Minskija Čyžoŭskija mohiłki adnosna maładyja. Siudy nie jeździać turysty. Ale tut dastatkova roznych cikavostak, a jość niamała i sapraŭdnych zahadak. Piša znaviec Minska Dźmitryj Navumaŭ.
Pieršyja čatyry siektary novych haradskich mohiłak byli zakładzienyja ŭ 1964 hodzie, a ŭ nastupnym, 1965-m, adbyłosia aficyjnaje adkryćcio niekropala. Mohiłki miescilisia ŭ vialikim poli, na paŭdarohi ź vioski Čyžoŭka da vioski Novy Dvor. Z-za najaŭnasci staražytnych navadvorskich mohiłak novy niekropal atrymaŭ nazvu «Čyžoŭskaha». U tyja hady miesca dla pachavańnia nie było prestyžnym. Pieršyja bolš-mienš viadomyja ludzi tut «pasialilisia» tolki ŭ pieršaj pałovie 1970 hoda. Heta byli litaratary Ivan Kozieł i Symon Błatun. Abodva trahična pajšli z žyćcia maładymi, abodva nie paśpieli da kanca raskryć svoj talent. Ale pjesa dramaturha Ivana Kozieła «Paparać-kvietka» šmat hadoŭ adkryvała novy teatralny siezon minskaha Teatra junaha hledača. A paetyčnyja pryjomy Symona Błatuna, jak, naprykład, paraŭnańnie viasiołki z abručom, vysoka aceńvaŭ Ryhor Baradulin.
Piśmieńniki
Na mohiłkach taksama znajšli svoj spačyn piśmieńniki Mikoła Łupsiakoŭ, Michaś Stralcoŭ, Makar Paśladovič, Alaksiej Zarycki i inšyja. Kamuści ź ich nie chapiła słavy dla bolš prestyžnaha niekropala, u kahości byli pieryjady žyćcia, što nie vitalisia savieckaj uładaj. Voś, naprykład, što raspaviadaŭ Valancin Taras pra pachavanaha na Čyžoŭskich «bamža-intelihienta» Mikołu Łupsiakova:
«Pra Kolu Łupsiakova ciažka skazać, što jon byŭ intelihient, chiba što pavodle rodu zaniatkaŭ. A bomž jon byŭ kłasičny. Jon načavaŭ na vakzałach, u kacielniach, u hramadskich prybiralniach, na haryščach, u padjezdach, chadziŭ u strašennych łachmanach, niepaholeny, niamyty, niečasany, śmiardziučy — ad jaho niesła smurodam asiarodku, u jakim jon «obitał», zastarełym pieraharam tannaha vina, pacham tannych cyharet. Rot u jaho byŭ ahidny, śluniavy, z čornymi hniłymi zubami. Sinija vočy, jak u varjata, skiravanyja i na ciabie, i niekudy ŭbok. Hrošaj u jaho nikoli nie było, i, źjaviŭšysia ŭ Domie druku, jon abychodziŭ litaralna ŭsie redakcyi, «stralaŭ» rubli…
…Tut treba pamiatać, što jon byŭ ciažka paranieny na froncie ŭ 1943-m, askołak snaradu pradziraviŭ jamu hałavu i zastramiŭsia hłyboka ŭ mozhu, što z hadami, vidać, i zrabiłasia pryčynaj psichičnaj chvaroby…
…I voś hety stuknuty bomž, brudny, niamyty i niečasany, apranuty ŭ śmiardziučyja łachmany badziaha pisaŭ vydatnyja apaviadańni i narysy! U ich nie było i cieniu varjactva… nie było nieachajnaści ŭ movie, nijakaj štučnaści: jasnaja, žyvaja, razumnaja proza».
