Jon zapisaŭ amal tysiaču narodnych piesień «z-nad Niomana i z-nad Dźviny», sam pisaŭ vieršy pa-biełarusku i ŭžo ŭ pieršaj pałovie XIX stahodździa ličyŭ, što biełaruskaja mova vartaja stvareńnia hramatyki i słoŭnika. Jahonymi falkłornymi zbornikami Adam Mickievič na čužynie lačyŭ nastalhiju, a ŭ hadzinu śmierci siabra bačyŭ jaho ŭ śnie. Pra paeta i falkłarysta Jana Čačota piša ŭ časopisie «Naša historyja» Vasil Hierasimčyk.
7 lipienia 1796 hoda ŭ vioscy Malušyčy Navahradskaha pavieta (siońnia — Karelicki rajon) u siamji bieźziamielnaha šlachciča Tadevuša Čačota i jaho žonki Kłary (u dziavoctvie — Haścickaj) naradziŭsia syn. Jak i dziadulu, małoha, narodžanaha pa starym styli na Kupalskaje śviata, nazvali Janam.
Spačatku jaho achryścili va ŭnijackaj carkvie, a paśla dadatkova i ŭ katalickim kaściole. Imia chłopiec zajmieŭ padvojnaje — Jan Antonij.
Rod Čačotaŭ
Rod Čačotaŭ pachodziŭ sa Smalenskaha kniastva. Ale paśla zachopu maskoŭskimi vojskami ŭschodnich terytoryj Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ŭ XVI stahodździ šlachcič Vasil Daniłavič Čačot pierajechaŭ u Słonimski paviet, u jakim z dazvołu karala Žyhimonta Aŭhusta ŭ 1545 hodzie pieraniaŭ majontak svajho cieścia Bielika.
Naprykancy XVIII stahodździa Čačoty daščentu źbiadnieli. Baćka Jana staŭ bieźziamielnym arandataram, jaki ŭładkavaŭsia akanomam da hrafa Tyzienhaŭza. Tady siamja pierajechała ŭ falvarak Repichava, raźmieščany niepadalok ad raki Myšanki — prytoka Ščary, dzie i prajšło dziacinstva budučaha paeta i falkłarysta. Siońnia na hetym miescy — park u miežach vioski Kryvošyn Lachavickaha rajona.
Dalej byŭ Navahradak, kolišniaja stalica Vialikaha Kniastva. Tudy ŭ 1809 hodzie Jan pajechaŭ vučycca ŭ daminikanskuju škołu, dzie paznajomiŭsia i pasiabravaŭ ź inšym vučniem — Adamam Mickievičam. Viadomy navukoviec taksama rodam z Navahradčyny, Ihnat Damiejka, śviedčyŭ pra adzinstva duš svaich ziemlakoŭ: «Dva našy vučni navahrudskaj škoły z malenstva viedali naš litoŭski narod, palubili jaho pieśni, praniklisia jaho ducham i paezijaj…, pryhladalisia da kirmašoŭ, festaŭ, byvali na sialanskich viasiellach, dažynkach i pachavańniach… Jašče ŭ škole sałamianaja stracha i narodnaja pieśnia raspalili ŭ hrudziach siabroŭ pieršaje paetyčnaje natchnieńnie».
A paśla zakančeńnia ŭ 1815 hodzie škoły siabry vypravilisia ŭ Vilniu, kab stać studentami.
Biedny student
Trapić ź pieršaj sproby na dziaržaŭny košt navučańnia ŭ Vilenskim univiersitecie paščaściła tolki Mickieviču. Čačot ža vymušany byŭ spačatku padpracoŭvać advakatam, paśla pracavać pisarčukom u śpiecyjalnaj kancylaryi pa ŭparadkavańni rodavaha archiva kniazioŭ Radziviłaŭ. Tut jon aktyŭna vyvučaje Statut VKŁ i pa pracoŭnych patrebach padarožničaje pa byłych uładańniach najmahutniejšaha mahnackaha rodu.
Praz hod, u 1816-m, Jan Čačot usio-taki stanovicca studentam, pastupaje na fakultet maralnych i palityčnych navuk. Adnak hetaje dasiahnieńnie mała jaho raduje na fonie pastajannaha biezhrašoŭja. Baćki mała čym mahli dapamahčy. Tamu Jan prymaje nialohkaje rašeńnie i paśla pieršaha ž hoda navučańnia viartajecca na pracu ŭ Radziviłaŭskuju kamisiju. Praŭda, praciahvaje chadzić i na lekcyi historykaŭ Iaachima Laleviela dy Ihnata Daniłoviča volnym słuchačom.
