Adna z najvažniejšych biełaruskich pieramoh. Jak 510 hadoŭ tamu našyja prodki adoleli pad Oršaj ruskuju armiju

Biełaruskija ŭłady i prapahandysty robiać usio mahčymaje, kab biełarusy nie viedali svajoj historyi: pierapisvajuć padručniki ŭ škołach, stvarajuć psieŭdahistaryčnyja dapamožniki dla ideołahaŭ i napadajuć na nacyjanalnych hierojaŭ praz padkantrolnyja ŚMI. Jany sprabujuć dakazać, što našaja nibyta historyja pačynajecca z SSSR, svajoj niezaležnaściu my abaviazanyja Alaksandru Łukašenku, a našaja kraina — častka «ruskaha śvietu». 

Nasamreč Biełaruś — častka vialikaj jeŭrapiejskaj siamji i była joju vielmi doŭhi čas. U našym prajekcie «Ahulnaja historyja» my raskažam pra ludziej i źjavy, jakija mnohija hady źviazvajuć Biełaruś z Ukrainaj, Polščaj, Litvoj i Łatvijaj i jakija abjadnoŭvali našyja krainy ŭ baraćbie za demakratyju i svabodu.

Pryčyny vajny — baraćba za spadčynu Kijeŭskaj Rusi

Bitva pad Oršaj — častka vajny 1512−1522 hadoŭ pamiž VKŁ i Maskoŭskim kniastvam. Kanflikty pamiž prodkami sučasnych biełarusaŭ i ruskich adbyvalisia pastajanna. Da hetaha adbylisia vojny 1487−1494, 1500−1503 i 1507−1508 hadoŭ. Užo paśla — 1534−1537, 1561−1570 i inšyja.

Hłabalna kažučy, ich pryčynaj była baraćba za spadčynu Kijeŭskaj Rusi. Apošniaja — siaredniaviečnaja dziaržava, jakaja isnavała z IX stahodździa na terytoryi sučasnych Biełarusi, Rasii i Ukrainy (a taksama častkova Polščy i krain Bałtyi). U pieršaj pałovie XIII stahodździa na Kijeŭskuju Ruś napali manhoły.

Na značnaj častcy terytoryi sučasnaj Rasii i bolšaj častcy Ukrainy zaćvierdziłasia manholskaje iha. U haradach praciahvali kiravać svaje kniazi, jakija pryznali ŭładu chana. Toj davaŭ im jarłyki (hramaty), što dazvalali panavać u svaim abo čužym kniastvie. Ruskija vypłačvali manhołam daninu, časta ŭdzielničali ŭ vajennych apieracyjach Ardy.

Najbolš udała ŭ novuju sistemu ŭpisałasia Maskva. Pastupova jana padparadkavała sabie ŭsie kniastvy i pa sutnaści manapalizavała adnosiny z manhołami. Urešcie maskoŭskija kiraŭniki zrynuli ich uładu i pačali kiravać biez ahladki na chana.

Pavialičyć

A voś na ziemlach sučasnaj Biełarusi manholskaha iha nikoli nie było (na našych prodkaŭ ździejśnili tolki niekalki bujnych nabiehaŭ). Ludzi, jakija zasialali krainu, stali žycharami VKŁ. Spačatku pamiž Vilniaj, jakaja stała druhoj stalicaj VKŁ paśla Navahradka, i Maskvoj razharnułasia baraćba za ziemli, što kaliści ŭvachodzili ŭ skład Kijeŭskaj Rusi. Spačatku inicyjatyva naležała mienavita našym prodkam, jakija dałučyli da VKŁ bolšuju častku terytoryi Ukrainy — dziakujučy hetamu na tych ziemlach manholskaje iha doŭžyłasia ŭsiaho 120 hadoŭ (u bolšaści inšych rehijonaŭ Rusi jano było ŭ dva razy daŭžejšym).

