Čarkiesy znoŭ baroniacca ad Maskvy

Pośpiech referendumu pa dałučeńni Evenkii da Krasnajarskaha kraju padachvociŭ Maskvu na likvidacyju inšych aŭtanomij małych narodaŭ.

Adyhieju planavali złučyć z Krasnadarskim krajem. Ale družny pratest adyhaŭ, kiraŭnictva aŭtanomii i rodnasnych čarkieskich narodaŭ prymusiŭ Maskvu adstupić. Likvidacyja aŭtanomij — šlach da poŭnaje asymilacyi nacyjanalnych mienšaściaŭ Rasiei. Pra Adyhieju i čarkiesaŭ pišuć Siaržuk Bohdan i Mansur Chuaduko z Majkopu.

Dałučeńnie Adyhiei da Krasnadarskaha kraju stajała čaćviertym punktam u planach Kramla pa likvidacyi rasiejskich aŭtanomijaŭ. Pačatak anšlusam byŭ pakładzieny złučeńniem Piermskaj vobłaści i Komi-Piermiackaj aŭtanomnaj akruhi. Referendum tamaka prajšoŭ u 2003 h., i jon tolki zadakumentavaŭ faktyčnaje vymirańnie narodu komi, što ŭžo adbyłosia.

17 krasavika prajšoŭ referendum pa dałučeńni Tajmyru i Evenkii da Krasnajarskaha kraju. Narešcie, Maskva dacisnuła kiraŭnictva Karakskaje aŭtanomnaje akruhi, jakaja ŭlijecca ŭ skład Kamčatki. Hubernatar Kamčatki Michaił Maškaŭcaŭ nie chavaŭ radaści: narešcie «vypraviacca nastupstvy paradu suverenitetaŭ».

Jakim by padparadkavanym ni było adyhiejskaje ci karakskaje kiraŭnictva, ale pakul jość aŭtanomija — jość dziaržaŭnaść u małoha narodu, ziemli jakoha rasiejcy kalanizavali za minułyja stahodździ. Niama aŭtanomii — niama prablemy. Niama jurydyčnaje padstavy kaliści damahčysia niezaležnaści. Heta lohika Maskvy.

Karennaje nasielnictva bačyć u hetym častku planaŭ poŭnaje asymilacyi nacyjanalnych mienšaściaŭ u Rasiei. Maskva biaź ciažkaściaŭ pieraadolvaje supraciŭ małalikich narodaŭ Poŭnačy. Ciažej akazałasia źniščyć dziaržaŭnaść Adyhiei, što maje tryvałuju nacyjanalnuju śviadomaść. Niahledziačy na daminavańnie rasiejcaŭ u Adyhiei (jany składajuć 70% žycharoŭ), čarkiesy-adyhiejcy z padtrymkaj kiraŭnictva respubliki paŭstali suprać namieraŭ abjadnańnia.

Ciažki vybar prezydenta Saŭmena

Na prezydenta Chazreta Saŭmena z adnaho boku cisnuć Krasnadar i Maskva. Z druhoha — arhanizacyi trochmiljonnaj čarkieskaj dyjaspary i mahutny nacyjanalny ruch «Adyhe chase» ź jaho bajavym dośviedam Abchaskaj vajny.

Miesiac tamu pačaŭ dziejničać Kamitet abarony kanstytucyi Adyhiei.

«Adyhe chase» adyhryvaŭ važnuju rolu ŭ stvareńni Respubliki Adyhiei ŭ pačatku 1990-ch. Jon inśpiravaŭ u svoj čas stvareńnie Kanfederacyi horskich narodaŭ Kaŭkazu. Apošnim časam «Adyhe Chase» krychu prycišyłasia, ale varta było Maskvie j Krasnadaru pačać intehracyjnyja zachady, jak jaje kiraŭnictva znoŭ zamilhała na miascovym TB.

Krasnadar i Maskva majuć svaje arhumenty. Jany tłumačać plany pazbaŭleńnia nacyjanalnaj aŭtanomii adyhiejcaŭ ekanamičnymi pryčynami. Maŭlaŭ, Adyhieja — datacyjny rehijon, tamu maje patrebu ŭ investycyjach. Chazret Saŭmen piarečyć: u Adyhiei — najchutčejšy ekanamičny rost na ŭsim rasiejskim poŭdni, a źbiadniełyja kubanskija kazaki jeździać na zarobki ŭ Adyhieju.

