«Naša Niva» pahladzieła, jak paŭpłyvali losavyznačalnyja padziei ŭ Biełarusi na cikavaść biełarusaŭ da svajoj movy i kultury. Dziela hetaha my źviarnulisia da «Vikipiedyi», adnoj z apor biełaruščyny ŭ internecie. Cikava było vyśvietlić, da jakich asob najbolš vyras intares.
Z dapamohaj instrumienta «statystyka naviedvańniaŭ», dastupnaha dla ŭsich va ŭkładcy «Pakazać historyju» ŭviersie kožnaha artykuła, my praanalizavali, jak źmianiałasia kolkaść prahladaŭ u biełaruskaj «Vikipiedyi» apošnija hady. Byli adabranyja najbolš viadomyja asoby sa sta samych naviedvalnych artykułaŭ biełaruskaha raździeła. Kab zachapić i 2023 hod, my paraŭnoŭvali pieryjad z 1 studzienia pa 31 maja kožnaha hoda pačynajučy z 2019 hoda.
U pieršuju čarhu papularnaściu, viadoma, karystajucca artykuły pra biełaruskich piśmieńnikaŭ, što tłumačycca školnaj prahramaj: na hrafikach naviedvalnaści dobra prasočvajucca ŭsploski, kali vučni ŭ škołach prachodziać tvory piśmieńnikaŭ. Ale heta nijak nie tłumačyć taho, što adbyvałasia z hetymi artykułami apošnija piać hadoŭ.
Bolšaść biełaruskich piśmieńnikaŭ «padraśli» z 2019—2020 hadoŭ u dva i bolš razy. Najbolšy rost, amal u čatyry razy, z 6 tysiač da 23 tysiač za apošnija piać hadoŭ, pakazaŭ paet Maksim Bahdanovič.
Radki jahonaha himna «Pahonia», asabliva «Nie raźbić, nie spynić, nie strymać!» i «Nie davajcie čužyncami być!», adhukajucca ŭ sercach usio bolšaj kolkaści biełarusaŭ paśla 2020 hoda. Cikava, što ŭ ruskim raździele takoha ž burlivaha rostu nie nazirajecca. Choć pakul pa kolkaści prahladaŭ ruskamoŭnaja staronka pra paeta i apiaredžvaje biełaruskamoŭnuju, ale kali trend zachavajecca i nadalej, to praź niekalki hadoŭ sprava pieramienicca na karyść biełaruskaj movy.
Nie našmat mienšy rost pakazvajuć i tytany biełaruskaj litaratury — Janka Kupała i Jakub Kołas. Kali Kołas «padros» u dva z pałovaj razy, to Kupału pa-biełarusku stali čytać bolš jak u try razy čaściej, z 15,7 tysiačy ŭ 2019 da 49,4 tysiačy sioleta. Vidać, hety rost źviazany z tym, što nacyjanalna-vyzvalenčy pafas jahonych dasavieckich tvoraŭ nadziva mocna pierahukajecca ź siońniašnim časam. Mnohija tvory Kupały pakładzienyja ŭ asnovu sučasnych pratesnych piesień i cytujucca jak zakliki da dziejańnia i jadnańnia suprać ahulnaj biady.
Anałahičny trochrazovy rost pakazvaje krajevuholny kamień našaj nacyjanalnaj samaśviadomaści — postać pieršadrukara Francyska Skaryny. Najbolš mahutny skačok adbyŭsia sioleta, i jaho niemahčyma vytłumačyć niejkimi znamianalnymi datami. Naŭrad ci da hetaha spryčyniłasia i adkryćcio novaha pamiatnaha znaka na miescy jaho drukarni ŭ Prazie. Mahčyma, z heta hoda byli ŭniesieny źmieny ŭ školnuju prahramu. U takim vypadku heta jašče raz pakazvaje važnaść nacyjanalnaj adukacyi.
