Chto aŭtar «Pinskaj šlachty»?

Tolki, napeŭna, nie Dunin‑Marcinkievič. Movaznaŭcy Miačkoŭskaja i Klimčuk, historyk Iljin pakrysie nabližajucca da raskryćcia zahadki.

Fars‑vadevil «Pinskaja šlachta» ličycca najvydatniejšym tvoram Vincenta Dunina‑Marcinkieviča. U adroźnieńnie ad mnohich kłasičnych tvoraŭ, hety i za paŭtara stahodździa nie sastareŭ. Kručkatvorstva, chabarnictva, strach pierad čynoŭnikam dahetul prysutničajuć u navakolnaj rečaisnaści. Nie dziva, što śpiektakl Kupałaŭskaha teatru pavodle pjesy taki papularny. Aktory navat dazvalajuć sabie havaryć z paznavalnymi intanacyjami siońniašnich, usim viadomych piersanažaŭ.

Dva rukapisy z kufra pana Vincenta

Miž tym sam Dunin‑Marcinkievič nikoli nie nazyvaŭ «Pinskuju šlachtu» ŭłasnaj pjesaj. Dyj zhadvaje jaje tolki raz. U 1868 h. u liście da etnohrafa Jana Karłoviča jon upaminvaje rukapis «Pinskaj šlachty», jaki viazie niechta Višnieŭski.

Nastupnaja pryhadka sustrakajecca ŭžo ŭ niekrałohu pa Marcinkieviču, što źjaviŭsia ŭ haziecie «Kraj» u 1885 h. Tam, sa spasyłkaj na biblijohrafa Alaksandra Jelskaha, ukazvałasia, što siarod rukapisaŭ zastałasia «Pinskaja šlachta» pa‑biełarusku.

Jelski viedaŭ pra jaho, bo adrazu pa śmierci Marcinkieviča jeździŭ u Lucinku dy mieŭ mahčymaść zabrać ź lehiendarnaha kufra pana Vincenta jaho rukapisy.

Mienavita asobnik sa zboraŭ Jelskaha trapiŭ paśla da historyka Mitrafana Doŭnar‑Zapolskaha, vydaŭca «Kalendara Paŭnočna‑Zachodniaha kraju» na 1889 i 1890 hh. Doŭnar‑Zapolski chacieŭ apublikavać u im i pjesu.

Zhodna z paradkam, źviarnuŭsia pa dazvoł da cenzury. Na zapyt da vilenskaha hienierał‑hubiernatara ab metazhodnaści publikacyi fars‑vadevilu «na pinskaj havorcy» hienierał‑lejtenant Kachanaŭ adkazaŭ nastupnaje: «Padobny tvor, u jakim u niepryhladnym vyhladzie vystaŭlajecca piersona słužbovaj asoby, stanavoha prystava, jaki da taho ž paŭsiul nazyvajecca «najiaśniejšaja karona», naŭrad ci darečy źmiaščać u jakim‑niebudź vydańni, a asabliva ŭ takim, jak kalandar, jaki pryznačajecca dla raspaŭsiudu ŭ asiarodździ miascovaha nasielnictva». Dzie potym dzieŭsia rukapis — niamaviedama.

Ale isnavaŭ i druhi. Jaho ŭ 1887 h. dačka Dunina‑Marcinkieviča Kamiła dasłała Janu Karłoviču. Paśla śmierci Karłoviča jon trapiŭ u Vilenski histaryčny archiŭ.

Suaŭtar — Kupała

Pavodle taho rukapisu i była zroblenaja pieršaja publikacyja tvoru. Mała chto viedaje, što pamiatnym sa škoły «jak unadzicca jurysta — vymiecie chatu dačysta» i inšym dościpam «Pinskaj šlachty» nadavaŭ litaraturnaje hučańnie Janka Kupała. U 1918 h. jany ź Jazepam Losikam vypravili «pinskuju havorku» vadevilu «na biełaruski ład» dy apublikavali «Pinskuju šlachtu» ŭ minskim tydnioviku «Volnaja Biełaruś». Hetaj publikacyjaj skarystaŭsia ŭ 1984 h. navukoviec Jazep Januškievič, rychtujučy zbor tvoraŭ Dunina‑Marcinkieviča. A ŭ dadatku daśledčyk źmiaściŭ aryhinał, adšukany ŭ vilenskim archivie.

Što možna skazać pra sam rukapis? Hrafałahičnaja ekśpiertyza dakazała, što jon vykanany rukoj Marcinkieviča. Jahonaju ž rukoju roblenyja praŭki i dapaŭnieńni. Adnak ci aznačaje ŭsio heta, što Marcinkievič byŭ aŭtaram? U Biełarusi paśla paŭstańnia Kalinoŭskaha va ŭmovach zabarony na druk adradziłasia praktyka rukapisnaha kapijavańnia. Teksty dasyłalisia, pieradavalisia dla źniaćcia kopij, potym viartalisia. Tak, u «vialikim kufry» Dunina‑Marcinkieviča byŭ znojdzieny i rukapis paemy «Taras na Parnasie». I nie ŭsie pamiatajuć, što spačatku na padstavie počyrku, aŭtarstva hetaha tvoru taksama było pryznanaje za panam Vincentam, i pad jaho imiem «Taras» byŭ upieršyniu apublikavany ŭ 1896 h. tym ža Doŭnar‑Zapolskim.

