Ëść padstavy mierkavać, što adkazam kiraŭnictva Kazachstana na pratesty moža stać nie teror łukašenkaŭskaha typu, a prahresiŭnyja reformy, piša Aleś Santocki.
Nielha skazać, što narodnyja vystupleńni ŭ Kazachstanie nie dali nijakich vynikaŭ i ŭ krainie ŭsio zastajecca, jak było. Možna ŭžo ŭpeŭniena śćviardžać, što padčas hetych vystupleńniaŭ u krainie adbyŭsia namienkłaturny pieravarot. Skarystaŭšysia ź situacyi, prezident Kasym-Žamart Takajeŭ rašuča adsunuŭ ubok jaŭna pierasiadziełaha va ŭładzie «baćku nacyi» Nursułtana Nazarbajeva, pačaŭ čystku viernych jamu kadraŭ i zapačatkavaŭ «dejełbasizacyju». Tamu tak ci inakš u krainie składvajecca novaja realnaść.
Nazirajučy, nakolki mahčyma ŭvažliva, za chodam uziaćcia kazachstanskimi ŭładami situacyi pad svoj kantrol, biełarusy bačać šmat padobnaha z tym, što adbyvajecca apošnija paŭtara hoda ŭ nas. Taja ž rytoryka ŭładaŭ pra terarystaŭ, ekstremistaŭ dy ŭmiašańnie z-za miažy — praŭda, pad «zamiežžam» tut razumiejuć radykalnych isłamistaŭ. Bolš za toje, pakolki vystupleńni ŭ Kazachstanie, u adroźnieńnie ad biełaruskich, nabyli nieparaŭnalna radykalniejšy charaktar, to tam i kudy bolš mocna paciarpiełych, lik tolki zabitych idzie na sotni.
Bačačy paraleli ŭ hetym, biełarusy čakajuć, što i ŭ astatnim u Kazachstanie ŭsio budzie iści pavodle biełaruskaha scenaryja. To-bok na ŭzbrajeńnie budzie pryniataja adnaznačnaja taktyka «vyražam usich miarzotnikaŭ» i kazachstanskija ŭłady pačuć metanakiravana vyhładžvać usio hramadstva katkom pramoha hvałtu, pierajšoŭšy ŭžo paśla stabilizacyi situacyi da masavych represij, jakija raściahnucca nadoŭha.
Adnak taki varyjant choć mahčymy, ale zusim nie ŭniviersalny i nie pradvyznačany. Bo
adhuknucca na narodnyja vystupleńni navat paśla ich žorstkaha zadušeńnia možna pa-roznamu. Adzin varyjant — zrabić, jak Łukašenka, staŭku tolki na brutalnuju siłu i navat bolš čym praz hod paśla zakančeńnia aktyŭnaj fazy pratestaŭ nie spyniać katok represij, ździajśniajučy ŭ krainie faktyčna dziaržaŭny teror. Pry hetym nie majučy choć by kolki-niebudź uciamnaj pazityŭnaj prahramy dalejšaha raźvićcia krainy,
padparadkoŭvajučy ŭsie dziejańni i rašeńni tolki i vyklučna prablemie zachavańnia nieabmiežavanaj ułady ŭ adnych rukach.
Jość, adnak, i inšy varyjant. Utrymaŭšysia siłavym sposabam va ŭładzie, možna praanalizavać situacyju, vyznačyć, što stała pryčynaj narodnaha hnievu i pastaracca jaho źmiakčyć šlacham praviadzieńnia daŭno naśpiełych i pieraśpiełych reformaŭ źvierchu, chaj sabie i ŭ abmiežavanaj formie.
Viadoma, usich apanientaŭ hetym nie pierakanaješ, ale razmyć pratestnuju supolnaść i kali nie pieraciahnuć značnuju častku prynamsi situatyŭnaj apazicyi na svoj bok, to prynamsi viarnuć jaje na pazicyi niejtralnaści — całkam realna.
Takajevu na pryniaćcie druhoha varyjanta navažycca psichałahična praściej, čym Łukašenku. Bo jon, u adroźnieńnie ad biełaruskaha samaŭładcy, choć i vychadziec z toj sistemy ŭłady, jakuju ciapier uznačalvaje, ale nie jaje stvaralnik. I jana nie vybudavanaja admysłova pad jahonuju asobu. Sistema dastałasia Takajevu ŭ spadčynu ad Nazarbajeva-Jełbasy, i toj da apošniaha času visieŭ u pierajemnika na plačach i źviazvaŭ jamu ruki.
Ciapier ža hetaha faktaru, jaki moh strymlivać intencyi Takajeva, jak vyhladaje, užo niama. Mała taho, što daŭno ničoha nie čuvać pra samoha Nursułtana Nazarbajeva, dyk i členy jahonaha ŭładnaha kłana vyčyščajucca z vysokich pasadaŭ, a niekatoryja i aryštoŭvajucca. Tamu ruki ŭ Takajeva buduć kali nie zusim raźviazanyja, to jon atrymlivaje kudy bolšuju svabodu dziejańniaŭ. U tym liku i ŭ realizacyi ŭłasnych pohladaŭ na toje, jak musić vyhladać novaja kanfihuracyja adnosin unutry ŭłady i pamiž uładaj dy hramadstvam.
Na što Takajeŭ skarystaje skancentravanuju ciapier u svaich rukach vialikuju ŭładu nad krainaj — pakul što pytańnie. Ale jość prajavy taho, što pakul jon prynamsi nie źbirajecca iści Łukašenkavym šlacham, razharnuŭšy pa ŭsioj krainie teror i robiačy staŭku vyklučna na siłu. Učarašniaja zajava adnosna taho, što ŭdzielniki mirnych demanstracyj surova pieraśledavacca nie buduć, a tym, chto ŭdzielničaŭ u sapraŭdnych biesparadkach, taksama možna źmiakčać adkaznaść pry adsutnaści abciažarvalnych abstavin — jaŭnaja procilehłaść Łukašenkavym padychodam prynamsi na ŭzroŭni rytoryki. Jak budzie na praktycy — vyśvietlicca nieŭzabavie.