Ale potym VKŁ pieraaryjentavałasia na Zachad, zaklučyŭšy sajuz z Polščaj. A voś Maskva ad svaich metaŭ nie admoviłasia. U vyniku pamiž dźviuma krainami pačalisia biaskoncyja kanflikty, u jakich uschodnija susiedzi, što ŭ bolšaści vypadkaŭ byli ahresarami, sprabavali zachapić našyja terytoryi, a my ź pieramiennym pośpiecham adbivali ich nacisk.

Pryčym heta była nie prosta baraćba za terytoryju, typovaja dla zachodnich krain taho času, a supraćstajańnie pamiž roznymi cyvilizacyjami: rasijskaj i jeŭrapiejskaj.

Uziaćcie Smalenska i pytańnie kolkaści armij

Vajna pamiž VKŁ i Maskvoj pačałasia vosieńniu 1512 hoda, kali ruskaje vojska rušyła na Smalensk — klučavuju krepaść na našym uschodnim pamiežžy. Pieršaja i druhaja abłohi byli niaŭdałymi. Adnak padčas pieršaha pachodu Smalensk straciŭ svaje pasady (abšary za miežami ŭmacavanaj terytoryi — naprykład, krepaści), padčas druhoha byli kančatkova spustošanyja vakolicy horada, a ŭradžaj na palach zahubleny ci sabrany maskoŭskimi furažyrami. Užo padčas druhoj abłohi žychary haładali i byli vymušanyja źjeści ŭsich koniej. Tamu treciaja sproba akazałasia paśpiachovaj, i 1 žniŭnia 1514 hoda horad zdaŭsia.

Paśla hetaha ruskija rušyli na zachad, zachapiŭšy Mścisłaŭ, Kryčaŭ i Dubroŭnu. 8 vieraśnia 1514 hoda pad Oršaj ich sustreła vojska VKŁ na čale z hietmanam Kanstancinam Astrožskim.

Bijahrafija našaha pałkavodca niezvyčajnaja. Jon naradziŭsia ŭ 1460-m, staŭ paśpiachovym vojenačalnikam. U 1497-m, kali jamu było 37 hadoŭ, staŭ vialikim hietmanam litoŭskim, uznačaliŭšy ŭzbrojenyja siły krainy. Praz try hady jon paciarpieŭ strašnuju parazu na race Viedraš (ciapier heta terytoryja Smalenskaj vobłaści Rasii) i trapiŭ u pałon. Tolki praz šeść hadoŭ jon daŭ klatvu viernaści maskoŭskamu kniaziu, paśla čaho jaho vypuścili z turmy i zrabili bajarynam. Ale Astrožski pry pieršym ža zručnym vypadku źbieh na radzimu.

Jak adznačaŭ historyk Aleś Kraŭcevič, «vobraz hietmana Astrožskaha łamaje rasijskuju ideałahiemu. Maŭlaŭ, vojny z VKŁ — heta supraćstajańnie pravasłaŭnaj Rusi i katalickaha Zachadu. Astrožski byŭ pravasłaŭnym <…>. Jon moh pierajści na bok Maskvy, jak zrabili mnohija, ale ź pieršaj mahčymaściu ŭciok. Vybraŭ baraćbu za svaju Ajčynu. Dla jaho pravasłaŭnaja Maskva była strašniejšaj, čym katalicki Zachad».

Pavialičyć

Jakoje vojska było ŭ Astrožskaha? Na hety kont isnuje ŭstojlivy mif, jaki hulaje pa publikacyjach. Zhodna ź im, našaje vojska składała 30 tysiač, maskoŭskaje — cełych 80. Ale heta vielizarnaje pierabolšańnie. Pierš za ŭsio, takich armij u tuju epochu jašče nie było.

Jak tłumačyŭ historyk Aleś Kazakoŭ, «da napaleonaŭskich vojnaŭ pa Biełarusi nikoli nie chadzili vojski takich pamieraŭ. Ja maju na ŭvazie, kab takoje vialikaje vojska było ŭ adnym miescy. Tak, naprykład, padčas vajny 1654−1667 hh. ahułam na terytoryi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha dziejničali maskoŭskija vojski ŭ niekalki dziasiatkaŭ tysiač čałaviek. Ale na roznych kirunkach.