Adsutnaść farmalnaha studenckaha statusu, samo saboj, nie pieraškodziła Čačotu pa pratekcyi Adama Mickieviča dałučycca da patajemnaha Tavarystva fiłamataŭ. «Jan z Myšy», jak pradstaviŭ jaho siabar, adrazu ž zrabiŭsia adnym z najaktyŭniejšych i šanavanych dziejačaŭ tavarystva, navat zaniaŭ u im pasadu sakratara.
«Sapraŭdnaja sialanskaja natura»
Čačot u fiłamackim kole staŭ «štatnym» paetam-piesieńnikam. Jaho śpiecyjalnaściu «byli biełaruskija pieśni, jakija jon składaŭ na padziei dnia pa ŭzory narodnych piesień». Naprykład, na ŭzor «Čamu dzieŭku nie lubić, kali dzieŭka ładna» jon stvaryŭ pieśniu «Što staryja za varjaty». Na paetyčnym turniry 21 śniežnia 1818 hoda Čačot byŭ pryznany trecim pa značnaści vilenskim paetam — paśla Adama Mickieviča i Tamaša Zana. Ihnat Damiejka tak uzhadvaŭ pra tahačasnaha Jana Čačota: «Žyvy, čullivy, viasioły, kampaniejski, prosty, uražlivy, spahadlivy — sapraŭdnaja sialanskaja natura».
Da liku najlubimiejšych fiłamatami jaho piesień była «Da pakińcie horła drać», napisanaja da ŭhodkaŭ siabra-fiłamata Dzijanisija Chlavinskaha. Asabliva jaje palubiŭ Tamaš Zan, za što adnaho razu papłaciŭsia.
Adnojčy (31 kastryčnika 1820 hoda) Zan spyniŭsia ŭ zajeznym domie ŭ Kanvieliškach (ciapier u Voranaŭskim rajonie), mirna sabie spaŭ, pakul nie byŭ pabudžany siarod nočy hetaj pieśniaj. Vykanaŭcami akazalisia Adam Mickievič i Jan Čačot, jakija daviedalisia pra načleh siabra ŭ tym ža domie, dzie spynilisia i jany.
Na sud svaich siabroŭ-fiłamataŭ na praciahu 1818—1819 hadoŭ Jan Čačot napisaŭ vosiem baład: «Biekieš», «Navahradski zamak», «Kałdyčeŭski ščupak», «Źviniačaja hara ŭ Pazianievičach», «Radzivił, abo Zasnavańnie Vilni», «Uznohi», «Myšanka», «Śviciaź». Najbolšaje ich značeńnie chiba ŭ tym, što jany prabudzili hienij Adama Mickieviča i pryviali taho da svajoj litaraturnaj kalainy. Mickievič heta asensoŭvaŭ i byŭ udziačny.
Sam Čačot byŭ upeŭnieny, što litaratura pavinna słužyć vysakarodnaj mecie maralnaha ŭdaskanaleńnia čałaviectva. Tamu krychu hrašyŭ u svaich psieŭdanarodnych piesieńkach maralizatarstvam, spadziavaŭsia, što ŭ pavučalnym vyhladzie jany pojduć u narod i pryniasuć plon. Čačotava imknieńnie palepšyć śviet było takim čystym i mocnym, što navat u sabranych aŭtentyčnych narodnych pieśniach jon paśladoŭna zamianiaŭ častaje słova «harełka» ci «vodka» na «miod» i «piva».
Muza
1 lutaha 1823 hoda Jan Čačot pisaŭ da Adama Mickieviča: «… ciapier maja miłaja muza Zosia zrabiła mianie zdolnym kožny dzień (byŭ by tolki čas) vydavać novuju pradukcyju, ale heta nie toje, što mahło b uzvysić mianie i ŭsich zrabić maimi ździŭlenymi prychilnikami. Zamianiu hetyja niedachopy ŭvahaju, maralnaściu, zaŭsiody vysokim bačańniem sutnaści i mety paezii et sic porro».
