Nieviadomyja staronki historyi: kab nie puścić niemcaŭ da Maskvy, Stalin u 1941-m zahadaŭ zatapić hihanckuju terytoryju z budynkami i ludźmi
Pra padrabiaznaści sakretnaj apieracyi piša daśledčyk Iskander Kuziejeŭ.
Da kanca listapada 1941 hoda niemcy praktyčna akružyli Maskvu.
Na zachadzie byli ŭziatyja Mažajsk, Narafaminsk, Małajarasłaviec. Z poŭdnia nastupała 2-ja tankavaja armija Huderyjana. 53-i armiejski korpus ruchaŭsia da Sierpuchava, akružajučy z poŭnačy Tułu, na podstupach da jakoj stajała dyvizija Štemiermana. 17-ja braniatankavaja dyvizija 24-ha korpusa ruchałasia da Kašyry, a vojski 47-ha korpusa viali bai na podstupach da Razani.
Užo pad parami stajaŭ licierny ciahnik, hatovy advieźci Stalina na biaśpiečnuju adlehłaść ad frontu ŭ Kujbyšaŭ (ciapier Samara).
Huderyjan atrymlivaje zahad ruchacca ŭ napramku Horkaha (ciapier Nižni Noŭharad), zamykajučy koła vakoł Maskvy z poŭdnia ŭ rajonie Pietuškoŭ.
Adnak pad Kałomnaj nastup niečakana zachłynuŭsia.
I što dziŭna: jašče nie padyšli da Maskvy sibirskija dyvizii, a Stalin užo pierakidaje vojski z poŭnačy Padmaskoŭja na poŭdzień. Choć tolki što kamandujučy Zachodnim frontam Hieorhij Žukaŭ prasiŭ Viarchoŭnaha ab padmacavańni na poŭnačy, na linii Krukava-Rahačova.
Pry hetym na poŭnačy Padmaskoŭja, niahledziačy na aholeny front, nijakaha ruchu nie adbyvajecca.
Hrupa armij «Centr» pad kamandavańniem fieldmaršała fon Boka daŭno ŭziała Kalinin (ciapier Ćvier), staić sarakahradusny maroz, volnaje ledzianoje pokryva Maskoŭskaha mora (Ivańkaŭskaje vadaschovišča), nijakich vojskaŭ na supraćlehłym baku Vołhi ŭ Kalininskaha fronta praktyčna niama.
Vojski fon Boka stajać na linii Klin-Rahačova-Dźmitraŭ i dalej nie ruchajucca. Stajać jak začaravanyja.
Na Vałakałamskim kirunku niemcy pieraadoleli miažu Dubasiekava, ale tankavyja dyvizii 46-ha korpusa taksama nie iduć da Maskvy pa Vałakałamskaj šašy! Ciažkaja artyleryja 2-j braniatankavaj dyvizii 4-j armii viermachta staić u Krasnaj Horcy (22 km ad Kramla).
Artylerysty razhladajuć u binokl centr savieckaj stalicy, ale dalej taksama nie ruchajucca, choć nijakaha frontu ŭžo niama.
Stalin, darečy, da kanca listapada ŭžo nie dumaje ab pierajeździe ŭ Kujbyšaŭ, za Vołhu.
Ściana
Jość va ŭsioj hetaj situacyi niešta mistyčnaje. Niby Stalin pabudavaŭ niejkuju nieprachodnuju ścianu na paŭnočnym zachadzie Padmaskoŭja. Ale «ściana» hetaja była nastolki sakretnaj, što da hetaha času ŭ aficyjnaj savieckaj histaryjahrafii pra jaje niama ni słova. Uźnikła jana imhnienna. To była ściana z … vady.
Heta byli patoki vady ź Istrynskaha vadaschovišča, jakija zmyli nie tolki nastupajučyja tanki i piachotu 52-j armii, ale i šmatlikija vioski ŭzdoŭž raki Istry, hustanasielenyja kvartały na ŭskrainie horada Istra, u pasiołku Paŭłaŭskaja Słabada.