U toj pieryjad navat u značna bolš hustanasielenych rehijonach Jeŭropy, dzie možna było prakarmić hetaje vojska, nie źbirałasia tak šmat ludziej u adnym bai. U Paŭnočnaj Italii ŭ hety čas vojski čaściej za ŭsio nie pieravyšali 25 tysiač čałaviek. Navat u vajennych statutach ChVII stahodździa pisałasia, što pryblizna takaja kolkaść dla vojska źjaŭlajecca aptymalnaj».

Pavodle śpiecyjalista, aŭtaram mifa pra 80 tysiač byŭ karol polski i vialiki kniaź litoŭski Žyhimont, jakomu było važna padniać svoj prestyž i pakazać usioj Jeŭropie, što jon abaraniaje katalictva ad pahrozy z Uschodu. Ličba ž 30 tysiač sustrakajecca ŭ liście Jakuba Pizy, pradstaŭnika papy rymskaha, jaki, adnak, nie zajechaŭ dalej za Vilniu. Anałahičnyja ličby sustrakajucca i ŭ pasła Śviatoj Rymskaj impieryi Žyhimonta Hierbierštejna (jon prajazdžaŭ praz terytoryju Biełarusi praz try hady paśla bitvy, u 1517-m). Nasamreč ža, na dumku Kazakova, našaja armija naličvała 16−17 tysiač, maskoŭskuju jon ličyć raŭnaznačnaj joj.

Pavialičyć

Ličby na 4−5 tysiač mienšyja pryvodzić rasijski historyk Alaksiej Łobin. Na jaho dumku, «u 1510−1530-ch hh. u vialikich pachodach (naprykład, «hasudaraŭ pachod» na Smalensk 1514 h., pachod na Litvu 1535 h.) mahło brać udzieł da 20 000 čałaviek (havorka pra maskoŭskuju armiju. — Zaŭv. red.). Na asobnych teatrach bajavych dziejańniaŭ razhornutyja konnyja raci mahli naličvać da 10 000−12 000 (naprykład, pad Oršaj u 1514 h.).

Pry absalutnym prevalavańni pamiesnaj końnicy nad inšymi rodami vojskaŭ ahulnaja kolkaść uzbrojenych sił u hety pieryjad nie mahła być bolšaj za 40 000». Łobin ličyŭ, što vojski VKŁ naličvali kala 12 tysiač čałaviek — pryblizna stolki ž, kolki ich praciŭniki. Zrešty, jon padkreślivaje, što Aršanskaja bitva była bujnoj bitvaj. Niezdarma jana ŭvajšła ŭ historyju jak «Vialikaja bitva».

Sprečki rasijskich vojenačalnikaŭ i chod bitvy

U masavaj śviadomaści miesca Aršanskaj bitvy źviazanaje z Krapivienskim polem, dzie ciapier staić pomnik i dzie raka Krapiŭna ŭpadaje ŭ Dniapro. Samo pole znachodzicca pamiž Oršaj i Dubroŭnam. Kali hruntavacca na hetaj viersii, Astrožski adyšoŭ ad Oršy, pierapraviŭsia trochi vyšej pa ciačeńni praz Dniapro, i tam la pierapravy i adbyłasia bitva.

Ale, jak adznačaje Aleś Kazakoŭ, heta tolki adna z troch viersij. Zhodna z druhoj, armija pierapraviłasia praz Dniapro pad Oršaj i adyšła ad raki trochi na ŭschod. Dzieści pamiž hetym horadam i rakoj Krapiŭnaj i adbyłasia bitva. Pavodle treciaj viersii, pałkavodziec pierapraviŭsia praz raku jašče vyšej pa ciačeńni (čym u pieršaj viersii) i sustreŭsia z voraham u rajonie vuścia Krapiŭny.

Pavialičyć

Adnak u hetym fakcie — u tym, što my nie viedajem, dzie dakładna adbyłasia bitva, — niama ničoha dziŭnaha ci niezvyčajnaha. Anałahičnaja situacyja i ź inšymi bujnymi bitvami toj epochi. Naprykład, navukoŭcy dahetul nie viedajuć, dzie dakładna adbyłasia Kulikoŭskaja bitva 1380 hoda na terytoryi Rasii. «Archieołahi za 15 hadoŭ raskopak pakul nie znajšli śladoŭ bujnoha mohilnika XIV stahodździa», — adznačali historyki ŭ pačatku nulavych. Pry hetym takich bujnych archieałahičnych daśledavańniaŭ na miescy Aršanskaj bitvy naohuł nie było.