Sam Saŭmen, jaki doŭhi čas ličyŭsia samym bahatym rasiejskim hubernataram, z bahaćciem 380 młn dalaraŭ, zaroblenym na raspracoŭcy radoviščaŭ zołata, nie zacikaŭleny ŭ padzieńni adyhskaj dziaržaŭnaści. Kiraŭnik Adyhiei nazyvaje plany źmieny miežaŭ «histaryčnym rehresam i palityčnaj pamyłkaj».

Rasiejski hienacyd

Kaliści čarkiesy źjaŭlalisia adnym z samych šmatlikich etnasaŭ Kaŭkazu. U 1830 h. jany naličvali bolš za miljon čałaviek. Tak było, pakul Rasiejskaja imperyja nie pačała ekspansiju na poŭdzień. Heta katalizavała praces stvareńnia čarkieskaje dziaržaŭnaści. Ale niedaŭhaviečnaja dziaržava adyhaŭ praisnavała vosiem hadoŭ u 1856—1864 h. Śmiełaje zmahańnie čarkiesaŭ pryciahnuła da siabie ŭvahu mnohich eŭrapiejcaŭ, u tym liku j našych surodzičaŭ, što ŭ 1850—1860-ja hady vyrušyli zmahacca z Rasiejskaj imperyjaj na Kaŭkaz. Viadomy imiony dziasiatkaŭ biełarusaŭ i palakaŭ, što brali ŭdzieł u vajnie na baku čarkiesaŭ. Była navat padpisana damova ab supracoŭnictvie pamiž prychilnikami adnaŭleńnia Rečy Paspalitaj i čarkieskim uradam.

Rasieja pieramahła. Čarkiesy («adyhi» — heta samanazoŭ) byli padzielenyja na 12 plamionaŭ. Heta j vykarystała Maskva. Čarkiesy supraciŭlałsia nia mienš hieraična za čačencaŭ Šamila. Usia Kubań i čarnamorskaje ŭźbiarežža byli arenaj bajoŭ. Apošnim miescam supracivu čarkieskich patryjotaŭ stała ŭročyšča Hbaada, siońnia kurort «Krasnaja palana», dzie adbyŭsia apošni boj 21 traŭnia 1864 h. Potym pačalisia začystki. Rasiejskija vojski vycisnuli čarkiesaŭ z kubanskich raŭnin, palili auły, vyrazajučy žycharoŭ i vyciskajučy acalełych u Turcyju. Bolšaść padčas pierasialeńnia zahinuła.

Ciapier dzień 21 traŭnia ličycca Dniom pamiaci čarkieskaha narodu.

Balšavicki pastskryptum

Balšaviki padzialili ziemli čarkieskich plamionaŭ na niekalki administracyjnych utvareńniaŭ. Ciapier bžeduhi, čemhui, natuchajeŭcy, habukajeŭcy, temirhojeŭcy žyvuć na abšarach Respubliki Adyhiei; kabardzincy, beślenieŭcy, abadzechi — u Kabardyna-Bałkaryi; abaziny — u Karačajeva-Čarkiesii (karačajeŭcy j bałkarcy — ciurkamoŭnyja narody); nievialikija pasieliščy šapsuhaŭ, žaneŭcaŭ zachavalisia na ŭźbiarežžy la Sočy j Tuapse, ale bolšaść ich vyniščyli ŭ XIX st. Ubychi ŭžo nidzie nie žyvuć — jany byli vyniščanyja ŭ Kaŭkaskuju vajnu da apošniaha čałavieka.

Savieckaja ŭłada słaviła svaje zasłuhi pierad «małymi narodami», jakim, maŭlaŭ, dała piśmiennaść na asnovie kirylicy. Nia zhadvała, što papiarednie zabaraniła nieŭpadabanuju histaryčnuju piśmiennaść.

Ciapier usie čarkieskija narody deklarujuć svaju padtrymku Adyhiei. Idei abjadnańnia čarkiesaŭ hučali zaŭždy — za Savietami šeptam, paśla hučna z boku nacyjanalnaha ruchu «Adyhe Chase». Praŭda, aficyjnyja ŭłady nikoli ŭsurjoz nad tym nie razvažali, a stratehija čarkieskich nacyjanalistaŭ pakul palahaje va ŭmacavańni samastojnaści tych administracyjnych adzinak, što ŭžo isnujuć.

Pačali z movy

Pry kancy savieckaha času na pryhožaj i čystaj čarkieskaj movie ŭ Adyhiei havaryli tolki staryja. Na adyhskaj movie nie vučyli ŭ škołach, ni tym bolš va ŭniversytetach. Adnak u 1990-ch čarkieskamoŭnych paboleła. Amal nie zastałosia kompleksaŭ u karystańni čarkieskaj movaj. Naadvarot, siarod haradzkoj moładzi stała prestyžna razmaŭlać pa-svojmu. Niekatoryja navat kampleksujuć, što niepadobnyja na «praŭdzivych adyhaŭ» — zanadta rusyja.

