Džek Stronh. Pad takim hučnym psieŭdanimam amal dziesiacihodździe na karyść amierykanskaj raźviedki pracavaŭ aficer Hienštaba Polščy Ryšard Ježy Kukliński. Heta było ŭ čas, kali Polšča była padkantrolnaja Maskvie, jak ciapier Biełaruś. Kim ličyć Kuklińskaha? Špijonam, padvojnym ahientam, polskim patryjotam, hierojem, zdradnikam, a moža, prosta ramantykam? Adno niesumnienna: jon pracavaŭ suprać SSSR, bo ličyŭ jaho pryhniatalnikam i mučycielem svajho naroda.
Apošniaje aficerskaje paśviedčańnie pałkoŭnika Kuklińskaha. WIKIMEDIA COMMONS
Za krok ad pravału
8 listapada 1981 hoda. Noč. Na pamiežnym pierachodzie pamiž Uschodnim i Zachodnim Bierlinam, abstalavanym na zvyčajnaj, zacisnutaj budynkami vuzkaj bierlinskaj vułcy, pierad šłahbaumam spyniajecca bieły hruzavy mikraaŭtobus. Usiaredzinie mašyny znachodziacca niekalki vializnych draŭlanych skryniaŭ, ableplenych papierami ź piačatkami amierykanskaj ambasady: dypłamatyčnaja pošta, zvyčajnaja sprava. Ale ŭnutry skryniaŭ asobna adzin ad adnaho mieściacca, zataiŭšy dychańnie, ludzi. Siamja. Čałaviek u formie pałkoŭnika polskaj armii. Žančyna. Dva junaki.
Pravierka dakumientaŭ. Vaŭ! Hetaj mašyny niama ŭ śpisie dazvolenych dla prajezdu! Niaŭžo pravał? Kałarytny čarnaskury kiroŭca pa patrabavańni niamieckaha aficera sa znaročysta abyjakavym vyhladam adčyniaje zadnija dźviercy aŭto. Skurčany ŭ draŭlanym kubie polski aficer dryžačymi palcami dastaje z kišeni maleńki futlar, adkul vykałupvaje kapsułku. Tam atruta. Kapsułka ŭžo ŭ rocie. Zastajecca tolki rastruščyć zubami. Ale ŭsio abychodzicca. Mašynu prapuskajuć. Sa słovami «Dapamažy mnie, Boža!» pałkoŭnik vyploŭvaje śmiarotnuju «cukierku». Žyćcio praciahvajecca.
Vyšej byŭ pierakaz siužeta z mastackaha filma polskaha kinarežysiora Uładzisłava Pasikoŭskaha «Džek Stronh». A jak na samaj spravie adbyvalisia ŭcioki siamji vysokapastaŭlenaha polskaha vajskoŭca, dakładna nam nieviadoma. CRU dahetul nie raskryła svaich sakretaŭ. Ale aficyjnaja viersija evakuacyi Ryšarda Kuklińskaha, jaho žonki i dvuch synoŭ isnuje, i jana bolš prazaičnaja, čym taja, što pakazanaja ŭ filmie.
Polski akcior Marcin Daraciński ŭ roli Ryšarda Kuklińskaha ŭ filmie «Džek Stronh» (2014). KINOPOISK.RU
Ucioki na praletarskaje śviata
7 listapada 1981 hoda Ryšard Kukliński ŭ jakaści pradstaŭnika Hienieralnaha štaba Vojska Polskaha śviatkavaŭ u savieckaj ambasadzie ŭ Varšavie čarhovuju hadavinu Kastryčnickaj revalucyi. U hety čas jaho siamja i navat lubimy sabaka byli ŭžo tajemna pieraviezienyja ŭ Zachodni Bierlin. Sam Kukliński ŭ hety ž viečar, nie zachodziačy damoŭ, rušyŭ u ambasadu ZŠA, dzie atrymaŭ pašpart brytanskaha hramadzianina i nieadkładna, biez usialakich pryhodaŭ, vylecieŭ u Łondan. Siamja abjadnałasia na terytoryi vajskovaj amierykanskaj bazy ŭ Bavaryi, adkul była pierapraŭlenaja ŭ ZŠA. Amal dziesiacihadovaja špijonskaja dziejnaść polskaha aficera na karyść CRU narešcie była zavieršana.