Zrešty, z chodam bitvy taksama jość ciažkaści. U letapisach i chronikach jana apisanaja niapoŭna i supiarečliva. Jak adznačaje Kazakoŭ, adnosna chodu bitvy isnuje jašče adzin mif: nibyta Astrožski zavabiŭ voraha pad ahoń artyleryi, jakuju schavaŭ u zasadzie.

Pry hetym historyki spasyłajucca na tvor Hierbierštejna, jaki pisaŭ: «Litoŭcy, naŭmysna adstupiŭšy da taho miesca, dzie ŭ ich byli schavanyja harmaty, skiravali ich suprać maskavitaŭ, jakija nasiadali, i pabili zadnija ich šerahi, pašychtavanyja ŭ reziervie, ale zanadta skučanyja, pryviali ich u zamiašańnie i raśsiejali. Taki niečakany bajavy pryjom zrynuŭ maskavitaŭ u žach, bo jany ličyli, što ŭ niebiaśpiecy tolki pieršy šerah, jaki bjecca z voraham; pryjšoŭšy ŭ zamiašańnie i miarkujučy, što pieršyja šerahi ŭžo raźbityja, jany kinulisia naŭcioki».

Jak piša Kazakoŭ, isnavaŭ niuans: «U nastupnym, užo niamieckamoŭnym, vydańni Hierbierštejn dadaje, što ŭ zasadzie była artyleryja i piachota. Ale ŭ Polščy i VKŁ nie asabliva čytali niamieckamoŭnyja vydańni. A tamu ź pieršaha łacinamoŭnaha vydańnia zamacavalisia źviestki pra harmaty.

«Zasada» sapraŭdy mahła być arhanizavanaja Astrožskim. Bo ŭ maskoŭskich letapisach paviedamlajecca, što ź lasoŭ stralali vajary. Ale nie z harmat, a z ručnic (havorka pra hładkastvolnuju strelbu. — Zaŭv. red.). U tyja časy harmaty sapraŭdy vykarystoŭvalisia ŭ palavych bitvach. Ale davoli časta jany mieli chutčej psichałahičny efekt. Vajna viałasia ŭ bližnim bai. A harmaty byli vielmi marudnymi i nieefiektyŭnymi. Na pierazaradku išło 15 chvilinaŭ, a trapnaść strełu była dosyć abmiežavanaj».

Jak dapuskaŭ Alaksiej Łobin, fłanhi vojska VKŁ «byli značna słabiejšyja za hłybokaešałanavany centr. Mahčyma, [Astrožski] śviadoma pastaviŭ na fłanhi lohkija charuhvy, tym samym daŭšy «prynadu» ruskim vajavodam: zachacieŭšy stuknuć pa słabych častkach na kryłach karaleŭskaj armii, jany tak ci inakš vychodzili na zasadu <…> albo padstaŭlali svaje fłanhi pad pierpiendykularny ŭdar žaleznych łatnikaŭ <…>. Ź inšaha boku, mahutny centr najmitaŭ, jaki pierad saboj bačyli ruskija vajavody, nie pakidaŭ im vybaru nakont kirunku atak».

Asablivaściu ža ruskaj armii byli supiarečnaści pamiž dvuma vojenačalnikami: Michaiłam Bułhakavym-Holicaj i Ivanam Čaladninym — jany spračalisia, chto ź ich bolš vysakarodny i chto musić kamandavać adzinaj armijaj, — što pryviało da niaŭzhodnienaści ich dziejańniaŭ. Naprykład, paśla pierastrełki, jakaja raspačała bitvu, Bułhakaŭ-Holica, što kiravaŭ pravym fłanham armii, vyrašyŭ nastupać samastojna, biez uzhadnieńnia z Čaladninym. Našyja prodki, jak pisaŭ Hierbierštejn, «zusim nie razhubiŭšysia, stali ćviorda i adbili ich. Ale nieŭzabavie da maskavitaŭ byli pasłanyja padmacavańni, jakija, u svaju čarhu, zmusili litoŭcaŭ uciakać. Takim čynam, niekalki razoŭ to toj, to inšy bok, atrymlivajučy padmacavańnie, biŭ inšy».