Žonki litarataraŭ
Na Čyžoŭskich mohiłkach svaich mužoŭ-piśmieńnikaŭ dahetul čakajuć Biadulicha i Kulbačycha. Ale kali viartańnie Zmitraka Biaduli na radzimu z kazachstanskaha Uralska, treba spadziavacca, tolki sprava času (niadaŭna pa ŚMI prajšła infarmacyja, što heta, mahčyma, adbudziecca navat viasnoj hetaha hoda), to Majsiej Kulbak zastajecca dla jahonaj žonki niazbytnaj maraj: jon lažyć niedzie ŭ Kurapatach. Na pomniku Zełdy Kulbak možna znajsci adzinuju na ŭvieś Minsk uzhadku pra hetaha represavanaha jaŭrejskaha litaraturnaha kłasika.
Jaŭrejskija nadhrobki
Na čyžoŭskim niekropali možna bačyć jašče šmat maceŭ — jaŭrejskich nadmahillaŭ. Jość vierahodnaść, što niekatoryja nadhrobki z pareštkami ludziej u svoj čas pierajechali sa źniesienych mohiłak na miescy stadyjona «Dynama» na mohiłki na vulicy Suchoj. A potym znajšli svoj, budziem spadziavacca, apošni spačyn na sučasnych haradskich niekropalach. Na Čyžoŭskich mohiłkach možna adšukać šmatlikija «hniozdy» maceŭ.
Unikalny nadhrobak ź luteranskich mohiłak
Jość na Čyžoŭskich mohiłkach pomnik z nadpisam na niamieckaj movie: «Tut spačyvaje z Boham moj muž, moj darahi baćka, naš lubimy brat Jakab Mihdał. Ad vačej daloka, da serca naviečna blizka!». Hady žyćcia: 1873—1904. Na vialiki žal, vyznačyć, chto i pry jakich abstavinach pieranios hety pomnik na čyžoŭski niekropal, pakul nie ŭdałosia. Ale najbolš vierahodnaj padajecca viersija pra «luteranskaje» pachodžańnie pomnika. Luteranskija mohiłki dziejničali ŭ Minsku ŭ rajonie vulicy Karła Libkniechta (kolišniaj Niamieckaj vulicy) z XIX stahodździa i da 1970-ch hadoŭ, kali na ich miescy raźbili skvier. Častku nadhrobkaŭ vykarystali dla budaŭnictva i brukoŭki, bolšaść zastałasia ŭ ziamli.
Minskija tatary
U niekalkich miescach Čyžoŭskich mohiłak možna znajsci pomniki, pieraniesienyja z kolišniaha minskaha mizara — tatarskich mohiłak. Cikava, što vierchnija nadpisy na pomnikach adnolkavyja. Žałobny tekst pa vučniu vośmaha kłasa minskaj himnazii Sulejmanu Smolskamu vykanany pa-rusku. Pa-rusku zroblenyja anałahičnyja nadpisy i na inšych pomnikach.
Na zhadanym nadhrobku zachavaŭsia aŭtarski nadpis minskaha kamieniačosa.
Paravaja fabryka Biarkoŭskaha stajała na tym samym miescy, dzie zaraz znachodzicca Histaryčnaja majsternia (Suchaja, 25). Sapraŭdy, hety kamieniačos trymaŭ svaju fabryku pablizu jaŭrejskich mohiłak. Cikava, što padobnaja fabryka była ŭ rasparadženni Biarkoŭskaha i na vulicy Kalvaryjskaj. Na adnym z pomnikaŭ minskich Kalvaryjskich mohiłak taksama zachavaŭsia adpaviedny nadpis kamieniačosa.
Pomniki achviaram Kurłoŭskaha rasstrełu
U adnym sa zhadanych vyšej «hniozdaŭ maceŭ» byccam raskidanyja nadhrobki achviaraŭ Kurłoŭskaha rasstrełu. 31 kastryčnika 1905 hoda minskija ŭłady rasstralali mitynh, jaki sabraŭsia na Pryvakzalnaj płoščy, kab pryvitać carski Manifiest ab demakratyčnych svabodach. Tady ad kulaŭ zahinuła kala 100 čałaviek.
Nadhrobki byli pieraviezienyja na čyžoŭski niekropal sa zniščanych jaŭrejskich mohiłak na vulicy Suchoj. Ale, na žal, ułady nie pakłapacilisia ab tym, kab paznačyć hetaje miesca na Čyžoŭskich mohiłkach jakim-niebudź miemaryjalnym znakam. Tamu znajsci hetyja cikavyja artefakty minskaj historyi davoli ciažka.