Zhadanaj muzaj dla Jana Čačota była dačka rektara Vilenskaha ŭniviersiteta Symona Maleŭskaha i rodnaja siastra adnaho ź fiłaretaŭ i budučaha zasnavalnika polskamoŭnaha «Tyhodnika Pieciarburhskaha» — Franciška Maleŭskaha. Dla jaje jon pisaŭ svaje vieršy, jakija potym kłalisia na muzyku i vykonvalisia pad pijanina. Zosi Maleŭskaj byli pryśviečanyja 170 z 200 vieršaŭ i piesień, zanatavanych u śpiecyjalnym sšytku.
Vobraz Zosi zaŭsiody prysutničaŭ u dumkach Jana Čačota padčas budučaj jahonaj ssyłki:
Ja paniasu da mahiły
Lubaść da kraju i Zosi,
Choć mnie luboŭ heta ŭ sercy
Stolki niaščaściaŭ prynosić.
Darečy, aŭtar hetych radkoŭ tak nikoli i nie ažaniŭsia.
Da dalokaj Rusi…
Tajemnaja hramadskaja dziejnaść u Vilni ŭ pačatku 1820-ch viravała, i Čačot braŭ u joj vielmi aktyŭny ŭdzieł. Paśla zasnavańnia novaha tavarystva, fiłaretaŭ, jon uznačaliŭ jaho litaraturny adździeł. Čačot čynna ŭziaŭsia za vychavańnie moładzi, za što atrymaŭ mianušku Mientar. A ŭ 1820-m studenty arhanizavali jašče adno tavarystva — «Pramianistyja» na čale z Tamašom Zanam. U im Jan Čačot byŭ skarbnikam i adnym ź inicyjataraŭ stvareńnia instrukcyi pa vyvučeńni nasielnictva i hieahrafičnaha stanovišča kraju. Hetuju instrukcyju Čačot razam sa svaim tavaryšam Janam Jundziłam tajemna ŭ načny čas, padkupiŭšy naborščykaŭ, nadrukavaŭ u vilenskaj bazyljanskaj drukarni. Razmnožanyja asobniki razdali fiłaretam pierad zimovymi kanikułami 1821 hoda.
Ale šancavała niadoŭha. Kali ŭ 1823 hodzie rasijskija ŭłady vykryli tajemnyja tavarystvy, nad ich udzielnikami raspačaŭsia sudovy praces. Jan Čačot bolš za hod utrymlivaŭsia za kratami, pakul 10 kastryčnika 1824 hoda nie byŭ sasłany ŭ Arenburh. Uziaŭšy razam z Tamašom Zanam i Adamam Suzinym usiu vinu za dziejnaść tajemnych tavarystvaŭ, jon byŭ asudžany da 10 hadoŭ vyhnańnia ŭhłyb Rasii. Apošniaj z napisanych im za kratami stała raźvitalnaja pieśnia:
Da latuć, latuć da dzikija husi,
Da nas paviazuć da dalokaj Rusi…
Na čužynie
Paŭhoda Jan Čačot pravioŭ u Kizilskaj krepaści (terytoryja sučasnaj Čelabinskaj vobłaści Rasii), dzie nie pierastavaŭ dzivicca, što dla miascovych jon — palak: «Ciapier arenburhskaja linija, možna skazać, zaprudžana palakami (tak nas nazyvajuć tut i za takich prymajuć)».
22 kastryčnika 1825 hoda jon pisaŭ siabram: «Naš dom — maleńkaja chatka: zroblenaja jašče pry žyćci pustelnika mahiła. Usiu zimu až da 15 maja ja pražyŭ u chaładniejšaj, čym Sibir, abvachcie, zaŭsiody z sałdatam pierad vačami i z roznymi karavulnymi, jakija zabrudžvali moj pakoj svaim tytuniom i razmovami. U hetaj dziravaj i niedahledžanaj chovancy časam byŭ taki žachlivy choład, što ja zmušany byŭ siadzieć tut adziety, jak u pavozcy, — u kažuchu, palito, ciopłych botach, rukavicach i šapcy. Ja tak zamiarzaŭ kolki razoŭ, što nie viedaju, jak jašče nie zachvareŭ — kali b nie ŭnutranaje ciapło, možna b było pieratvarycca ŭ lod. Schavanyja ruki byli ŭsio roŭna zastyłyja, hetak ža sama i duša».