Ličycca, što heta byŭ adzin z samych kaštoŭnych ahientaŭ u historyi raźviedak.
Pasolstva ZŠA ŭ Varšavie. WIKIMEDIA COMMONS, CHRISTOPHER ZIEMNOWICZ (CC BY 3.0)
Dziacinstva na fonie vajny
Naradziŭsia Ryšard-Ježy Kukliński 13 červienia 1930 hoda ŭ Varšavie ŭ rabočaj siamji. Baćki byli ščyrymi katalikami, ale adnačasova i sacyjalistami. Takoje časam moža sumiaščacca. Hałoŭnyja ŭražańni ź dziacinstva? Biezumoŭna — vajna. Spačatku vierasień 1939 hoda, jaki zapomniŭsia niezrazumiełaj dla dziciaci mituśnioj darosłych, vyćciom siren, vybuchami i stralboj. A dalej — žyćcio pad akupacyjaj.
Jaho baćka ŭvachodziŭ u skład padpolnaj arhanizacyi «Mieč i płuh», jakaja zmahałasia za vyzvaleńnie Polščy jak ad nacystaŭ, tak i ad kamunistaŭ. Ryšard razam ź siabrami dapamahaŭ pieradavać pradukty viaźniam Varšaŭskaha hieta. Rasklejvaŭ listoŭki. Paźniej navat sprabavaŭ zapisacca ŭ Armiju Krajovu, ale nie ŭziali: zamały.
Vializnym udaram staŭ aryšt baćki, jakoha pry zatrymańni va ŭłasnaj kvatery žorstka źbili, a potym źvieźli ŭ nieviadomym kirunku. Heta adbyłosia ŭ mai 1943 hoda.
Ryšard rana navučyŭsia prymać samastojnyja rašeńni. Čuŭ pra dziejnaść emihranckaha polskaha ŭrada ŭ Łondanie, jaki kiravaŭ uzbrojenym supracivam svajho naroda. Kab trapić u Vialikabrytaniju, razam ź siabrami zavierbavaŭsia na pracu ŭ Hiermaniju (dziciačaja naiŭnaść), ale apynuŭsia tam u statusie źniavolenaha. U vyniku — 18 miesiacaŭ prymusovaj pracy na niamieckich vajennych pradpryjemstvach.
Paśla vajny biespaśpiachova šukaŭ baćku (jak stanie viadoma paźniej, toj zahinuŭ u kancłahiery Zaksienchaŭzen). Viarnuŭsia ŭ Polšču. Pracavaŭ vartaŭnikom na fabrycy, vučyŭsia ŭ viačerniaj škole. Kali spoŭniłasia 17 hadoŭ, pajechaŭ va Urocłaŭ, dzie pastupiŭ u Aficerskuju piachotnuju škołu.
Udałaja karjera
Vajskovaja karjera składvałasia bolš čym udała. Pačynaŭ jak piachotny aficer. U 25-hadovym uzroście ŭžo kamandavaŭ bataljonam. Byŭ vielmi zdolnym. Najbolš prajaviŭ siabie jak «apieratar». Mienavita tak niefarmalna nazyvali tych štabnych aficeraŭ apieratyŭnych adździełaŭ, jakija vypracoŭvali apieratyŭna-taktyčnyja raźliki pry razhortvańni bajavych dziejańniaŭ, rychtavali płany vučeńniaŭ, pieranosili tekstavyja rašeńni na karty. Hetaja praca vymahała nie tolki dobraj vajskovaj adukacyi, ale i analityčnaha składu myśleńnia.
U 1961 hodzie Kukliński pastupiŭ u Akademiju Hienieralnaha štaba Polščy. Mienavita ŭ ścienach akademii jon pačuŭ pra hučnuju spravu amierykanskaha špijona, byłoha pałkoŭnika Savieckaj armii Aleha Piańkoŭskaha (hł. pra jaho artykuł u № 2/2021 «Našaj historyi»), ale nie moh navat ujavić sabie, što niekali abiare padobny šlach.