Na biarviony raźlatalisia sialanskija chatki, vynosiačy z patokam starych, žančyn i niemaŭlat. Raźlatalisia na treski pracoŭnyja baraki ŭ Paŭłaŭskaj słabadzie. Cudam acalełyja damki byli zatoplenyja vadoj z hustoj ledzianoj drobkaj i askiepkami vialikich kryh.
Žudasnaja karcina nie ŭvajšła ŭ apublikavanyja miemuary savieckich vojenačalnikaŭ. Padrabiaznaści zastalisia tolki ŭ adzinym sakretnym vydańni «Razhrom niamieckich vojskaŭ pad Maskvoj» pad ahulnaj redakcyjaj maršała Šapašnikava,
padrychtavanym Hienštabam Čyrvonaj armii i vypuščanym Vojenizdatom NKO SSSR u 1943 hodzie. U paślavajennyja hady hryf «sakretna» byŭ źniaty i zamienieny na inšy — «dla słužbovaha karystańnia». Sakretnaje vydańnie pralažała ŭ śpiecchranie da 2006 hoda.
Piša maršał Šapašnikaŭ: «24 listapada niemcy ŭščylnuju padyšli da miažy Istrynskaha vadaschovišča, raka Istra. Z nabližeńniem niemcaŭ vadaspuski vadaschovišča byli ŭzarvany (pa zakančeńni pierapravy našych vojskaŭ), u vyniku čaho ŭtvaryŭsia vadziany patok vyšynioj da 2,5 m na praciahu da 50 km na poŭdzień ad vadaschovišča. Sproby niemcaŭ začynić vadaspuski pośpiechu nie mieli».
Uzrovień Istrynskaha vadaschovišča — 168 m nad uzroŭniem mora. Płyń raki Istra za płacinaj znachodzicca na zrezie ŭ 143 mietry, u Paŭłoŭskaj Słabadzie — 134 mietry. Napor vializnaha abjomu vady išoŭ, jak piša Šapašnikaŭ, na 50 kiłamietraŭ, to bok da Maskvy-raki (uzrovień jakoj pry ŭpadzieńni Istry, vyšejšy za Rubleŭskuju płacinu, składaje 124 mietry). Takim čynam,
vyšynia patoku, jaki zmyvaŭ usio na svaim šlachu, składała nie mienš za 25 mietraŭ (zarad byŭ zakładzieny ŭ padmurak vadaspuskaŭ, zakranuŭšy i tak zvany miortvy abjom, jaki zastajecca ŭ vadaschoviščy pry płanavych viasnovych skidach pavodkavych vodaŭ). Kali ŭličvać padzieńnie patoku da Maskvy-raki, sumarny napor dasiahaje saraka mietraŭ.
Ale vybuch płaciny imia Kujbyšava (tak nazyvajecca płacina Istrynskaha hidravuzła) usio ž nie tłumačyć stajańnie niemcaŭ na poŭnač ad Maskvy, kali ŭsie reziervy Staŭki byli kinutyja na poŭdzień, suprać armii Huderyjana. Mizernyja śviedčańni pra padziei, jakija adbylisia ŭśled za vybucham 24 listapada na Istry, zhadvajucca ŭ toj ža knizie pad redakcyjaj Šapašnikava, daśledavańni niešmatlikich entuzijastaŭ, śviedčańni vidavočcaŭ dazvalajuć skłaści z mazaičnych askiepkaŭ bolš-mienš strojnuju karcinu.
Vyhladaje jana prykładna tak.
Zatapić razam z nasielnictvam
— Tavaryš Stalin, fon Bok nastupaje pa ŭsim froncie. Uziatyja Kalinin, Klin. Tanki — u Rahačovie, my pakinuli Jachromu! — dakładvaje Viarchoŭnamu kamandujučamu Zachodnim frontam Hieorhij Žukaŭ. — Sibirskija dyvizii padyduć da Zahorska (Sierhijeŭ Pasad. - I.K.) tolki praz tydzień. Jašče stolki ž času pojdzie na ich razhortvańnie pa froncie. Na Zachodnim froncie terminova patrebnyja papaŭnieńni.