Na dumku Łobina, častki, padnačalenyja Bułhakavu-Holicy, bilisia z praciŭnikam pry poŭnaj biaździejnaści astatnich padraździaleńniaŭ. I tolki praź niejki čas apošnija dałučylisia da ataki. Adnak u centry pola taja zaviaršyłasia niaŭdała, a «kniaź Bułhakaŭ-Holica paśla niaŭdałaj ataki pryvodziŭ raśsiejanyja dvaranskija sotni ŭ paradak i akazać padtrymku Čaladninu, navat pry žadańni (a žadańnia ŭ jaho vidavočna nie było), nie moh». Tych ža, chto atakavaŭ źleva, zavabili pad udar z zasady.

Paśla taho jak praciŭnik pabieh, pačałosia adstupleńnie i inšych častak, što pierajšło va ŭcioki, padčas jakoha zachopniki panieśli najbolšyja straty. Pieraśled ciahnuŭsia 6,5−13 km. Uviečary viarnułasia adpraŭlenaja ŭ pahoniu kavaleryja, pryvioŭšy z saboj pałonnych.

Katastrofa dla Maskvy i naš Dzień vajskovaj słavy

Ruskija paciarpieli žorstkuju parazu. Dakładnyja ličby strataŭ nieviadomyja i dyskusijnyja. Adnak ahulny vynik biassprečny: heta była jarkaja pieramoha našych prodkaŭ.

«Pamiž Oršaj i Dubroŭnam, addalenych adno ad adnaho na čatyry niamieckija mili (kala 20 km. — Zaŭv. red.), jość raka na imia Krapiŭna; kinuŭšysia naŭcioki pa jaje niebiaśpiečnych i stromkich bierahach, maskavity patanuli ŭ takoj kolkaści, što zahacili płyń raki. U hetym bai byli ŭziatyja ŭ pałon usie vojenačalniki [i daradcy] maskavitaŭ; najhałoŭniejšym ź ich Kanstancin [Astrožski] zładziŭ na nastupny dzień samy pyšny pryjom, a potym adasłaŭ ich da karala; jany byli raźmierkavanyja pa litoŭskich krepaściach. Ivan Čaladnin z dvuma inšymi vysakarodnymi kniaziami ŭžo pažyłych hadoŭ utrymlivaŭsia ŭ Vilni ŭ žaleznych kajdanach. Kali cesar (impieratar. — Zaŭv. red.) Maksimilijan adpraviŭ mianie pasłom u Maskvu, ja, z dazvołu karala Sihizmunda (heta varyjant imieni Žyhimonta. — Zaŭv. red.), naviedaŭ ich i suciašaŭ; akramia taho, na ich prośbu ja pazyčyŭ im niekalki załatych. Daviedaŭšysia pra parazu svaich, hasudar adrazu ž pakinuŭ Smalensk i źbieh u Maskvu», — pisaŭ Sihizmund Hierbierštejn.

Stanisłaŭ Hurski, sakratar karalevy Bony Sforcy, žonki Žyhimonta, tak apisvaŭ tyja padziei: «Na poli byli vidać cieły, što źviedali zabojstva, z vyciekłaj na ziamlu kryvioju, jany lažali biez hałovaŭ, ruk ci noh, a ŭ inšych hałava była raźbitaja mołatam ci raśsiečanaja napałam, u kaho aholeny pazvanočnik, u kaho vyvalilisia kiški, u kaho adsiečanaje ad cieła plačo z rukoj, u kaho raźbityja miačom tvar ci rot, chto raśsiečany ad hałavy da pupa, u kim tyrčała dzida, chto stahnaŭ, chto vypuskaŭ duch, chto razdušany koniami, chto zavaleny vializnymi tušami koniej. Vielmi sumnaje i žudasnaje dla samoha Hospada vidovišča. Navat u bahnistym rečyščy Krapiŭny i na jaje abryvistych bierahach, za 4 mili ad miesca bitvy, lažała vialikaja kolkaść maskavitaŭ razam z końmi, tak što płyń zahaciła kučaj trupaŭ, i našyja, achoplenyja smahaj, začerpvali šałomami i pili kryvavuju vadu».