Na hety čas udałosia rasčytać prozviščy piaci zabitych manifiestantaŭ. Heta Hierc-Abram Leder, Morduch Chrejn, Šmuel Łac, Illa Fajnbierh, Abram-Lejba Hurvič. Ale niama nijakich sumnieńniaŭ, što ŭ chutkim časie hety spis budzie papaŭniacca.
Šachmatysty
Minsku ščasciła na mocnych šachmatystaŭ. Za hałoŭnuju šachmatnuju karonu śvietu ŭ vyrašalnym pajadynku ŭ roznyja časy zmahalisia Barys Hielfand i David Branštejn. Na Čyžoŭskich mohiłkach spačyvaje druhi ź ich, «šachmatny mudrec» David Branštejn.
U dalokim 1951 hodzie jamu daviałosia paspračacca za tytuł čempijona śvietu sa słavutym Michaiłam Batvinnikam. Ale choć ich praciahły matč skončyŭsia ničyjoj (12:12), Batvinnik usio ž zastaŭsia pieršym numaram suśvietnych šachmat. Niepadalok pachavany cieść Branštejna Isaak Balasłaŭski, niekali suśvietny «numar try». Tak zdaryłasia, što ŭ 1950 hodzie Balasłaŭski straciŭ šancy na šachmatnuju karonu jakraz paśla sustrečy z Davidam Branštejnam. A ŭ 1984 hodzie dačka Balasłaŭskaha Taćciana, viadomaja ŭ budučyni mastactvaznaŭca, stała žonkaj Branštejna.
Na pomniku šachmatysta i historyka Haŭryły Vierasava zapisany debiut, vynachodnikam jakoha byŭ biełaruski majstar.
Spartoŭcy
Lehiendarny futbolny kapitan Pavieł Mimryk, minski Maradona Leanard Adamaŭ, piacirazovy čempijon śvietu špažyst Alaksiej Nikančykaŭ, pieršy saviecki čempijon Jeŭropy pa atletyźmie Mikałaj Šyła… Usie hetyja hieroi svajho času zaŭčasna pajšli z žyćcia. Chtości ad kuli, niechta prosta kročyŭ u pavietra z vyšyni, kahości zabiła zvyčajnaja prastuda, niekamu sudziŭ los učadzieć.
Zastajecca tolki škadavać, što časam abstaviny śmierci spartoŭcaŭ pieraškadžali kiraŭnictvu respubliki zachoŭvać pamiać pra ich. U Biełarusi tak i nie źjaviŭsia turnir pamiaci Alaksieja Nikančykava. Na ščaście, pra heta pakłapacilisia bolš niezaležnyja estoncy, dzie pryz pamiaci Nikančykava ŭručaŭsia na spabornictvach «Talinski mieč».
Mastaki
A voś mastaki, pachavanyja na Čyžoŭskich mohiłkach, pakinuli paśla siabie najvydatniejšuju minskuju spadčynu. Minsk na karcinach hetych mastakoŭ paŭstaje ŭ roznych rakursach, časach, stylach. Mikałaj Dučyc, Anatol Tyčyna, Ibrahim Hiembicki, jakija pieražyli niamieckuju akupacyju, zachavali dla nastupnych pakaleńniaŭ horad, jaki ciapier nie isnuje. Jak usio adno pradčuvali, što hetyja budynki i vulicy buduć nieŭzabavie zniščanyja.
Monas Manaszon i Izrail Basaŭ vyjavami našaha horada dakazvali hienijalnym rodnym bratam-mastakam Abramu Manaszonu i Bieńjaminu Basavu i svaju niejmaviernuju talenavitaść. Anatol Vołkaŭ cykłam «Minsk i minčuki» apiaredziŭ majstroŭ telebačańnia. Minsk Barysa Małkina — kazka, dzie haradskija budynki atrymlivajuć čaroŭnyja niaisnyja kontrforsy i atyki. Kłasiki biełaruskaha žyvapisu Uładzimir Suchavierchaŭ, Michaił Staniuta, Askar Maryks taksama pryśviacili Minsku svaje vydatnyja tvory.