Znajomciesia: tavaryš Fiodaraŭ, tavaryš Fradkin. Dobra, voś tabie, tavaryš Žukaŭ, jašče adzin bajec — tavaryš Ždanaŭ. Amal što naš leninhradski pałkavodziec. Tolki na hety raz Uładzimir Siarhiejevič.
Žukaŭ stajaŭ, ničoha nie razumiejučy i nie viedajučy, jak reahavać na žart Viarchoŭnaha. Ale Stalin nie žartavaŭ. Jon vyklikaŭ da siabie načalnika Ivańkaŭskaj HES Hieorhija Fiodarava, hałoŭnaha enierhietyka kanała «Maskva-Vołha» Barysa Fradkina i hałoŭnaha inžyniera Uładzimira Ždanava.
- Kali chutka skinuć vadu Ivańkaŭskaha vadaschovišča, lod budzie prałomvacca i ledzianaja pavierchnia budzie nieprachodnaj nie tolki dla tankaŭ, ale i dla piachoty praciŭnika,
— Skidajučy vadu z padmaskoŭnych vadaschoviščaŭ - Ikšynskaha, Piastoŭskaha, Piałaŭskaha, Pirahoŭskaha, Klaźminskaha, Chimkinskaha, my takim ža čynam uzłamajem ledzianoje pokryva pa ŭsim lusterku vady i zabiaśpiečym nieprachodnuju dla praciŭnika pałasu ad Dźmitrava da paŭnočnaj miažy Maskvy,
— padtrymaŭ kalehu Ždanaŭ.
- Kudy budziecie skidać vadu? U Maskvu? - sa złaviesnym pryžmurvańniem abarvaŭ jaho Viarchoŭny.
- U nas jość Jachromski vadaskid. Na race Vałhušy, heta prytok Jachromy, — padychodziačy da karcie, tłumačyć Ždanaŭ. — Kali adčynić tut zasłanki, vada pojdzie ŭ pojmu Jachromy. Napor jašče bolšy, čym na Vołzie. Uzrovień vadaschoviščaŭ — 162 mietry, a ŭ dalinie Jachromy — 117. Ale tut, praŭda, stajać jašče dźvie płaciny: Jachromskoho hidravuzła, Ikšynskaha…
- Płaciny pracujuć na ŭzdym vołžskaj vady. Na žal, suviaź ź nižnim bjefam — tolki praz pompy vodapadjomu, - ustupaje ŭ razmovu Barys Fradkin. - Ale kali my adčynim zasłanki, pompy buduć pracavać u hienieratarnym režymie, prapuskajučy vadu ŭ zvarotnym kirunku. Vada pojdzie ŭniz z vadaschovišča, viartajučy ŭ enierhasistemu elektraenierhiju, vydatkavanuju na ich ŭzdym. Kali adkryć adrazu abiedźvie stvorki čatyroch šluzaŭ, patok uzmocnicca.
- Dyk vada sydzie ŭ Jachromu? Značyć, raka razaljecca i budzie barjeram dla tankaŭ fon Boka? - uśmichajučysia ŭ vusy, Stalin padychodzić da karty. - A voś kala Ivańkaŭskaj płaciny kanał pierasiakaje jašče adna raka - Siastra, tak? Možam my vadu ź Ivańkaŭskaha vadaschovišča nakiravać tudy? Kab niemcy nie prajšli dalej Rahačova?
- Raka Siastra prachodzić u trubie pad kanałam i ŭpadaje ŭ Vołhu nižej Ivańkaŭskaj płaciny, - znoŭ ustupajuć u hutarku Fradkin i Ždanaŭ. - U kanale na dnie jość adtuliny, praduhledžanyja dla asušeńnia kanała pamiž zaharadvarotami, u ramontnych metach. Kali zamknuć trubu i adkryć dnovyja adtuliny, vada padymiecca, dojdzie da Rahačova i zatopić ŭsiu prastoru ad Ivańkaŭskaha vadaschovišča da Jachromy. Ale zamki jość tolki ŭ zachodniaj častcy truby.