Uładzimir Karatkievič, aŭtar ramantyčna-patryjatyčnych ramanaŭ i apovieściaŭ, ź pieršaha pohladu «padros» nie tak značna, jak Bahdanovič, ale varta źviarnuć uvahu, što ŭ 2019 hodzie jon pačaŭ z vysokaj adznaki, sastupajučy pa papularnaści tolki Kupału. Adčuvalny rost pakazvaje i bieskampramisny ŭ svajoj vajennaj prozie Vasil Bykaŭ, ale pry hetym jon pakul značna sastupaje inšym narodnym piśmieńnikam, pieraličanym vyšej.
Upeŭniena raście papularnaść i Franciška Bahuševiča, pačynalnika novaj biełaruskaj litaratury druhoj pałovy XIX stahodździa, aŭtara bieśśmiarotnaha zakliku «Nie pakidajcie ž movy našaj biełaruskaj, kab nie ŭmiorli!», jaki jon źmiaściŭ u pradmovie da svajoj «Dudki biełaruskaj».
U dva razy vyrasła cikavaść biełarusaŭ da łacinki, adnamomantny rost amal u dva razy adbyŭsia letaś, u 2022 hodzie, akurat kali režym Łukašenki raspačaŭ kampaniju pa «depałanizacyi». Achviaraj hetaj kampanii ŭ pieršuju čarhu stała biełaruskaja łacinka, jakaja jašče ŭ pačatku XX stahodździa była naŭmysna addalena ad polskaha ałfavita. Ale dziejańni ŭład majuć, jak bačna, supraćlehły efiekt.
Što ž tyčycca lubych palityčnych i histaryčnych dziejačaŭ, to jany mocna sastupajuć piśmieńnikam, ale i pra ich čytajuć z hodu ŭ hod usio čaściej. U hetym vypadku pakazalnyja asoby kiraŭnikoŭ dvuch paŭstańniaŭ na Biełarusi suprać Rasijskaj Impieryi — Tadevuša Kaściuški i Kastusia Kalinoŭskaha. Kali papularnaść Kaściuški, davoli dalokaha ad nas pa časie, ź niezrazumiełym nacyjanalnym samavyznačeńniem, raście dosyć pavolna, to
postać Kalinoŭskaha, jakoha ŭsie demakratyčnyja siły adnaznačna adnosiać da nacyjanalnych hierojaŭ Biełarusi, pakazvaje rost u dva razy z 2020 hoda.
Mienavita heta, bo ŭsplosk 2019 hoda adnaznačna źviazany z vyklučna miedyjnym hučnym pierapachavańniem pareštkaŭ paŭstanca ŭ Vilni, jakoje siońnia, naroŭni sa śviatkavańniem 100-hodździa BNR, bačycca zychodnym punktam karennych pieraŭtvareńniaŭ u biełaruskim hramadstvie.
Čarhovy značny ŭsplosk, paśla jakoha cikavaść da Kalinoŭskaha tolki raście, — źjaŭleńnie dobraachvotnickaha bataljona (a paźniej — pałka) imia Kalinoŭskaha, jaki baronić Ukrainu ad rasijskaj ahresii i na jaki mnohija hladziać jak na budučych vyzvalicielaŭ Biełarusi.
U ruskaj «Vikipiedyi» paśla mahutnaha ŭsplosku ŭ pačatku rasijskaha ŭvarvańnia, kali mnohija rasijanie žadali prosta daviedacca choć niešta pra biełaruskaha paŭstanca, imia jakoha, mabyć, nikoli raniej nie čuli, cikavaść užo na nastupny hod pajšła na spad.
A voś novyja «nacyjanalnyja hieroi», jakich štučna stvaraje dla biełarusaŭ dziaržaŭnaja prapahanda i prarasijskija siły, zusim nie cikaviać biełarusaŭ. Hetyja postaci staviacca na pjedestał u pieršuju čarhu tamu, što jany zmahalisia suprać sapraŭdnych hierojaŭ i za rasijski caryzm na Biełarusi.
Redaktary «Svabodnaj encykłapiedyi» adznačajuć, što raniej takoha nie było, i miarkujuć, što pryčyn rostu papularnaści biełaruskaha raździeła «Vikipiedyi», jaki vyrazna prasočvajecca z 2020 hoda, moža być niekalki.