Aŭtar — z Kupiacičaŭ?

Prafiesar BDU Nina Miačkoŭskaja nadrukavała ŭ «Vienskim słavistyčnym almanachu» ŭ 2000 h. artykuł z krasamoŭnaj nazvaj: «Vincent Dunin‑Marcinkievič nie byŭ aŭtaram vadevilu «Pinskaja šlachta». Supastaŭleńnie dvuch viadomych tekstaŭ vadevilu pakazvaje, što tekst na pinskim dyjalekcie byŭ zychodnym, davodzić Miačkoŭskaja. Dyj paetyka «Pinskaj šlachty» vyrazna adroźnivajecca ad tvoraŭ Dunina‑Marcinkieviča na biełaruskaj movie — bolšaj mastackaściu i sceničnaściu.

Na śled aŭtara nakiravaŭ linhvist Fiodar Klimčuk — unikalny znaŭca paleskich havorak, jaki viedaje asablivaści maŭleńnia litaralna kožnaha chutaru. Jon daśledavaŭ movu «Pinskaj šlachty» i vyznačyŭ dźvie najbolšyja jaje składovyja častki: miascovaja bieraściejska‑pinskaja havorka i «ruskaja» (h.zn. starabiełaruskaja i staraŭkrainskaja) piśmovaja tradycyja, tradycyja carkoŭnaj movy, jakaja častkova zachavałasia z časoŭ VKŁ.

Mova «Pinskaj šlachty» sustrakajecca ŭ niekalkich dziasiatkach viosak Bieraściejščyny. Dla jaje charakternaja takaja rysa, jak najaŭnaść redkaha hałosnaha «umlaŭtu» ŭ peŭnaj pazicyi. Hetaha huku niama ŭ susiednich słavianskich movach, ale jon jość u niamieckaj: prykładna jak siaredni miž «ju» i «i». U aryhinale pjesy jon abaznačany litaraj [ju], časam spałučeńniem [io]: viun (27 razoŭ), viuna (2 razy), tiulku (12 razoŭ), zubioŭ (1 raz). U Pinskim rajonie bolšaja častka viosak, dzie ludzi havorać jak Pratasavickija i Ciuchai‑Lipskija, raźmieščanaja na poŭdzień ad Prypiaci. Heta ciapierašnija Baryčevicki, Kałavuravicki (adtul ułaśniki proźvišča Kałavur), Lemiaševicki (adtul Lemiašeŭskija), Łapacinski, Pleščycki sielsaviety. A paŭnočnym farpostam hetaha areału jość vioski Kupiacičy i Sušyck Haradziščanskaha sielsavietu (u samim Haradziščy źmiaščaŭsia letapisny Pinsk, a ŭ 1945 h. jaho žychary‑kataliki amal u poŭnym składzie vyjechali ŭ Polšču, tamu niama jak vyśvietlić staradaŭniuju havorku hetaj miaściny).

Žychary hłuchich miaścin, razvažaje Klimčuk, zvyčajna saromiejucca svajoj havorki, jany ź lohkaściu pierachodziać na havorki bolš prestyžnyja. U vypadku ž z «Pinskaj šlachtaj» aŭtar, naadvarot, śmieła i jaskrava vykarystoŭvaje «chatniuju» movu. «Pinskaja šlachta», vidavočna, stvarałasia ŭ nasielenym punkcie z bahatymi kulturnymi tradycyjami. I Klimčuk prapanuje viersiju — siało Kupiacičy na paŭnočny ŭschod ad Pinsku, stary manastyrski centr.

Aŭtaram, śćviardžaje Klimčuk, moh być miascovy pinčuk, ale moh być i vychadziec ź inšaha rehijonu. Va ŭsialakim vypadku, jon doŭha žyŭ na Pinščynie i zasvoiŭ miascovuju havorku. Druhi varyjant padajecca bolš imaviernym — tamu što ŭ movie vadevilu jość peŭnaja niepaśladoŭnaść.

«Umlaŭt» zvykła ŭźnikaje ŭ zakrytych składach pad naciskam — tam, dzie ŭ biełaruskaj movie huk «o» (kot), a va ŭkrainskaj — «i» (kit). A ŭ «Pinskaj šlachcie» jość 4 vypadki, kali «umlaŭt» (hrafična paznačany jak «ju») užyty ŭ adkrytym składzie i nie pad naciskam, choć hetaha ŭ pryrodzie być nie moža? Pamyłka pierapisčyka? Abo pakazčyk, što «Šlachtu» pisaŭ nie miascovy ŭradženiec, jaki havorkaj avałodaŭ jašče nie dastatkova?