Navat kali ŭ abodvuch vypadkach mieła miesca pierabolšańnie, maštab katastrofy zrazumieły.

Adnak całkam skarystacca plonam pieramohi nie ŭdałosia. Paśla viktoryi armija Astrožskaha zastałasia na poli. Pałkavodziec nie rušyŭ ź miesca, pakul nie atrymaŭ ad karala padmacavańnie — da 4 tysiač vajaroŭ. Paśla hetaha jon vypraviŭsia da Smalenska. Miascovy biskup Varsanofij arhanizavaŭ zmovu i adpraviŭ plamieńnika da vialikaha kniazia Žyhimonta, abiacajučy adkryć varoty. Ale maskoŭskija ŭłady daviedalisia pra heta. Kali Astrožski padyšoŭ da horada, trupy ŭsich zmoŭnikaŭ (akramia samoha biskupa) visieli na krapasnoj ścianie. Abłoha zaviaršyłasia niaŭdała.

U cełym našym prodkam udałosia spynić nacisk na biełaruskija ziemli, paśla bitvy raspaŭsia sajuz Maskvy i impieryi Habsburhaŭ. Vojska VKŁ viarnuła Dubroŭnu, Kryčaŭ i Mścisłaŭ, ale nie zdoleła adbić Smalensk. Pavodle pieramirja 1522 hoda hety horadzastaŭsia ŭ składzie Maskoŭskaha kniastva i viarnuŭsia ŭ VKŁ tolki praz stahodździe.

Zdavałasia b, vyniki ścipłyja. Ale ŭ historyi kožnaj nacyi isnujuć padziei, jakija ŭvajšli ŭ nacyjanalnuju mifałohiju i nacyjanalny panteon. Siarod ich abaviazkova sustrakajucca bitvy. Da prykładu, u Rasii heta zhadanaja vyšej bitva na Kulikovym poli (1380). I ŭ hetym vypadku absalutna nie važna, što nieŭzabavie paśla hetaj bitvy manhoły, suprać jakich zmahaŭsia kniaź Dźmitryj Danski, spalili Maskvu, a iha isnavała jašče stahodździe. Našmat bolš pryncypovy fakt, što była zdabytaja adnaznačnaja pieramoha ŭ «hienieralnaj bitvie», jakaja stała pieršym krokam da vyzvaleńnia. Tamu dla sučasnych ruskich heta vialikaja padzieja.

Pavialičyć

Bitva pad Oršaj całkam upisvajecca ŭ hetuju madel. Pavodle historyka Alesia Kraŭceviča, «militaryzavanaja Maskoŭskaja dziaržava, našmat bolšaja [terytoryjaj] čym VKŁ, naraściła vajskovuju siłu ŭ manhoła-tatarskija časy.

Kali iha zrynuli, jany kinuli hetuju vajskovuju masu na Zachad, a potym na Sibir — jak kaliści ispancy, paśla zakančeńnia Rekankisty, — na Amieryku. Dla VKŁ našeście takoj masy maskavitaŭ było niečakanaściu. Ad siaredziny XV stahodździa raz-poraz z-za ŭschodniaj miažy pakazvałasia armija i niesła spustašeńnie. I niemahčyma było jaje spynić. A pad Oršaj udałosia nie prosta spynić, a źniščyć. Heta była jarkaja pieramoha siarod strašnaj pałasy parazaŭ».

Niadziŭna, što z 1990-ch hadoŭ dzień Aršanskaj bitvy — 8 vieraśnia — adznačajecca jak Dzień biełaruskaj vajskovaj słavy.

• 13
• 0
• 0
• 1
• 0
• 0
• 1
• 1