Ale najhoršym dla Čačota było toje, što hubiernatar zahadaŭ pazbavić jaho mahčymaści pisać listy dadomu i zahadaŭ, kab u ssylnaha nie było «ni piara, ni čarniła, ni papiery». Heta ŭ tyja časy było raspaŭsiudžanaj formaj pakarańnia dla tvorčych ludziej — zhadajem choć by chrestamatyjny vypadak z ukrainskim hienijem Tarasam Šaŭčenkam, jakoha praz 20 ź liškam hadoŭ prymusova vypravili na vajskovuju słužbu — spačatku ŭ tuju ž Arenburhskuju hubierniu z zabaronaj pisać i malavać.
U vyniku Čačotu ciažka było siabie zaniać. Miesiac jon pracavaŭ u jakaści huvierniora ŭ adnoj z žycharak Kiziła, pakul taja adtul nie vyjechała. Sprabavaŭ pierakładać apaviadańni amierykanskaha piśmieńnika Vašynhtona Irvinha. Šmat čytaŭ, u asnoŭnym ruskija knihi, kab zasvoić movu. A voś pisać zusim nie atrymlivałasia, i zusim nie z-za zabarony hubiernatara: «Z taho, što zaviecca vieršami, aprača niekalkich uzdychańniaŭ da našaj darahoj, ja ničoha nie napisaŭ. Usie adlatajuć ź viatrami, nie mahu ich zatrymać dla ludskoha voka ryfmami».
Paśla Kiziła była Ufa, słužba kancylarystam u biuro arenburhskaha hubiernatara, repietytarstva. A ŭ 1830 hodzie Čačota narešcie vyzvalili ad palicejskaha nahladu, paśla čaho jon 3 lutaha 1831 hoda pierabraŭsia ŭ Maskvu. Adsiul 9 červienia vyjechaŭ na pracu ŭ Ćvier, ale zatrymacca tam nie daviałosia pa zusim dziŭnaj pryčynie. U horad jakraz pryjšła epidemija chalery, i na fonie viestak pra paŭstańnie ŭ kolišniaj Rečy Paspalitaj źjaŭleńnie zarazy źviazali z čužyncam-«palakam». U vyniku Čačot vymušany byŭ uładkavacca na pracu ŭ horad Taržok. Adnačasova jon zaniaŭsia zboram etnahrafičnaha materyjału, jaki adsyłaŭ svajmu siabru Vosipu Kavaleŭskamu ŭ Kazań. Na žal, hetyja materyjały, abjomam kala 200 arkušaŭ, biasśledna źnikli.
«Sialanskija pieśni»
U 1833 hodzie Jan Čačot viarnuŭsia ŭ Biełaruś i ŭładkavaŭsia ŭ miastečku Lepiel kancylarystam u dyrekcyju Biarezinskaha kanała. Tut jon chodzić u miascovy kaścioł, słuchaje śpievy, što jaho da hłybini dušy kranajuć, i mižvoli viartajecca da dumki vydać viaskovyja biełaruskija pieśni, tak znajomyja z samaha dziacinstva.
Dla hetaha jon źviartajecca pa dapamohu da niekalkich panienak. Adnoj ź ich, Juzefie Damiejka, jon tłumačyć, čamu jamu patrebnaja dapamoha:
«Našy saramlivyja viaskovyja žančyny nie lohka advažvajucca pierakazać svaje pieśni mužčynu, tolki kabieta ŭmieje ich ź lohkaściu ŭprasić, kab joj raskazali. Tamu nie admoŭ, pani, u majoj prośbie, a ja nie sumniajusia, što i sama znojdzieš vialikuju pryjemnaść u hetym zaniatku. Prašu tolki nastojliva zachoŭvać u zapisach vymaŭleńnie viaskovych słoŭ, a taksama zaŭsiody pytać i zanatoŭvać, kali i pry jakich abradach ci zabavach śpiavajuć jakuju pieśniu».
Vynikam hetaj pracy stała źjaŭleńnie ŭ 1837 hodzie ŭ vilenskaj drukarni Juzafa Zavadskaha zbornika «Sialanskija pieśni z-nad Niomana», u jakim Čačot pierakłaŭ na polskuju movu biełaruskija pieśni. Pieršapačatkova była zaduma ŭkłaści zbornik u dźviuch častkach, «z tekstam aryhinała», ale jana, na žal, nie była realizavanaja. A ŭ 1838 hodzie vyjšła druhaja častka «Sialanskich piesień».