Padčas vučoby Kukliński pačaŭ supracoŭničać z polskaj kontrraźviedkaj. Mienavita tamu ŭ jaho źjaviłasia svaja jachta. Jon słužyŭ tady ŭ adnoj z supraćdesantnych bryhad, sfarmiravanych dla achovy polskaha ŭźbiarežža: Saviecki Sajuz i jaho polskija i hedeeraŭskija sajuźniki rychtavalisia da vysadki tam amierykanskaha desantu ŭ vypadku vajny. Na hetaj jachcie pad vyhladam marskich prahułak Kukliński ździajśniaŭ zapłanavanyja kontrraźviedčykami padychody da bierahoŭ Šviecyi.
U 1964 hodzie Kuklińskaha nakiravali ŭ adździeł apieratyŭnaj padrychtoŭki Hienieralnaha štaba Vojska Polskaha. Nieŭzabavie jon staŭ adnym z hałoŭnych aŭtarytetaŭ u pytańniach raspracoŭki vučeńniaŭ, jakija pravodzili ŭzbrojenyja siły Polščy i inšych krain Varšaŭskaj damovy. Jaho pavažali, jaho canili, jamu daviarali.
U 1967 hodzie Kukliński vyjazdžaŭ u Vjetnam, dzie na praciahu šaści miesiacaŭ pracavaŭ u składzie Mižnarodnaj nahladalna-kantrolnaj kamisii. Niekatoryja publicysty ličać, što mienavita z hetaha momantu i pačaŭsia špijonski sieryjał pad nazvaj «Džek Stronh». U Vjetnamie nibyta Ryšard Kukliński paznajomiŭsia z amierykanskimi vajskoŭcami i, mahčyma, byŭ imi zavierbavany. Na hetaj viersii nastojvajuć tyja, chto ličyć Kuklińskaha zdradnikam i złačyncam. Ale heta tolki viersija, nie paćvierdžanaja faktami.
Paśla viartańnia na radzimu jon kupiŭ sabie novy aŭtamabil «Opiel-Rekord». Heta ciapier na «Opiel» u našych krajach hladziać jak na dziašoŭku. A tady heta ličyłasia oho-ho. Na hrošy amierykancaŭ? Nie, tut usio prazrysta, špijon nie staŭ by tak śviacicca. Prosta atrymaŭ dobryja kamandzirovačnyja.
Arhanizacyja Varšaŭskaj damovy
— miždziaržaŭny vajskovy sajuz, jaki isnavaŭ u 1955—1991 hadach. U jaho ŭvachodzili jeŭrapiejskija sacyjalistyčnyja dziaržavy, a viadučuju rolu adyhryvaŭ SSSR. Zadumvaŭsia hety błok jak supraćvaha stvoranaj u 1949 hodzie Arhanizacyi Paŭnočnaatłantyčnaj damovy (NATO) na čale z ZŠA.
Damova ab stvareńni arhanizacyi była padpisana 14 maja 1955 hoda na Varšaŭskaj naradzie jeŭrapiejskich dziaržaŭ pa zabieśpiačeńni miru i biaśpieki ŭ Jeŭropie. Nahodaj dla hetaha stała dałučeńnie da NATO za niekalki dzion da taho Fiederatyŭnaj Respubliki Hiermanija. Členami arhanizacyi stali, akramia SSSR, Ałbanija, Bałharyja, Vienhryja, HDR, Polšča, Rumynija i Čechasłavakija, to-bok usie tahačasnyja sacyjalistyčnyja jeŭrapiejskija krainy, aprača Juhasłavii. U 1961 hodzie, praŭda, Ałbanija Enviera Chodžy z-za ideałahičnych roznahałośsiaŭ pierastała ŭdzielničać u błoku, a ŭ 1968-m vyjšła ź jaho i aficyjna.