Pa-pieršaje, heta nacyjanalny charaktar revalucyi, jakaja niachaj i nie damahłasia palityčnych metaŭ, ale abudziła miljony biełarusaŭ, padvysiła sacyjalny status biełaruskaj movy, zrabiła jaje zvykłym instrumientam kamunikacyi, pieratvaryła raniej «apazicyjnuju» simvoliku ŭ sapraŭdy nacyjanalnuju, uciahnuła vialikija masy ludziej u spravu pašyreńnia biełaruščyny.
Pa-druhoje, biełaruskaja «Vikipiedyja» niaspynna viadzie pracu pa palapšeńni artykułaŭ mienavita biełaruskaj tematyki, u toj čas jak u inšych raździełach, u tym liku ruskim, takija artykuły stvarajucca adzin raz i paśla redka pierapracoŭvajucca.
Biełarusy zahružajuć tysiačy histaryčnych i sučasnych fotazdymkaŭ, jakimi bahata ilustrujucca artykuły, dadajuć novyja aŭtarytetnyja krynicy, jakich usio bolš źjaŭlajecca ŭ volnym dostupie, publikujuć viadomyja tvory piśmieńnikaŭ, što pierajšli ŭ hramadski nabytak, u tekście artykułaŭ prastaŭlajuć spasyłki na źviazanyja temy, palapšajuć i pryvodziać da adzinaha standartu afarmleńnie, padklučajuć techničnyja srodki aŭtamatyzacyi napaŭnieńnia kartak (tabličak, raźmieščanych sprava źvierchu ŭ artykułach, dzie koratka pryvodziacca asnoŭnyja źviestki), stvarajuć «spadarožnikavyja» artykuły, jakija raskryvajuć sutnaść niejkich źjaŭ i padziej, — u vyniku biełaruščyna ŭ «Vikipiedyi» stanovicca žyvym arhanizmam, nadziejna źviazanym u adno cełaje ŭzajemnymi spasyłkami, pa jakich čytač moža «vandravać» biaskonca.
Nie tak značna, ale niaspynna raście kolkaść redaktaraŭ, a heta značyć, što jany prynosiać u encykłapiedyju temy, jakija cikavyja im, i raspracoŭvajuć ich pa-biełarusku.
Bo litaralna kožny, u kaho jość dostup da internetu, moža nie tolki čytać, ale i sam palapšać artykuły: dastatkova prosta nacisnuć «Pravić» uviersie artykuła abo pierajści pa «čyrvonaj spasyłcy» i stvaryć artykuł z nula.
Ale admysłoŭcy kažuć, što ŭvohule cud, što choć niechta traplaje na staronki biełaruskaha raździeła «Vikipiedyi». Naprykład, karystalnikam ruskaha interfiejsa Google navat pry biełaruskamoŭnym zapycie ŭ bolšaści vypadkaŭ vydaje ŭ pieršuju čarhu anałahičny artykuł u ruskaj «Vikipiedyi», potym — u raździele «taraškievicaj», a raździeł aficyjnym pravapisam — amal nikoli. Pry hetym raździeł «taraškievicaj», jaki kaliści lidziravaŭ u zmahańni biełaruskich «Vikipiedyj», ciapier značna mienš raspracavany za «akademičny» (83 tysiačy artykułaŭ suprać 233 tysiač). Pakul vyjście adno — pierachodzić na biełaruski interfiejs pošukavika.
Tym nie mienš navat u takich niespryjalnych umovach ahulnaja naviedvalnaść raździeła vyrasła ŭ paŭtara razu z 2020 hoda. Kali raniej biełaruskija temy pa-biełarusku čytaŭ tolki kožny šosty naviedvalnik encykłapiedyi, a astatnija addavali pieravahu ruskamoŭnamu artykułu, to ciapier užo kožny treci. I pakul hety pazityŭny trend zachoŭvajecca.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary