palitykaj biełarusizacyi».
* * *
«Adno z najmacniejšych pieražyvańniaŭ na temu movy było, kali niejki dziadźka svaryŭsia pry mnie na Zianona Paźniaka. Heta było na mitynhu la pomnika Bahdanoviču ŭ Minsku. Ja stajała davoli daloka ad Paźniaka i ŭbačyła, jak da jaho padbieh niejki čałaviek hadoŭ za 50 i źviarnuŭsia da jaho na «ty»: «Słuchaj, što ty robiš? Znaješ, kolki ja siły ŭkłaŭ, kab vyvučyć ruskuju movu, kali pryjechaŭ u Minsk ź vioski? Znaješ, jak ź mianie śmiajalisia, što ja havaryć nie ŭmieju?.. A ty ciapier chočaš, kab maje dzieci i ŭnuki znoŭ uvachodzili ŭ hetuju dzieravienščynu i znoŭ vučylisia pa-biełarusku? Nie budzie hetaha!»
Dla mianie jak dla movavieda heta było vielmi važna čuć, razumieć pryčyny supracivu narodu pierad biełaruščynaj. Dumaju, moža lepiej było b, kab bolš spakojna ŭvodzili biełaruskuju movu i rabili heta ludzi dobra padrychtavanyja. Ale kali b nie było razvarotu moŭnaj palityki ŭžo pry Łukašenku, to, dumaju, zroblenaje raniej ź ciaham času pačało b dziejničać, navat z pamyłkami, jakija byli ŭ BNF. A paśla taho, što jość ciapier, pry nastupnych sprobach biełarusizacyi budzie, niesumnienna, ciažej».
* * *
Adzinaja daŭžejšaja razmova ambasadarki Polščy Elžbiety Smułkovaj z Alaksandram Łukašenkam adbyłasia padčas aficyjnaj sustrečy z nahody zakančeńnia jaje dypłamatyčnaj misii ŭ 1995 hodzie.
Pani Elžbieta źviartałasia da Łukašenki pa-biełarusku, jon taksama staraŭsia adkazvać na biełaruskaj movie.
U časie razmovy pra ŭnutranyja biełaruskija spravy pani ambasadar skazała Łukašenku: «Ja vieru, što vy chočacie dabra dla naroda, ale mietady, jakimi vy realizujecie svajo žadańnie, časta nieprymalnyja».
Pry hetym pani Elžbieta zaŭvažyła, jak źbialeŭ Capkała [namieśnik ministra zamiežnych spraŭ], ale Łukašenka spakojna hlanuŭ u adkaz i skazaŭ: «Nu tak, usie mohuć pamylacca».
«Ja acaniła adkaz jak dobry vychad ź situacyi, jaki śviedčyć, što hety čałaviek — nie taki ŭžo kałchoźnik, jak heta niekatorym tady padavałasia».
* * *
«Mianie vielmi mučyła ŭ Biełarusi, što mnoha ludziej padazravali nas, palakaŭ, Polšču, u tym, što my chočam viarnuć Lvoŭ, Horadniu i Vilniu. Časam rabili z muchi słana — vyciahvali niešta drobnaje, što nie mieła nijakaha značeńnia, i reahavali tak: «A, dyk, značyć, vy chočacie zabrać Lvoŭ, Horadniu ci Vilniu». Ale heta niapraŭda. Našaja moładź užo absalutna hetym nie cikavicca. Polšča nie daje nijakich padstavaŭ dla taho, kab u Biełarusi i Ukrainie, a taksama ŭ Litvie ŭźnikali takija dumki. Nacyjanalny intares Polščy, dziaržaŭny intares, palahaje ŭ tym, kab nie čapać miežaŭ. Bo kali my budziem dumać pra ŭschod, to treba niemcam addać zachad».
* * *
«Pavodziny ludziej zaležać ad roznych faktaraŭ, ad siamiejnaj situacyi ŭ tym liku. Kali b moj muž Viktar Smułek byŭ inšy, ja b hetaha ŭsiaho nie zrabiła. Kolki jon mnie dapamoh! Našaja suviaź abapirałasia na hłybokim daviery i ŭzajemnaj dapamozie».
Muž pani Elžbiety Viktar Smułek, śpiecyjalist u jadziernaj chimii, jaki z 1952 hoda ŭnosiŭ u jaje žyćcio dabryniu i spakoj, pamior 13 krasavika 2015 hoda paśla ciažkaj chvaroby.
* * *
«Vielmi mnohaje zaležyć ad akaličnaściej, u jakich čałaviek paznaje novaje».
Elžbietu Smułkovu da vyvučeńnia biełaruskaj fiłałohii padšturchnuła prafiesarka Halina Turskaja.
«Fakt, što jana mianie nakiravała ŭ hety bok, bo ja mieła vialikuju pavahu da hetaj žančyny, da jaje losu. Heta byŭ adzin z najcikaviejšych ludziej, jakich ja sustreła jak studentka. Jaje vyžyvali z univiersiteta, u jaje było niekalki infarktaŭ… I mienavita jana ckiroŭvaje mianie na Biełastoččynu, i ja jedu ź pierakanańniem, što pavinna tam niešta cikavaje znajścisia, vartasnaje, bo inačaj jana mianie tudy nie pasyłała b.
Dla mianie ŭsio tam, na Biełastoččynie, było novaje: i ład žyćcia ludziej, i toje, što tam z adnymi ja mahu havaryć pa-polsku, a inšyja nie nadta mianie razumiejuć.
Ja nie tolki mahnitafon nasiła z saboju, a i cełuju aptečku. Kolki ja tam noh abmyła i pieraviazała! U mnohich viaskovych žančyn tady była niejkaja ekzema na nahach…
Ja pabačyła, što hetyja ludzi iścinna dobryja.
Kali i byli paskudstvy z boku biełarusaŭ, to ad biełarusaŭ bolš vysokaha ŭzroŭniu. A prosty čałaviek nikoli mnie ničoha kiepskaha nie zrabiŭ ani ŭ Biełarusi, ani na Biełastoččynie.
Dla mianie ŭsio było jak dla polskaha piśmieńnika Tadevuša Kanvickaha, jaki napisaŭ znakamityja radki: «Biełaruś — Dabraruś».
Kamientary