U ramkach arhanizacyi byli stvoranyja Abjadnanyja vajskovyja siły dziaržaŭ — udzielnic Varšaŭskaj damovy, hałoŭnakamandujučymi i načalnikami štaboŭ jakich zaŭsiody byli savieckija vojenačalniki. Pastajanna pravodzilisia sumiesnyja vučeńni i manieŭry, ažyćciaŭlałasia kaardynacyja dziejańniaŭ raźviedak roznych krain. U žniŭni 1968 hoda dziaržavy Varšaŭskaj damovy sumiesna ŭviali vojski ŭ Čechasłavakiju, zadušyŭšy «Pražskuju viasnu», uchiliłasia ad hetaha tolki Rumynija na čale ź Nikałaje Čaŭšesku.
Paśla sieryi paśpiachovych antykamunistyčnych revalucyj va Uschodniaj Jeŭropie ŭ 1989—1990 hadach isnavańnie arhanizacyi straciła svoj sens, 1 lipienia 1991-ha Varšaŭskaja damova była aficyjna skasavanaja.
«Pražskaja viasna»
Toje, što adbyłosia ŭ žniŭni 1968 hoda na vulicach Prahi, stała šokam dla ŭsich. Kryvioju pražan zapeckalisia mnohija, u tym liku i Ryšard Kukliński. Nie, jon nie addavaŭ zahady stralać pa ludziach. Jaho naohuł u toj čas u čechasłavackaj stalicy nie było. Ale vinu adčuvaŭ. I było za što. Jon braŭ udzieł u raspracoŭcy apieratyŭnaha płana pad kodavaj nazvaj «Dunaj». Heta była apieracyja, raspracavanaja abjadnanym kamandavańniem Varšaŭskaj damovy sumiesna z Hienieralnym štabam Uzbrojenych siłaŭ Savieckaha Sajuza. Pad vyhladam stratehičnych vučeńniaŭ u Čechasłavakiju pavinny byli ŭvajści vojski, kab siłaj zbroi zadušyć mirnyja reformy, jakija ažyćciaŭlała suvierennaja dziaržava. I heta ŭdałosia.
Praha, 1968 hod. WIKIMEDIA COMMONS
Pad vyhladam stratehičnych vučeńniaŭ u Čechasłavakiju ŭvajšli vojski, kab siłaj zbroi zadušyć mirnyja reformy, jakija ažyćciaŭlała suvierennaja dziaržava.
Kroŭ palakaŭ
Padziei 1970 hoda čarhovy raz padšturchnuli Kuklińskaha da piakučych dušeŭnych razvažańniaŭ.
U tym hodzie armija i milicyja ŭ Hdańsku adkryli ahoń pa rabočych, jakija zabastavali i vyjšli na vulicy ŭ znak pratestu suprać pavyšeńnia cen.
Ciapier kroŭ niavinnych achviaraŭ praliłasia ŭžo nie ŭ inšaj krainie, a ŭ polskim horadzie. Kukliński znoŭ adčuŭ svaju vinu. Hetym razam prosta z-za datyčnaści da armii, jakaja vykanała zahad stralać u svoj narod. Toje, što adbyłosia, nie davała spakoju, nie adpuskała jaho. I heta ŭsio zdaryłasia ŭ Pamieranii, dzie jon niekali słužyŭ.
Što adbyłosia na ŭźbiarežžy?
Śniežań 1970 hoda. Nabližalisia śviaty — Rastvo i Novy hod. Čas padarunkaŭ i śviatočnych zastollaŭ. Ale płanavaja ekanomika Polščy traščała pa švach. Zahannaja sistema, zaviazanaja na SSSR, była niazdolnaja zabiaśpiečyć ekanamičny rost. Polski ŭrad vyrašyŭ uźniać ceny na pradukty, budmateryjały i pramtavary. Infarmacyja pra heta prajšła spačatku pa radyjo (12 śniežnia), a potym u hazietach.
Narod takomu navahodniamu «padarunku» nie ŭzradavaŭsia. Aburylisia ŭsie palaki. Ale zabastavali, a potym vyjšli na vulicy tolki na poŭnačy Polščy na Bałtyjskim uźbiarežžy. Demanstracyi prajšli ŭ Hdańsku, Hdyni, Elbłanhu, Ščecinie i Słupsku.
Hałoŭnaj siłaj pratestaŭ byli rabočyja-sudnabudaŭniki. Spačatku jany prosta patrabavali admianić pavyšeńnie cenaŭ. Potym dadalisia i inšyja patrabavańni: pakarać vinavatych u ekanamičnym kryzisie; likvidavać cenzuru i pryvilei dla supracoŭnikaŭ śpiecsłužbaŭ, milicyjanieraŭ i vajskoŭcaŭ. Apahiej padziej pryjšoŭsia na 17 śniežnia. Hety dzień uvajšoŭ u polskuju historyju pad nazvami «čorny čaćvier» i «raźnia na ŭźbiarežžy».
Ułady kinuli na zadušeńnie pratestaŭ mocnuju vajskovuju hrupoŭku (27 tysiač vajskoŭcaŭ, tanki i BTRy), a taksama 5 tysiač milicyjanieraŭ.
Pieršaj achviaraj staŭ 17-hadovy rabočy Źbihnieŭ Hadleŭski. Try kuli abarvali žyćcio junaka prosta na aŭtobusnym prypynku. Jaho cieła pakłali na sarvanyja z zaviesaŭ dźviery i pranieśli pa vulicach Hdyni. Napieradzie pracesii ludzi nieśli akryvaŭlenyja bieła-čyrvonyja polskija nacyjanalnyja ściahi.
Pra śmierć junaka daviedałasia ŭsia Polšča. Ale heta nie spyniła karny katok. U tyja śniežańskija dni na vulicach polskich haradoŭ zahinuli 44 čałavieki (41 rabočy, dva milicyjaniery i adzin sałdat), 1100 čałaviek byli paranienyja. Try tysiačy aryštavanyja. Azłoblenyja ludzi rabavali i palili dziaržaŭnyja budynki i kramy. Najbolšaj žorstkaściu pry zadušeńni pratestaŭ adznačylisia bajcy ZOMO — polskaha AMAPa.
Na pieramovy
Choć pratesty i byli spynienyja siłaj, kamunistyčnyja ŭłady ŭsio ž vymušanyja byli pajści na pieramovy z narodam. Pavyšeńnie cen admianili, pavysili zarobki nizkaapłatnym katehoryjam rabotnikaŭ. U Hdańsku pačali masavaje budaŭnictva šmatkvaternych damoŭ dla siemjaŭ rabočych.
Byŭ adchileny ad ułady tahačasny kiraŭnik Polščy Uładzisłaŭ Hamułka, jaki ŭ tyja dni pieranios sardečny prystup. Ale tych, chto stralaŭ u rabočych i chto addavaŭ zahad stralać, nie pakarali. Miesca Hamułki sa zhody Maskvy zaniaŭ bolš hnutki, nastrojeny na dyjałoh z hramadstvam i raźvićcio ekanamičnych suviaziaŭ z Zachadam Edvard Hierak. Maskva spadziavałasia, što razumniejšy lidar zmoža ŭratavać aŭtarytet «prasavieckaha vybaru».
Projdzie dziesiać hadoŭ — i…
Projdzie dziesiać hadoŭ — i mnohija byłyja zabastoŭščyki, aktyŭnyja ŭdzielniki śniežańskich padziej, składuć asnovu prafsajuznaha ruchu «Salidarnaść», jaki stanie dałakopam kamunistyčnaj sistemy Polščy.
Jašče praz dva dziesiacihodździ siłavoje padaŭleńnie demanstracyj u śniežni 1970 hoda budzie pryznanaje niezakonnym i złačynnym. Ale nie ŭsie złačyncy paŭstanuć pierad sudom. U 1982 hodzie pamre ad insultu Uładzisłaŭ Hamułka. Nie dažyvie da spraviadlivaha ziamnoha suda, pamioršy ŭ 1986-m, i Miečysłaŭ Močar — darečy, syn polki i biełarusa z-pad Kamianca, jaho sapraŭdnaje imia Mikoła Dziomka, — jaki kiravaŭ dziejańniami milicyi i dziaržbiaśpieki. Budzie rasfarmiravany milicejski śpiecnaz ZOMO — jaho dziejnaść u 1970-m kvalifikujuć jak złačynny hvałt tatalitarnaj dyktatury.