Napracoŭkami Klimčuka skarystaŭsia historyk Alaksandr Iljin. Raniej u časopisie «Histaryčnaja brama» jon vystaŭlaŭ viersiju, što vadevil napisaŭ Stefan Kuklinski. Hety čałaviek pachodziŭ, praŭdapadobna, z Padlašša, skončyŭ Charkaŭski univiersitet i byŭ dyrektaram Pinskaj himnazii. Pa svaich pohladach jon moh być aŭtaram. Prynamsi, ideałahičnaja praca ŭ jaho himnazii była nikudy nie vartaja — šmat chto ź jaje vychavancaŭ dałučyŭsia da paŭstańnia 1863 h. Ale dzie inšyja prajavy takoha jaskravaha litaraturnaha talentu?

Paśla ŭkazańniaŭ na Kupiacičy Iljin pačaŭ šukać aŭtara ŭ hetym siale. Chto moh być na Pinščynie zachavalnikam uschodniesłavianskaj piśmovaj tradycyi? Naturalna, miascovyja pravasłaŭnyja i ŭnijackija śviatary, razvažaje A.Iljin. Čamu b nie śviatar Kupiacickaj carkvy Dźmitry Bułhakoŭski, jaki taksama vykładaŭ carkoŭnasłavianskuju i rasijskuju movy ŭ Pinskim duchoŭnym vučyliščy? Ale ž carkoŭnasłavianskaja i starabiełaruskaja movy — daloka nie adno i toje. U XVII st. paŭstavali navat pierakładnyja słoŭniki hetych movaŭ. Śvieckaja starabiełaruskaja moŭnaja tradycyja prysutničaje ŭ vadevili, bo tam stała robiacca spasyłki na Statut Vialikaha Kniastva i adpaviednyja praŭnyja realii. Nakolki moh być ź imi znajomy ŭradženiec horadu Jalec Arłoŭskaj hubierni Dźmitry Bułhakoŭski? Jakraz u 1870‑ia hady jaho, vykładčyka Pinskaj sieminaryi, pryznačajuć śviaščeńnikam u Kupiacičy. Bolš za toje, paśla pryznačeńnia jon ustupiŭ u biaskoncuju i drobiaznuju sudovuju ciažbu z svaim papiarednikam na Kupiacickim prychodzie Fieliksam Družyłoŭskim…

Ci ŭsio ž schavanyja talenty Marcinkieviča?

Pytańni, pytańni. Pakul na ich niama adkazaŭ. Marcinkievič zastajecca imaviernym kandydatam na aŭtara. Jon sapraŭdy viedaŭ pravavyja realii, bo ad 1827 h. słužyŭ u Minskich jeparchijalnaj kansistoryi i kryminalnaj pałacie. Jamu było čaho chavacca z takim antysistemnym tvoram, napisanym, jak miarkujuć, u 1866 h. Ad pan Vincent u toj čas znachodziŭsia pad śledstvam. Uzhadajem charaktarystyku, jakuju davaŭ svajmu palityčna niadobranadziejnamu padnahladnamu paviatovy spraŭnik A.Sarajeŭ: «Pavodzinaŭ dobrych i schavanaha vobrazu žyćcia». Z usimi hetymi Kručkovymi piśmieńnik moh raspravicca tolki słovam. A na aŭtohrafie tvoru majucca ŭłasnaručnyja praŭki Dunina‑Marcinkieviča.

Ale ž słaby punkt — mova. Marcinkievič byvaŭ na Paleśsi, navat źbiraŭ tam pieśni i prypavieści. Adnak jon pryjazdžaŭ u viosku Alpień, ale heta Stolinski rajon i havorka tam adroźnivajecca ad movy «Šlachty».

Razhadka blizkaja

Śled šukańnia aŭtara pa movie havorki, biezumoŭna, pravilny. Varta pakapać i ŭ paŭdniovych sielsavietach Pinskaha rajonu, i siarod žycharoŭ nasielenych punktaŭ Janaŭščyny, dzie kažuć «viun». Bo Janaŭščyna ŭ XIX st. ličyłasia častkaj histaryčnaj «Pinščyny»…

Čym by ni skončyłasia dyskusija vakoł aŭtarstva, vyjhrajuć abodva baki. Kali vadevil sapraŭdy napisaŭ Marcinkievič — značyć, my nie da kanca acanili jaho zdolnaści ŭ hulni movami i simvałami. Kali budzie znojdzieny inšy aŭtar — my adznačym zasłuhu i kulturny čyn Dunina‑Marcinkieviča ŭ zachavańni fienamienalnaha tvoru.

«Nechaj že ščasna roźviazka
Pynskoj šlachte od vas bude!»

***

Artykuł Alaksandra Iljina «Piśmieńnik i falkłaryst Dźmitry Bułhakoŭski źjaŭlajecca aŭtaram «Pinskaj šlachty»? možna pračytać u «Krajaznaŭskaj haziecie», №4—6 za 2009 hod.

Aŭtar «Pinskaj šlachty» najchutčej što byŭ źviazany z adnym z pasieliščaŭ na Pinščynie, dzie ŭžyvajecca redki huk, padobny da niamieckaha umlaŭta. Hetyja rajony vyłučany koleram. Mapa stvoranaja movaznaŭcam Chviedaram Klimčukom.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0