Muzykanty
Pobač z mastakom Askaram Maryksam pachavanaja jaho žonka, vijałančelistka Hanna Bierhier-Maryks. Na inšym baku mohiłak znajšoŭ spačyn vydatny pijanist Michaił Bierhier, na pomniku jakoha možna pabačyć ruku muzykanta.
Čaściakom vypadkovyja naviedvalniki niekropala ŭ pieršuju čarhu kirujucca ŭ bok pomnika na mahile Valeryja Mulavina, małodšaha brata biełaruskaha pieśniara. Małady muzykant zahinuŭ pry zahadkavych abstavinach padčas fiestyvalu ŭ Jałcie ŭ 1973 hodzie (na pomniku 1974-y). Pa adnoj ź viersij, Valeryja kryminalniki «prajhrali ŭ karty», paśla čaho jon byŭ zabity złačyncami. Ale aficyjny pratakoł značna bolš prazaičny: upaŭ na parapiet i razbiŭsia. La pomnika Mulavinu-małodšamu zaŭsiody lažać kvietki.
A voś pomnik na mahile Adama Bialzackaha nie vytryvaŭ času. Były ŭdzielnik znakamitaha arkiestra Edzi Roźniera, mabyć, pa-raniejšamu nie zabyvaje svaje barabany.
Vajskoŭcy
Na Čyžoŭskich mohiłkach pachavana bahata vajskoŭcaŭ. Trahičnuju halereju składajuć «voiny-internacyjanalisty». Značnuju płošču zajmajuć i pachavanni hierojaŭ Druhoj suśvietnaj vajny. Asablivaje miesca siarod ich naležyć mahile tankista Zinovija Kałabanava, pamiać pra jakoha viarnułasia da nas u tym liku dziakujučy virtualnamu miedalu jaho imia (pra jaho padrabiaźniej čytajcie ŭ № 9/2019 «Našaj historyi» ŭ artykule Vitala Čyrvinskaha).
Niekalki brackich pachavańniaŭ vajskoŭcaŭ źjavilisia ŭ niekropali na samym pačatku jaho isnavańnia ŭ 1967 hodzie. Siudy pieranosilisia pachavanni z najbližejšych vakolic. Naprykład, adno z ich, čyrvonaarmiejca Vasila Charčanki, było pieraniesiena z 1-ha Dziciačaha zavułka. U 2010 hodzie na Čyžoŭskich mohiłkach byli pachavanyja pareštki viaźniaŭ Traścianieckaha łahiera śmierci. Vielmi cikava azdoblenyja pomniki lotčykam, achviaram vajskovych avijakatastrof. A pobač z adnym z takich miemaryjałaŭ (avijakatastrofa samalota TU-22K 26 krasavika 1971 hoda) miescicca žałobny pomnik alpinistam.
Alpinisty
Biełaruskaja hrupa alpinistaŭ zahinuła 25 sakavika 1971 hoda pad łavinaj la pieravału Pichtavy (Irkuckaja vobłaść Rasii). Razam z inšymi zahinuŭ viadomy ŭ toj čas bard Aryk Krup, značnaje miesca ŭ žycci i tvorčasci jakoha zajmała Biełaruś. Jaho talent, na dumku krytykaŭ, «zvonki i cichi, čysty i pryhožy», mahutna zahučaŭ na minskaj ziamli. «Śled v śniehu ostavił, da nie viečnyj, //On do ottiepieli, do mietieli». Tak śpiavaŭ Aryk Krup. Na Čyžoŭskich mohiłkach śled hety možna znajsci.
Aŭtaram miemaryjalnaha kompleksu była maładaja architektarka Ksienija Chačatranc, u budučyni prafiesar Biełaruskaha nacyjanalnaha techničnaha ŭniviersiteta.