- Za tydzień, dumaju, ŭpravimsia, - miarkuje Ždanaŭ.
- Praz dva dni ŭsio pavinna być hatova! - kaža Stalin. - Papiaredžvaju: apieracyja pavinna pravodzicca ŭ abstanoŭcy strohaj sakretnaści. Pra jaje pavinny viedać tolki tyja, kaho jana tyčycca naŭprost. Niepasrednyja vykanaŭcy nie pavinny być infarmavanyja ab metach apieracyi.
- Ale, tavaryš Stalin, - pierabivaje Viarchoŭnaha kamandujučy Zachodnim frontam. - My ž pavinny evakuiravać nasielnictva z zony zatapleńnia!
- Kab infarmacyja prasačyłasia da niemcaŭ? I kab jany pasłali da ciabie svaju raźviedrotu? Heta vajna, tavaryš Žukaŭ! My zmahajemsia za pieramohu luboj canoj! Ja ŭžo addaŭ zahad padarvać Istynskuju płacinu. Navat svaju daču ŭ Zubatavie nie paškadavaŭ. Jaje taksama mahło chvalaj nakryć.
Vyratavanyja i vyratavalnik
Apieracyja sapraŭdy prachodziła ŭ abstanoŭcy strohaj sakretnaści. Voś što raspaviadaje patomny žychar pasiołka Fabryka 1-ha Maja pad Dźmitravym Alaksiej Karniłaŭ.
- Naš pasiołak pabudavany dla pracaŭnikoŭ miascovaha torfapradpryjemstva. Kvołyja ščytavyja chaty, žychary jakich u momant nastupleńnia niemcaŭ schavalisia ŭ adzinym cahlanym budynku - u padvałach bulbaschovišča. Alaksiej Karniłaŭ raskazvaje historyju, jakuju ŭ dziacinstvie jamu pieradała babula Piełahieja Ivanaŭna.
Pryadčyniŭšy dźviery bulbaschovišča, ščupły błakitnavoki chłapčuk u niamieckaj formie i ź lichtarykam u ruce ździŭlena ahledzieŭ žančyn ź dziećmi, što schavalisia ŭ sklepie cudam acalełaha «vysotnaha doma», pa jakim da hetaha niemiłaserna biła niamieckaja artyleryja.
- Chochie! Chochie! Fojer! - razmachvajučy rukami ŭ bok vysokaj truby bulbaschovišča i niemiłaserna žestykulujučy, tłumačyŭ chłapčuk pierapałochanym babam ich niebiaśpiečnaje stanovišča. Maŭlaŭ, vysokaje zbudavańnie, niebiaśpiečna, pa im stralajuć. I dalej: - Vater! Vater! Kaput!
Žančyna, jakaja vyzirnuła z bulbaschovišča, nie pavieryli svaim vačam. U razhar sarakahradusnoj zimy na pratokach torfaraspracovak u pojmie Jachromy razyhrałasia razvodździe. Burnyja patoki ź ildzinami zalivaje ŭsio vakoł.
Jašče imhnieńnie – i ledzianaja vada pajšła b u padvał bulbaschovišča.
Žančyny ź dziećmi na rukach vybiralisia z sutareńniaŭ bulbaschovišča, padnimajučysia na nasyp darohi, što viała ŭ bok Dźmitrava. Pra toje, kab viarnucca ŭ svaje damy, jakija pastupova chavalisia pad vadoj, nie mahło być i havorki. U hety čas pačaŭsia abstreł z boku kanała. Chtości z žančyn zrabiŭ bieły ściah z kavałka praściny (kab svaje nia padstrelili). Niemcy śpiašalisia syści na liniju svaich umacavańniaŭ na procilehłym bierazie Jachromy, jakaja raźlivałasia.
Žychary mnohich viosak i pasiołkaŭ u dalinie Jachromy i Siastry uspaminać padobnyja historyi ŭžo nie mohuć. Bo ŭspaminać niama kamu.
Canoju šmatlikich achviar siarod mirnaha nasielnictva ŭ dziasiatkach pasiołkaŭ i viosak Stalinu ŭdałosia, nie majučy nijakich reziervaŭ, skaracić zonu bojesutyčak na Zachodnim froncie praktyčna da dvuch nievialikich kropak — kala vioski Krukava i na Pieramiłaŭskich vyšyniach.
Niemcaŭ strymlivali bajcy 20-j armii pad kamandavańniem hienierała Andreja Ułasava.
Pavodle dadzienych daśledčyka Michaiła Archipava, u vyniku skidu vod Ivańkaŭskaha vadaschovišča vada ŭ Jachromie ŭźniałasia na čatyry mietry, a ŭ Siastry — na cełych šeść mietraŭ.
U zonie zatapleńnia akazałasia bolš za tryccać viosak i mnostva drobnych nasielenych punktaŭ torfapradpryjemstvaŭ, budynki jakich stajali niepasredna kala vady.
Vyšynia sialanskaj chaty z dacham nie pieravyšaje čatyroch mietraŭ, a ŭsio vakoł było pakrytaje ledzianoj vadoj. Lohka ŭjavić sabie kolkaść achviar. Nia mienš (kali nie bolš) ich było i paśla vybuchu płaciny imia Kujbyšava na Istrynskim vadaschoviščy. Zrešty, inšy daśledčyk, Valancin Barkoŭski, ličyć, što zona zatapleńnia raki Siastry mahła być značna mienšaj. Zanadta mała było času, kab zvaryć zasłanki na Uschodnim partale truby pad kanałam. Mahčyma, śpiecham zvaranyja ščyty nie vytrymali naporu vołžskaj vady, i patoki, skidanyja z kanała praz zasłanki, adrazu sychodzili ŭ Vołhu. Tamu i mnohija viaskovyja chaty na bierazie acaleli.
Ab vykanańni dałožana
Na žal, techničnyja archivy kanała nie zachavalisia. Byli źniščany ŭ evakuacyi, u Uljanaŭsku, pry zahadkavych abstavinach.
Nastupstvy zatapleńnia byli žudasnyja.
— Ludzi mahli hinuć, navat kali dom ledź padtopleny, - kaža prafiesar-reanimatołah Faryt Halejeŭ. - Varta čałavieku ŭ sarakahradusny maroz paŭhadziny prastajać pa kalena ŭ vadzie, jon užo trup.
Kali ja hutaru na hetuju temu z prafiesijnymi vajskoŭcami, mnie časta kažuć, što piedaliravać temu hibieli cyvilnaha nasielnictva nie maje sensu. Maŭlaŭ, hibiel mirnaha nasielnictva niepaźbiežnaja. Z 27 miljonaŭ achviaraŭ vajny amal dźvie traciny znachodziacca za miežami štatnaj kolkaści RKKA. Šturm luboha siała - heta artabstreł, u jakim hinuć pierš za ŭsio žychary hetaha siała.
Śmierć biez šluzaŭ
Kali ja sprabavaŭ vyśvietlić zonu zatapleńnia (i aryjentyrovačny kolkaść achviar) u starych žycharoŭ vioski Karmanava, raźmieščanaha na race Siastry, jany źviarnuli maju ŭvahu na zusim inšyja achviary.
- Bačycie toj pahorak? Tam prosta škilety ŭnavałku! - Mnie pakazvajuć na nievialiki pahorak na bierazie Siastry. - Tam lažać kanałarmiejcy.
- Čyrvonaarmiejcy?
- Nie, kanałarmiejcy!
Achviar budaŭnictva hetaha kanała, vykapanaha niezadoŭha da Druhoj suśvietnaj, całkam možna pryličyć da achviaraŭ abarony Maskvy. Tym bolš, što kolkaść zahinułych tut na paradak pieravyšaje kolkaść achviar stalinskich zatapleńniaŭ vosieni 1941 hoda. Historyki aceńvajuć kolkaść zahinuŭšych kanałarmiejcaŭ jak minimum u 700 tysiač čałaviek (mnohija prytrymlivajucca acenak u paŭtara miljona).