Mienš viedaješ, lepš śpiš
Aznajamleńnie Ryšarda Kuklińskaha sa šmatlikimi sakretnymi vajennymi dakumientami, stratehičnymi płanami Arhanizacyi Varšaŭskaj damovy, a taksama niefarmalnyja razmovy z najvyšejšymi čynami polskaha Hienieralnaha štaba aptymizmu nie dadavali. U vypadku hłabalnaha kanfliktu z NATA Polšča, pa płanach Maskvy, kali nazyvać rečy svaimi imionami, musiła pieratvarycca ŭ jadziernuju pustyniu. Rašeńnie raspačać dziejnaść suprać kamunistyčnaj sistemy, kab nie dapuścić «pralićcia polskaj kryvi na ałtar Čyrvonaj impieryi», u Kuklińskaha tolki ŭmacavałasia.
Płany ŭ hałavie krucilisia roznyja. Adzin ź ich — stvareńnie padpolnaj arhanizacyi z aficeraŭ, niezadavolenych prasavieckaj palitykaj polskaha ŭrada. Naładžvańnie supracoŭnictva z NATO. Pry pahrozie raźviazvańnia vajny — vajenny pieravarot. Źmiena palityčnaha kursu i vychad z Varšaŭskaj damovy. Voś taki byŭ płan. Zastavałasia vyjści na pradstaŭnikoŭ zachodnich vyviedak. Lepš, kali heta buduć amierykancy. Mienavita im Ryšard Kukliński daviaraŭ najbolš.
U ciapierašniaj Polščy pałkoŭnika Kuklińskaha ličać adnym z hierojaŭ, jakija zdabyli krainie svabodu i niezaležnaść. DEPOSITPHOTOS.COM, BY FOTORINCE74
Pačatak apieracyi «Čajka»
U žniŭni 1972 hoda jon zdoleŭ pierapravić list vajskovamu ataše ZŠA ŭ Bonie. Amierykancy adreahavali na źmiest lista, napisanaha łamanaj anhlijskaj movaj, vielmi apieratyŭna. Ahučanyja na sustrečy hrandyjoznyja płany (pra padpolnuju arhanizacyju i pieravarot) ich nie zacikavili. Im patrebien byŭ prosta infarmatar. I nijakich hulniaŭ ź pieravarotami. Prosta pieradača važnaj infarmacyi. Kukliński daŭ zhodu. Atrymaŭ ahienturny psieŭdanim Džek Stronh (Džek Mocny). Apieracyja pad kodavaj nazvaj «Čajka» pačałasia.
Budynak Hienštaba Vojska Polskaha ŭ Varšavie. Tut Ryšard Kukliński słužyŭ u 1964—1981 hadach. WIKIMEDIA COMMONS
Pa prystupkach tajemnaj karjery
«Špijonskaja karjera» Kuklińskaha raźvivałasia imkliva. Pieršuju infarmacyju polski aficer pieradaŭ u śniežni 1972 hoda. Heta byli 300 staronak sa źviestkami pra vajskovyja čaści i padraździaleńni ŭzbrojenych siłaŭ Polščy i Savieckaha Sajuza ŭ inšych krainach Varšaŭskaj damovy.
Praz hod Ryšard Kukliński byŭ užo pryznany ahientam asablivaj važnaści dla biaśpieki ZŠA i krain NATA. Jašče praz hod jaho status znoŭ vyras. Ciapier infarmacyju ad jaho mahli atrymlivać tolki asabista prezident i šeść najvyšejšych čynoŭ ZŠA. U 1975 hodzie Kukliński napisaŭ i pieradaŭ za miažu analityčny tekst ab stratehičnych prablemach ZŠA ŭ supraćstajańni z Arhanizacyjaj Varšaŭskaj damovy. Ličycca, što mienavita hetaja infarmacyja pasłužyła nahodaj da źmianieńnia vajennaj daktryny Amieryki.
Adčuŭ smak
Špijonskaja dziejnaść vymahała dobraj śpiectechniki. Dla kapiravańnia dakumientaŭ Kukliński atrymaŭ ad amierykancaŭ minijaciurnuju fotakamieru, zamaskiravanuju pad zapalničku. Kukliński kuryŭ, tamu zapalnička, jakaja pastajanna milhała ŭ jaho rukach, nie mahła vyklikać padazreńniaŭ. Byvała, što pačućcio niebiaśpieki ŭ jaho prytuplałasia. Čas ad času ŭźnikali epizody, jakija mahli pryvieści da katastrofy. Ale zaŭsiody šancavała.