Architektary
Architektary Jaŭhien Ciukaŭ, Uładzimir Varaksin, Leŭ Ryminski taksama pachavanyja na Čyžoŭskich mohiłkach. Hetym tvorcam abaviazanyja svajoj pryhažościu mnohija harady Biełarusi. Respublikanski pałac pijanieraŭ i školnikaŭ pa vulicy Kirava, budynki CK KPB pa vulicy Marksa (ciapier rezidencyja prezidenta), Biełaruskaha instytuta narodnaj haspadarki pa vulicy Śviardłova, šmatlikija žyłyja damy — voś daloka nie poŭny spis tolki minskich prajektaŭ hetych aŭtaraŭ. Na žal, represii 1930-ch hadoŭ zakranuli apošniaha sa zhadanych architektaraŭ.
Navukoŭcy
U Čyžoŭcy lažyć vołat biełaruskaj navuki — historyk Mikałaj Ułaščyk. U saviecki čas jon byŭ hałoŭnym śpiecyjalistam pa Vialikim Kniastvie Litoŭskim. Pry hetym — redkaść u toj čas — nie raźmieńvaŭsia na ideałahičnyja ihryščy, a zasiarodžana, uzvažana daśledavaŭ minułaje. Dziakujučy niastomnamu vučonamu biełarusy viedajuć, naprykład, pra Bancaraŭščynu (bujnoje haradzišča žaleznaha vieku pobač sa Ždanovičami) i «Chroniku Bychaŭca» — letapis daŭniejšaj historyi našych ziamiel. Vydatnaha navukoŭca saviety čatyry razy aryštoŭvali, žyć jon byŭ vymušany ŭ Maskvie (na radzimu jaho nie puskali). U Maskvie jon i pamior. Miemaryjalnaja plita kranaje kupałaŭskim vysłoŭjem: «Mnie śniacca sny ab Biełarusi».
Na mahile Ernsta Laŭkova, viadomaha hieołaha, znachodzicca vałun ź jazyčnickimi simvałami. Dziakujučy namahańniam u tym liku hetaha vučonaha Biełaruś maje vydatny park-muziej vałunoŭ va Uruččy (hladzicie pra jaho artykuł Juryja Tamkoviča ŭ № 9/2019 «Našaj historyi»). Jość tam i kamień z takoj ža vyjavaj łuka i streł, pryniesieny ledavikom z dalokaj Skandynavii. A minskaje kapišča dahetul maryć viarnucca na kartu horada…
Vyłučajecca pomnik na mahile Mikałaja Jarmolenki, zasnavalnika vialikaj chimii na Biełarusi. Hety pomnik, jak i pomnik na mahile Askara Maryksa, vykanany skulptaram Zairam Azhuram. Zasnavalniki viadomaj navukovaj łošyckaj haspadarki, sielekcyjaniery Alaksiej i Ema Siubaravy, taksama spačyvajuć na Čyžoŭskich mohiłkach. Hetaj siamiejnaj pary my pavinny dziakavać za zachavańnie starych i stvareńnie novych sartoŭ jabłyk, naprykład sinapu i bananavaha. Škada, ale dahetul bolšaść biełarusaŭ ličyć, što zakłaŭ vialiki sad i nasadziŭ šmatlikija ekzatyčnyja rasliny ŭ Łošycy viadomy rasijski navukoviec Mikałaj Vaviłaŭ, choć jon naviedaŭ Łošycu tolki adnojčy, u 1928 hodzie.
Čyžoŭskija mohiłki chavajuć jašče i šmat zahadak. Niekatoryja z histaryčnych artefaktaŭ, što źmiaščajucca na ich, pakul niemahčyma źviazać ź niejkim sa zniščanych minskich niekropalaŭ. Ale z zahadkami mohiłki i cikaviejšyja.
Prajekciroŭščyki pakazali, jak budzie vyhladać płošča Banhałor u Minsku. Im skazali padumać lepš3
Prajekciroŭščyki pakazali, jak budzie vyhladać płošča Banhałor u Minsku. Im skazali padumać lepš
«Na praciahu 30 hadoŭ niezaležnaści biełaruskamoŭnyja biuleteni zadavalniali ŭsich». Kamunisty abvinavacili Bondaravu ŭ raspalvańni varožaści na moŭnaj hlebie1515
Kamientary