Za dobruju słužbu 1 śniežnia 1838 hoda Jan Čačot atrymaŭ čyn hubiernskaha sakratara, a ŭ 1839 hodzie impieratar Mikałaj I narešcie dazvoliŭ jamu viarnucca na radzimu — na Navahradčynu. Jon uładkavaŭsia biblijatekaram ŭ siadzibu hrafa Adama Chraptoviča ŭ miastečku Ščorsy, dzie na praciahu 1842—1844 hadoŭ piša «Śpievy pra daŭnich lićvinaŭ da 1434 hoda» na padstavie tvoraŭ Macieja Stryjkoŭskaha i Teadora Narbuta. A taksama pracuje nad inšymi častkami «Sialanskich piesień».
U 1844 hodzie vyjšaŭ čaćviorty zbornik — «Sialanskija pieśni z-nad Niomana i Dźviny, z dadatkam aryhinalnych na słaviana-kryvickaj movie». Biełaruski sialanski falkłor narešcie dačakaŭ času, kali jamu daduć słova na rodnaj movie.
Para dla hramatyki i słoŭnika
Najvažniejšym z usich zbornikaŭ staŭ šosty, vydadzieny ŭ 1846 hodzie, — «Sialanskija pieśni z-nad Niomana i Dźviny, niekatoryja prykazki na słaviana-kryvickaj movie i jaje samabytnyja słovy, z nazirańniami nad hetaj movaj».
U zborniku z žalem kanstatavałasia:
«Inšyja dyjalekty słavianskaha pachodžańnia — bolš ščaślivyja, bo navat takija, jak, naprykład, krainski, kraacki i dałmacki, kožny ź jakich paasobku nie naličvaje da troch razoŭ pa sto tysiač kožny žycharoŭ… majuć svaje hramatyki i słoŭniki i toje ad 1584, 1595 i 1670 h. Tut naadvarot, kryvickaje plemia, jakoje naličvaje niekalki miljonaŭ nasielnictva, nie maje ničoha bolej, aprača katechizisa, vydadzienaha niadaŭna ŭ Vilenskaj jeparchijalnaj drukarni, jakoha, adnak, mnie nie daviałosia ŭbačyć. Ciapier ułasna nadychodzić para ŭznaharodzić hetaje zaniadbańnie minułych viakoŭ i ŭziacca za składańnie hramatyki i słoŭnika kryvickaha dyjalektu, pakul za małymi vyklučeńniami jość jašče ŭ svajoj čyścini…».
Usiaho Jan Čačot sabraŭ 957 piesień: 400 «z-nad Niomana» i 557 «z-nad Dźviny», niekatoryja ź jakich apublikavanyja i ŭ biełaruskim aryhinale. 126 piesień byli sabranyja ŭ vioscy Stoki, ich u 1834 hodzie nadyktavała «maładaja i prystojnaja dziaŭčyna Basia, potym žonka Maciejki».
Čačot pastaviŭ pytańnie ab pravapisie «kryvickaj» abo «słaviana-kryvickaj» (biełaruskaj) movy i ŭśled za Zaryjanam Dalenham-Chadakoŭskim vykanaŭ jaje apisańnie, skłaŭšy słoŭnik «Niekatorych kryvickich idyjom (ułasnanazvaŭ) z Navahrudskaha pavieta, a taksama asobnych słoŭ, što roźniacca pa značeńni sa słovami inšych słavianskich movaŭ». Taksama jon źmiaściŭ tam «kryvickija prykazki». Paźniej hetyja kirunki biełarusaznaŭstva byli praciahnutyja Ivanam Nasovičam.
Siabry naviečna
Viasnoju 1847 hoda, kab papravić zdaroŭje, Čačot vyjechaŭ u Druskieniki. Tut u žniŭni jaho raźbiŭ paraluš. 23 žniŭnia jon pamior i tam ža byŭ pachavany, pablizu kaścioła ŭ vioscy Rotnica.
U hety čas Adamu Mickieviču śniłasia, što jaho siabar pryjechaŭ u Paryž, ale tak i nie zmoh ź im sustrecca. «Viestka pra śmierć Janki prašyła mianie naskroź», — pisaŭ Mickievič Ihnatu Damiejku ŭ Čyli: «Pierad śmierciu jon vydaŭ biełaruskija pieśni, i jany tam mieli vialikuju prychilnaść». Zbornik «Sialanskich piesień» Adam Mickievič čytaŭ u «minuty adzinoty i nastalhii». A apošni raz Jan Čačot pryśniŭsia Adamu Mickieviču za niekalki miesiacaŭ da śmierci, «jak by zaprašajučy mianie da siabie».
Kamientary