U 1992 h. Adyhiejskaja aŭtanomnaja vobłaść vyjšła z Krasnadarskaha kraju i stała suverennaj respublikaj u składzie Rasiei. Nacyjanalnaja samaśviadomaść pačała macnieć. Źjaŭleńnie dziaržaŭna zamacavanaj symboliki (ściaha, hierba dy himnu), pryniaćcie ŭ jakaści dziaržaŭnaj movy čarkieska-adyhskaje movy — usio heta pryviało da taho, što siońniašnija padletki vałodajuć rodnaj movaj volna.

Za časy Respubliki adyhskaja mova stała abaviazkovym pradmietam navat u techničnych vučelniach. «Nacyjanalizavaŭsia» j Adyhiejski dziaržuniversytet. I takoje adradžeńnie adbyłosia, niahledziačy na toje, što čarkieskaja mova naležyć da samych składanych moŭ śvietu — vyklučna bahataja na hramatyčnyja vyklučeńni, a taksama ź vializnaj kolkaściu hukaŭ (54 zyčnyja, 3 hałosnyja).

Praŭda, da pieramohi ŭ moŭnym adradžeńni jašče daloka. Kultura zastajecca małaraźvitaju, na čarkieskaj movie drukujucca tolki adna hazeta i almanach. Knihi najbolš pryvoziać z kabardynskaha Nalčyku — takoj sabie čarkieskaj Vilni. Telebačańnie Adyhiei małamocnaje i amal vyklučna rasiejskamoŭnaje.

Tancy i Zvod honaru

Asnovaju biełaruskaha adradžeńnia było zaŭždy zmahańnie za movu. Dla čarkiesaŭ takuju ž rolu adyhrali muzyka j tancy.

Tancy mieli relihijnaje značeńnie. Naprykład, rytuał pakłanieńnia soncu natchniŭ adyhski taniec udž-ch'uraj — uziaŭšysia za ruki ŭ kole, mužčyny i žančyny sprabujuć źviarnucca da śviaciła. Čarkieski taniec niasie taksama sacyjalnuju i histaryčnuju infarmacyju. Vydatna zachavalisia j tradycyjnyja śpievy, u jakich navat jość zhadki pra Vialikaje Kniastva Litoŭskaje i vojny Ivana Žachlivaha…

Da nacyjanalnych muzyčnych hurtoŭ staŭleńnie trapiatkoje. Padčas kancertaŭ zali zaŭždy zabityja pad zaviazku.

Važnuju rolu ŭ farmavańni čarkieskaha etnasu adyhryvaje i viera. Ciapier čarkiesy — musulmanie-sunity, ale da XIX st. jany byli pahancami. Niekatoryja čarkieskija intelektuały ličać svajoj relihijaj nacyjanalny zvod honaru — «adyhe chabze». Tamu inšyja relihii zaŭsiody mieli prablemy z pašyreńniem siarod adyhaŭ. Idei supraciŭleńnia čarkieskija nacyjanalisty źviazvajuć, chutčej, nia z Boham, a sa svajoj nacyjanalnaj idejaj adyhah'e (adyhstvam). Hałoŭnaje — zabiaśpiečyć vychavańnie dziaciej u hetym duchu, i tady jany abaviazkova viernucca da idei svabody Baćkaŭščyny.

Bolšaj častkaj čarkiesy paśla SSSR — nierelihijnyja ludzi. Kali ŭ jakim sieliščy nazirajecca ŭsplosk relihijnaści, značyć, papracavali čačency (prybyvajuć uciekačy ź Ičkieryi) ci čarkiesy — repatryjanty z krain Uschodu.

Repatryjacyja čarkiesaŭ

Na miljonnuju dyjasparu ŭ aktyvistaŭ čarkieskaha nacyjanalnaha ruchu vielmi vialikija spadziavańni, pryčym nia tolki ŭ materyjalnym, ale i ŭ čałaviečym planie. Adnoj z metaŭ, što vyznačyli sabie čarkieskija nacyjanalisty, źjaŭlajecca zabieśpiačeńnie viartańnia ŭsich achvotnych na radzimu. Jany dasiahnuli niemałych pośpiechaŭ u hetym napramku — užo ciapier tolki ŭ Adyhiei naličvajecca pad dźvie tysiačy repatryjantaŭ z Turcyi, Syryi, Ehiptu, apošnim časam ź Izrailu. Najvialikšaj prablemaj dla ich źjaŭlajecca pracaŭładkavańnie. Chto bolš sprytny, pačynaje biznes, ale zaminaje žorstkaja moŭnaja palityka Rasiei — biaź viedańnia rasiejskaj movy začyniajucca ŭsie šlachi.