U 1975 hodzie dva miesiacy Ryšard pravioŭ u Maskvie, kudy jaho nakiravali na apieratyŭna-stratehičnyja kursy, arhanizavanyja pry Vajskovaj akademii Hienieralnaha štaba Uzbrojenych siłaŭ SSSR imia Varašyłava. Navat adtul jon zdoleŭ pryvieźci i pieradać amierykancam fota staronak sakretnaha padručnika pa radyjoelektronnaj baraćbie.
Adbyŭsia ź im tam i kurjoz, jaki moh skončycca zaŭčasnym pravałam. Viadoma, što Kukliński byŭ nie nadta vierny žoncy. Pra takich kažuć: nie prapuskaje anivodnaj spadnicy. Dyk voś, niedzie ŭ volny ad navučańnia čas jon zakadryŭ žonku savieckaha aficera KHB. I navat u takoj pikantnaj situacyi nie zabyŭsia pra špijonskija abaviazki. Paśla luboščaŭ vyrašyŭ sfatahrafavać dakumienty jaje muža. Časovaja paluboŭnica ŭvajšła ŭ pakoj padčas «fotasiesii», spyniłasia, šyroka raskryŭšy vočy ad ździŭleńnia, ale paśla siekundnaj paŭzy zrabiła vyhlad, što ničoha nie bačyła, i viarnułasia ŭ łožak.
Tut ničoha dziŭnaha. Cikava było b pahladzieć na jaje muža, jakomu žonka dakładvała b, pry jakich abstavinach jana vykryła zamiežnaha špijona.
Pa viartańni z Maskvy Kukliński staŭ najbližejšym pamočnikam ministra nacyjanalnaj abarony PNR, hienierała armii i budučaha kiraŭnika Polščy Vojciecha Jaruzielskaha, jaki vielmi caniŭ zdolnaha aficera.
Adkul hrošy?
Zdavałasia b, špijony pavinny nie vysoŭvacca. Ale heta nie pra Kuklińskaha. Aŭtamabil «Opiel-Rekord», nabyty paśla kamandziroŭki ŭ Vjetnam. Asabistaja jachta, prydbanaja padčas słužby na ŭźbiarežžy. U 1977 hodzie siamja Kuklińskich nabyvaje sabie vialiki dom u prestyžnym rajonie Varšavy. A ŭ 1980 hodzie kuplajecca vialiki (na 10 hiektaraŭ, u Polščy ŭ toj čas sielskaja haspadarka była pryvatnaj, kałhasaŭ nie było) fruktovy sad. Za jakija hrošy? Sam Kukliński kazaŭ: za hrošy z prodažu jachty.
Chto jaho viedaje, jak tam było na samaj spravie. Sam Ryšard Kukliński nieadnojčy zajaŭlaŭ, što hrošaj ad CRU nie braŭ. Pryncypova. Ličyŭ siabie nie zdradnikam, a zmaharom za svabodnuju Polšču. Darečy, hety fakt paćviardžali i jaho amierykanskija kuratary. «Jaho matyvy byli čystyja i patryjatyčnyja, i my ŭsie ŭsprymali jaho jak hieroja… składvałasia adčuvańnie, što CRU tolki dapamahała Kuklińskamu abaraniać jaho radzimu», — apaviadaŭ adzin ź vieteranaŭ hałoŭnaj amierykanskaj śpiecsłužby.
Plon pracy
Za amal dziesiacihadovy pieryjad svajoj špijonskaj dziejnaści Kukliński pieradaŭ u CRU kala 40 tysiač staronak roznych dakumientaŭ. Piacihadovyja stratehičnyja płany Varšaŭskaj damovy, płany vajny suprać NATO na jeŭrapiejskim kantyniencie, płany jadziernych udaraŭ, infarmacyja ab miescy raźmiaščeńnia sakretnych kamandnych punktaŭ, infarmacyja ab raźvićci palityčnaha kryzisu ŭ Polščy, płan supraćpavietranaj abarony krain Varšaŭskaj damovy, mierapryjemstvy pa supraćspadarožnikavaj maskiroŭcy, taktyka-techničnyja charaktarystyki najnoŭšych uzoraŭ savieckaj vajennaj techniki i šmat čaho inšaha.