Žyćcio źniavolenaha «na ahulnych pracach» redka praciahvałasia bolš za šeść miesiacaŭ. Kožny łahier, kožnaja «padkamandziroŭka» (jak u tym ža Karmanavie na bierazie Siastry) atočanaja vielizarnymi ravami z mahiłami zahinułych zekaŭ. Vyžyć mahli tolki «kazły» (jakija supracoŭničali z administracyjaj), stukačy i «prydurki». Tak nazyvali tych, chto ŭładkavaŭsia na chlebarezku, kuchniu, na pasadu kinamiechanika. Abo muzykam u arkiestr. U dakumientalnym filmie «Z vady i vadoju, ci pryvatnaja turma dla vady» (režysior — Anton Vasiljeŭ) jość nadzvyčajny kadr: pamirajučyja viaźni biahuć z tačkami, a na parapiecie šluza ihraje duchavy arkiestr — kab viesialej było pamirać.
Patop, jakoha nie było
Dziela spraviadlivaści treba skazać, što zatapleńnie nasielenych punktaŭ u Padmaskoŭi było nie adzinym u historyi Druhoj suśvietnaj.
Inšy vypadak pradstaŭleny ŭ kinaepapiei «Vyzvaleńnie» Juryja Ozierava. Jak by ni staviŭsia da hetaha prapahandysckaha tvora, adna ź finalnych scen filma ŭražvaje. Taja scena, u jakoj pa ŭkazańni ahanizujučaha fiurera byli adkrytyja zasłanki šluzaŭ na Špreje, kab ruskija raźviedroty nie dabralisia da sklapoŭ rejchskancylaryi.
Vada skroź adčynienyja zasłanki nakiravałasia pa tunelach mietro i haradskich elektryčak, zataplajučy na svaim šlachu ŭsie stancyi, jakija vykarystoŭvalisia žycharami Bierlina ŭ jakaści bambaschoviščaŭ.
Jašče horšaja dola čakała Maskvu.
Kali b z zapasnych šlachoŭ stancyi Maskva-Razanskaja-tavarnaja syšoŭ śpiećciahnik ŭ Kujbyšaŭ z adzinym pasažyram i jaho čeladździu, u Maskvie z prychodam praciŭnika ŭzarvali b Chimkinskuju płacinu, jakaja adździalaje akvatoryju vadaschovišča ad vyciakajučaj ź jaho praz park «Pakroŭskaje-Hlebava» rečki Chimki.
Uzrovień vadaschovišča - 162 mietry, uzrovień Maskvy-raki ŭ centry Maskvy — 120 mietraŭ. Sarakamietrovy napor z abjomam vady šaści vadaschoviščaŭ ad Maskvy da Ikšy moh źniščyć na svaim šlachu ŭsie budynki razam z nasielnikami na praciahu dziasiatkaŭ kiłamietraŭ.
Paśla vajny ideju zatapleńnia stalicy Rasii stali prypisvać Hitleru. U maskoŭskaha dramaturha i režysiora Andreja Višnieŭskaha źjaviłasia navat pjesa «Moskauersee» pra žyćcio ŭ paślavajennaj Maskvie (na voziery, jaki ŭtvaryŭsia paśla pieramohi Hitlera). Adnak
zatapleńnie stalicy siłami vojskaŭ NKVD było niepaźbiežnym mienavita paśla adjezdu Stalina. Da takich praceduraŭ rychtavalisia vielmi staranna.
- Kali ŭ vaśmidziesiatyja hady raźbirali stary most na Dźmitraŭskaj šašy, u jaho asnovie znajšli dziasiatki ton vybuchoŭki, jakija pralažali ŭ nasypie jašče z vajny, - kaža Valancin Barkoŭski.
Kolki ton vybuchoŭki lažyć u nasypie Chimkinskaj płaciny, nieviadoma. Płacina ŭ parku «Pakroŭskaje-Hlebava» dahetul ačeplenaja aharodžami z kalučym drotam i kruhłasutačna achoŭvajecca aŭtamatčykami.
Kamientary