Adyhieja zbudavała dla repatryjantaŭ cahlany auł, ale chataŭ tam na ŭsich brakuje. Adnak čarkieskija intelihienty ciešacca najaŭnaściu kantynhientu «viartancaŭ». Płyń repatryjacyi zabiaśpiečvaje patencyjnyja kadry dla čarkieskaha adradžeńnia. Čaho, darečy, tak i nie adbyvajecca ŭ Biełarusi.

Hartavańnie ahniom

Čarkieski ruch vyklikaje zaniepakojenaść Maskvy, bo tamtejšyja nacyjanalisty pakazali svaju hatoŭnaść da radykalnych zachadaŭ, baroniačy bratniuju Abchaziju. «Abchazy vajavali nia z Hruzijaj. Abchazy vajavali za ŭłasny suverenitet», — aburajucca čarkiesy.

Abchazy — blizkija svajaki čarkiesaŭ. Praŭda, paśla Kaŭkaskaje vajny razarvaŭsia łancužok havorak, ad abazincaŭ da šapsuhaŭ i dalej na poŭdzień praz ubychaŭ da abchazaŭ. Było vybitaje adnoje źviano — ubychi. Darečy, hady try tamu z Tureččyny na radzimu byŭ pryjechaŭ apošni, stary j biaździetny ŭbych. Hetamu faktu abchaski piśmieńnik Bahrat Šynkuba pryśviaciŭ raman «Apošni z tych, chto pajšli».

Abchaski kanflikt časam spraščajuć da supraćstajańnia Rasiei i Hruzii, ale prablema hłybiejšaja. Isnavała jašče adna arhanizacyja, što staviła na mecie stvareńnie niezaležnych dziaržavaŭ jak na hruncie rasiejskich, tak i hruzinskich aŭtanomij, — Kanfederacyja horskich narodaŭ Kaŭkazu. Mienavita ŭ šerahach adździełaŭ Kanfederacyi čarkieskija dobraachvotniki razam z Basajevym rušyli ŭ Abchaziju. «Adyhe Chase» taksama čynna padtrymlivaŭ Abchaziju ad pačatku vajny.

Siońnia Kanfederacyi horskich narodaŭ užo niama, Maskva nieŭzabavie spyniła ŭsiakuju padtrymku adździełaŭ Kanfederacyi i zdoleła raźbić arhanizacyju. Adnak zamiest jaje paŭstali mižnarodnyja čarkieskija, čačenskija, dahiestanskija arhanizacyi.

Zabytyja Eŭropaj

Bačačy supraciŭ adyhaŭ, Kreml pačaŭ maneŭravać. Namieśnik paŭnamocnaha pradstaŭnika Pucina ŭ Paŭdniovaj federalnaj akruzie Alaksandar Pačynok abvieściŭ: «Suverenitetu subjektaŭ federacyi na poŭdni Rasiei ničoha nie pahražaje. Planaŭ pa abjadnańni rehijonaŭ na poŭdni Rasiei nie było j niama».

Napružanaść ŭ Adyhiei stała spadać. «Čarkiesy adstajali jašče adzin kavałačak svajoj svabody. Hetym razam biez kryvi», — kaža vykładčyca Adyhiejskaha ŭniversytetu.

Likvidacyja aŭtanomij — heta nia tolki pytańnie administracyjnaha ładu, ale j marali. Karennyja narody aŭtanomij składajuć, časam, nievialikija doli nasielnictva. Tak stałasia ŭ vyniku asymilacyi, spojvańnia, a to j adkrytaha hienacydu. Pratestujučy suprać likvidacyi aŭtanomii, adyhi nahadvajuć pra los ubychaŭ i šapsuhaŭ. Z 200 000 čarkiesaŭ-šapsuhaŭ na pačatku XIX st. da pierapisu 1897 h. zastałosia 1938 čałaviek.

Adyhaŭ turbuje, što kurs na likvidacyju aŭtanomij zastajecca pa-za ŭvahaj eŭrapiejskich pravaabaroncaŭ. Novy kurs Kramla pazbaŭlaje małyja narody Rasiei nadziei na zachavańnie svajoj nacyjanalnaj admietnaści. Los hetych narodaŭ — heta j los samoj Rasiei, jaje nacyjanalnaha abo imperskaha raźvićcia.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0