Musić prajści taksama jašče niejki čas, kab stała zrazumieła, ci jość u Takajeva niejkaja prahrama ŭnutranaha refarmavańnia krainy, nakolki jana hłybokaja, realistyčnaja dy paśladoŭnaja. A kali jość — ci hatovy jon jaje nieadkładna i rašuča pravodzić u žyćcio. Času na raskačku zusim niama: Takajeŭ choć i maładziejšy za Nazarbajeva, ale ŭvohule ŭžo zusim niemałady, adnaho ŭzrostu z Pucinym i Łukašenkam.
Toje ž, što prahresiŭnyja reformy ŭ krainach całkam mohuć pa ŭłasnaj inicyjatyvie zapuskać płoć ad płoci vychadcy ź sistemaŭ, ale nie z zakaścianiełym myśleńniem, paćviardžaje ŭsia suśvietnaja historyja, u jakoj proćma vypadkaŭ takoha kštałtu.
Zhadajem tolki niekalki.
Voś, naprykład, niadaŭna pamierły apošni prezident Paŭdniova-Afrykanskaj Respubliki časoŭ aparteidu Frederyk de Klerk — jon ža nie ź nieba zvaliŭsia. Pierad tym, jak uznačalić krainu, jon amal dva dziasiatki hadoŭ byŭ deputatam i členam urada, u tym liku zajmaŭ pasadu ministra ŭnutranych spraŭ. Čałaviek całkam z antyhumannaj sistemy, ale za jaje mirny demantaž atrymaŭ Nobieleŭskuju premiju.
Toje ž samaje Michaił Harbačoŭ. Ź siaredziny 1950-ch rabiŭ paśpiachovuju kamsamolskuju i partyjnuju karjeru, adnu za adnoj prajšoŭ usie jaje prystupki. Jašče z brežnieŭskich časoŭ byŭ členam Palitbiuro, sakratarom CK KPSS, to-bok uvachodziŭ u samuju viarchušku ŭłady ŭ SSSR. Da pary, zajmajučy ŭ sistemie choć i vysokaje, ale ŭsio ž padparadkavanaje stanovišča, jon dziejničaŭ pa jaje praviłach, stvoranych nie im. Ale pry hetym dobra bačyŭ, što heta sistema pracuje pa iniercyi, na miažy svaich mahčymaściaŭ. I mnohaje ŭ joj jamu samomu nie padabałasia. A tamu, atrymaŭšy ŭ ruki ŭsiu paŭnatu ŭłady, sam staŭ inicyjataram reformaŭ źvierchu, prytym va ŭsich śfierach. Reformy byli małapradumanyja, pałavinistyja, časta niepaśladoŭnyja, ale jany radykalna źmianili nie tolki krainu, ale i ŭvieś śviet.
Z bolš śviežych prykładaŭ možna zhadać pra susiedni z Kazachstanam Uźbiekistan, jaki paśla śmierci ŭ vieraśni 2016 hoda miascovaha niaźmiennaha ciaham čverci stahodździa dyktatara Isłama Karymava ŭznačaliŭ jahony najbližejšy paplečnik Šaŭkat Mirzijojeŭ. Da taho jon ažno 13 hadoŭ zajmaŭ pasadu premjer-ministra. Zdavałasia b, prostaja vymušanaja zamiena ŭ miežach sistemy i nie musiła ničoha mianiacca. Ale novaja miatła stała mieści zusim inakš, čym staraja. Novy ŭźbiekski prezident admoviŭsia ad najbolš adyjoznych praktyk papiarednika, libieralizavaŭ ekanamičnaje i hramadskaje žyćcio ŭ krainie i palepšyŭ adnosiny z susiedziami. I choć režym pakul zastajecca tam aŭtarytarnym dy praciahvaje mieć manapoliju na ŭładu, usio ž taki pazityŭnyja źmieny ŭ krainie ciažka admaŭlać.
Navat aŭtarytarnaja sistema, pierabudavanaja pad bolš sučasnaha i prahresiŭnaha čałavieka na jaje čale — mienšaje zło ŭ paraŭnańni ź sistemaj na čale z asobaj, jakaja namiortva mientalna zachrasła ŭ minułym, ale pry hetym trymajecca za ŭładu z apošnich siłaŭ i nie choča mianiać ani cahlinki ŭ kanstrukcyi, hadami staranna budavanaj pad siabie samoha.
Viadoma, situacyju Takajeva značna ŭskładniaje toje, što jahonaje samastojnaje ad Nazarbajeva kiravańnie pačynajecca z maštabnaha hvałtu i pralićcia kryvi. Heta, kaniešnie, zaŭsiody budzie visieć damokłavym miačom. Da taho ž možna mierkavać, što paśla niadaŭnich padziej pavialičacca i tak niemałyja ŭpłyvy na Kazachstan z boku Maskvy, što pry ciapierašniaj uładzie ŭ Kramli nie nadta dobry fon dla praviadzieńnia prahresiŭnych reformaŭ. Ale šancy, tym nie mienš, jość zaŭsiody. Usiu paŭnatu ŭłady ŭ vialikaj i bahataj azijackaj krainie Kasym-Žamart Takajeŭ, zdajecca, atrymaŭ. Ciapier budzie vyrašacca pytańnie pra jaho miesca ŭ historyi.
Kamientary