Jaho zasłuhi pierad ZŠA buduć adznačanyja najvyšejšaj uznaharodaj CRU — miedalom «Za vybitnyja raźviedvalnyja zasłuhi» (Distinguished Intelligence Service Medal). Jon stanie pieršym zamiežnikam, jaki atrymaje hetuju ŭznaharodu. Dyrektar CRU Uiljam Kiejsi napiša pra Kuklińskaha: «Nichto nie naškodziŭ kamunizmu za apošnija 40 hadoŭ tak, jak hety palak».
Što strašniejšaje za śmiarotny prysud?
Možna skazać, što ŭcioki Kuklińskaha spravakavała dziejnaść prafsajuznaj arhanizacyi «Salidarnaść», jakaja ŭ pačatku 1980-ch hadoŭ nabrała vialikuju papularnaść siarod palakaŭ (hł. pra jaje ŭ № 9/2020 «Našaj historyi»). Ryšard daviedaŭsia pra płany polskaha ŭrada adnosna razhromu hetaj arhanizacyi i ŭviadzieńnia ŭ krainie vajennaha stanovišča. Dakumienty byli im pieradadzienyja amierykancam i ŭ Vatykan, napeŭna, sa spadziavańniem, što ź imi aznajomicca papa rymski, palak Jan Pavieł II. Uciečka infarmacyi była chutka vyjaŭlena, i vykryćcio «krata» było spravaj času. Tamu Ryšard Kukliński vyrašyŭ nieadkładna ratavać siabie i svaju siamju. Što paśpiachova ŭdałosia.
U ZŠA jon praciahvaŭ pracu ŭžo jak ekśpiert pa SSSR i PNR. U Polščy Ryšarda Kuklińskaha zavočna sudzili, abvinavacili ŭ zdradzie radzimie, razžałavali da radavoha, pazbavili ŭsich uznaharod i prysudzili da śmiarotnaha pakarańnia. Heta adbyłosia ŭ 1984 hodzie.
Ci stała heta vialikaj biadoj dla Ryšarda? Naŭrad ci. A voś trahiedyja, jakaja adbyłasia ŭ siamji Kuklińskich praź dziesiać hadoŭ paśla hetaha, pierakryła saboj amal usio. 1 studzienia 1994 hoda zahinuŭ jahony syn Bahdan (za dzień da hetaha vyjšaŭ u mora na jachcie i źnik razam ź siabram). Projdzie 8 miesiacaŭ, i pad kołami hruzavika raźvitajecca z žyćciom Valdemar — druhi syn. Niekatoryja ličać, što heta była pomsta śpiecsłužbaŭ. Ale ž na hety čas Savieckaha Sajuza ŭžo nie isnavała, jak i sacyjalistyčnaj Polščy.
U tym ža hodzie Ryšarda Kuklińskaha prymie i paspaviadaje papa Jan Pavieł II. Jak žyłosia znakamitamu špijonu nadalej z hetaj niezahojnaj ranaj, možna tolki zdahadvacca.
Špijona Kuklińskaha ŭ Polščy reabilitavali nie adrazu. Pieršy prezident demakratyčnaj Polščy Lech Valensa hetamu supraciŭlaŭsia. Reabilitacyja pryjšła ŭ 1997- m. Paradaksalna — kali prezidentam byŭ užo postkamunist Alaksandr Kvaśnieŭski.
Kuklińskamu viarnuli zvańnie i ŭznaharody, jon staŭ jeździć u Polšču. A kali pamior u ZŠA ŭ vyniku insultu ŭ 2004- m, jaho prach pieravieźli na radzimu i ŭračysta pachavali ŭ Varšavie na samych prestyžnych vajskovych mohiłkach Pavonzki. Praź niekatory čas polski ŭrad paśmiarotna prysvoiŭ jamu zvańnie bryhadnaha hienierała.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary