Часам можна пачуць, што для стварэння ансамблю праспекта Незалежнасці не толькі злачынна быў знішчаны гістарычны цэнтр Мінска, але што нават сама архітэктура варожая і таталітарная, бо носіць імя Сталіна. Але стваральнікам «сталінскага ампіру» быў не савецкі правадыр, а вельмі таленавіты і ўдачлівы беларускі шляхціц, якога лічылі русафобам сучаснікі і шанавалі партыйныя бонзы.
Ян Жалтоўскі нарадзіўся ў 1867 годзе на беларускім Палессі, у сядзібе Бродча на паўночнай ускраіне Плотніцы Пінскага павета ў каталіцкай шляхецкай сям’і герба «Агоньчык». Ахрышчаны быў у Асавецкім касцёле, які пасля вайны быў разабраны камуністамі, ад яго засталася толькі званіца.
Бацька памёр у 1870 годзе, усяго праз тры гады пасля яго нараджэння. У Яна было яшчэ два браты, адзін з іх, Вацлаў (1869 -1950-я), працаваў сціплым фармацэўтам у Астрогу. А вось сястра Марыя (1870-1939) выйшла замуж за прадстаўніка ўплывовай сям'і прамыслоўцаў пана Зыгмунта Скірмунта. Таго самага Скірмунта, да якога Якуб Колас пісаў петыцыю ад мясцовых сялян і якога пасля адлюстраваў у трылогіі «На ростанях». Нямала магіл Жалтоўскіх дагэтуль можна адшукаць на старых пінскіх могілках, у тым ліку бацькоў Яна.
Пінск не быў чужым і для Яна Жалтоўскага. Пачатковую адукацыю атрымаў дома, але ў дзесяць гадоў быў залічаны ў першы клас Пінскага рэальнага вучылішча. Па ўсіх прадметах адзнакі ў яго былі «здавальняючымі», толькі ў маляванні і чыстапісанні ён праявіў сябе на выдатна.
Невядома чаму, але сям’я перабралася ў Астрахань, дзе Іван скончыў вучобу.
У 1887 годзе ён падаў дакументы ў Акадэмію мастацтваў у Пецярбургу. Праз вялікую канкурэнцыю пайшоў не на жывапіс, а на архітэктуру, дзе быў ніжэйшым бал. Ён атрымаў мінімальны прахадны бал па ўсіх прадметах і быў залічаны.
Тады яшчэ ніхто не мог уявіць, што гэтая выпадковасць вызначыць праз паўстагоддзя стыль агромністай імперыі.
Як і многія іншыя студэнты, Жалтоўскі займаўся падпрацоўкамі ў вядомых дойлідаў. Гэта давала грошы на жыццё, досвед, карысныя знаёмствы, але негатыўна адбівалася на вучобе. На першым курсе Іван быў пакінуты на другі год.
З вучобай у яго ўвогуле не ладзілася. У маі 1891 года ён адлічыўся праз сямейныя абставіны, хваробу і цяжкі матэрыяльны стан. Праз год спрабаваў аднавіцца, атрымаў адмову, яшчэ праз год быў залічаны зноў на першы курс, ізноў выключаны. Нарэшце быў прыняты вольным слухачом.
Нарэшце ў канцы 1898 года Жалтоўскі атрымаў званне мастака-архітэктара за праект Народнага дома. Іван сканцэнтраваўся на фасадах, не дарабіў план і ўвогуле не падаў разрэзаў, але далучыў прыгожыя эскізы. Не закрыў ён і многія спецыяльнасці, праз што не атрымаў дыплома і не меў права самастойна праектаваць у горадзе.
За час вучобы Жалтоўскі атрымліваў невялікія заказы, але таксама яму давялося праектаваць у майстэрнях іншых архітэктараў даходныя дамы, чыгуначныя станцыі і вытворчыя аб’екты, а таксама кіраваць работамі ў інтэр’ерах палацаў расійскіх багацеяў.
Ягоны сябар дапамог яму перабрацца ў Маскву, дзе ён знаходзіць свае кола замоўцаў — заможных купцоў-старавераў. Тут ён паралельна з асноўнай працай выкладаў малюнак у Строганаўскім вучылішчы. У 1904 годзе праз канфлікт з дырэктарам ён быў вымушаны звольніцца.
Недзе ў тым жа пачатку XX стагоддзя Жалтоўскі наведваецца ў Італію. Па шляху з Мілана ў Венецыю ў цягніку архітэктар чытаў «Падарожжа па Італіі» Гётэ і раптам натыкнуўся на згадку пра Андрэа Паладыа, самага ўплывовага ў класічнай архітэктуры творцу ўсіх эпох. Жалтоўскі змяняе свой маршрут і накіроўваецца ў Вічэнцу, на радзіму мэтра.
Сустрэча з шэдэўрамі паладыянства скалынула свядомасць архітэктара. Пасля гэтай паездкі Італія становіцца духоўнай радзімай Івана Жалтоўскага як творцы, яе ён імкнецца адбудаваць і ў Расійскай імперыі.
Напрыклад, на выставе ён паказаў конкурсныя праекты дома Скакавога таварыства (1903-1906), выкананыя ў стылі англійскіх асабнякоў віктарыянскай эпохі. Менавіта з Англіі захапленне коньмі і перадалася расійскай арыстакратыі. Але, відаць, ён здолеў у працэсе пераканаць заказчыка цалкам перарабіць праект у класічным стылі. І гэта ў той час, калі вакол панавалі новыя модныя авангардныя стылі, як мадэрн і арт-дэко, а любая класіка ўспрымалася як перажытак. Але не Жалтоўскім.
Жалтоўскі літаральна захварэў на класічную архітэктуру і бачыў у ёй выратаванне для архітэктуры сучаснай.
«Недзе ў Італіі, у старызніка, ён купіў эскізы пяром Рафаэля, набыў адзін з чатырох асобнікаў першага арыгінальнага аднатомнага выдання кнігі Паладыа пра архітэктуру з палямі, спісанымі ўласнаручнымі паметкамі гэтага геніяльнага дойліда (астатнія тры асобнікі знаходзяцца ў музеях)», — прыгадваў ягоны калега Сяргей Кожын.
Па слядах Жалтоўскага ў «горад Паладыа» пацяклі пецярбургскія архітэктары і мастацтвазнаўцы.
Жалтоўскі, які адчуваў сваю моцную повязь з еўрапейскай, каталіцкай культурай, вельмі скептычнай ставіўся да расійскага мастацтва, лічачы яго дрэннай копіяй першакрыніцы.
Князь Сяргей Шчарбатаў, калекцыянер і мецэнат, так апісваў Жалтоўскага: «Жалтоўскі, паляк, які ненавідзіць Расію, хоць ёю карміўся, карыстаўся ў Маскве заслужанай рэпутацыяй тонкага знаўцы італьянскай класікі…»
Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 года, здавалася б, пакладзе канец кар’еры 50-гадовага архітэктара, які сам паходзіў са шляхты і паспеў за дзесяцігоддзі сваёй працы спраектаваць шэраг сядзіб і асабнякоў для арыстакратыі і буржуазіі.
Але Жалтоўскі зноў усіх здзівіў — прыняў рэвалюцыю і паспяшыў заверыць новыя ўлады ў сваёй лаяльнасці ды гатоўнасці на яе працаваць далей. Ужо на наступны год Жалтоўскі заняў пасаду старшага дойліда архітэктурна-мастацкай майстэрні Массавета, а пасля ўзначаліў архітэктурны пададдзел Наркамата асветы РСФСР, а ў снежні — уваходзіць у тэхнічную раду Камітэта дзяржаўных збудаванняў па гарадскім і сельскім будаўніцтве. Луначарскі нават напісаў на Жалтоўскага рэкамендацыйны ліст, накіраваны Леніну. Далей слава архітэктара будзе толькі расці.
Ёсць меркаванне, што яшчэ да рэвалюцыі, у 1912 годзе Жалтоўскі паспеў спраектаваць і зацвердзіць праект рэканструкцыі званіцы касцёла францысканцаў у родным Пінску, які праз наступную вайну і ліхалецці быў рэалізаваны толькі ў 1923-1924 гады, пры Польскай Рэспубліцы. Жалтоўскі часта выязджаў за мяжу, але ці спыняўся ён у Пінску, каб пільнаваць будаўніцтва гэтай званіцы ці наведваць бацькоўскую магілу, мы дакладна не ведаем.
У 1922 годзе Жалтоўскі прапанаваў савецкаму ўраду набыць вілу Ратонда — найвялікшы шэдэўр Паладыа, каб размясціць там мастацкі інстытут, як тое зрабіла Францыя з вілай Медычы. Нават у той час, час барацьбы за сусветную рэвалюцыю, план быў чыстай авантурай, і Наркамасветы адказаў адмовай.
У канцы 1920-х яму давялося няпроста як архітэктару, бо канструктывісты не толькі канкуравалі з ім, але і жорстка крытыкавалі. Жалтоўскі ў адказ выдаў серыю праектаў у новым стылі, які быў для яго зусім нехарактэрны. Вырвацца ў новую эпоху яму дапамог калектыў, у які таксама ўваходзілі Георгій Гольц, Сяргей Кожын, Міхаіл Паруснікаў і Іван Собалеў.
У 1930 годзе архітэктар уступіў у прамы канфлікт з лідарамі канструктывізму на абмеркаванні праекта турбіннай залы ДнепраГЭС (будзе разбурана ў час вайны), дзе яго праект, які нагадваў Палац дожаў, канкураваў з праектам братоў Весніных, якія займалі высокае становішча ў прамысловым будаўніцтве СССР. Весніным удалося з цяжкімі стратамі адстаяць свой праект, але само сутыкненне адзначыла важны пералом у савецкай архітэктуры.
Ужо ў пачатку 1930-х гадоў разам са згортваннем сацыяльных эксперыментаў у маладой савецкай дзяржаве пачало згортвацца і авангарднае мастацтва. Яго слаба разумелі як кіраўніцтва краіны, так і шырокія масы.
Стылістычную пераарыентацыю ўзначалілі з вясны 1932 года Шчусеў і Жалтоўскі, якія заставаліся апошнімі буйнымі прадстаўнікамі «старой школы». Яны і распрацавалі першыя ўзоры новага савецкага стылю.
Маніфестам радыкальнага перагляду стаўлення дзяржавы да архітэктуры, а прасцей кажучы, намеру гэтай архітэктурай кіраваць, справядліва ўгледжваючы ў ёй інструмент палітыкі, сталі вынікі Усесаюзнага конкурсу на праект знакамітага Палаца Саветаў. Жалтоўскі быў уключаны ў склад Часовага тэхнічнага савета пры ўпраўленні будаўніцтва Палаца Саветаў разам з іншымі вядомымі дзеячамі культуры (архітэктары складалі з іх менш за палову), а на конкурс прадставіў адразу два праекты, у адным з якіх ён выступаў у якасці аўтара.
Прэмію атрымаў «упрыгожаны» варыянт Жалтоўскага — гэта быў ясны сігнал аб тым, якая архітэктура выклікае разуменне ў партыйна-дзяржаўнай вярхушкі. Адначасова архітэктар быў удастоены звання заслужанага дзеяча навукі і мастацтва РСФСР.
Жалтоўскі выйшаў трыумфатарам: «Я так і ведаў, што паварот будзе».
Але амбіцыйны палац Саветаў так ніколі і не пабудавалі. Першым помнікам новага стылю, створаным Жалтоўскім, стаў дом на Махавой, які быў пабудаваны ў 1934 годзе і меў манументальны ордарны фасад, пазычаны ў паладыянскай Лоджыі дэль Капітаніа. Вяснін назваў дом «цвіком у труну канструктывізму», які неабходна выдраць.
Архітэктар Фамін тонка заўважыў, што гэта быў не столькі прарыў у будучыню, колькі аглядка на мінулае:
«Ён сваім домам паказаў вельмі яскрава, як раней добра праектавалі і як раней добра будавалі і, такім чынам, як мы цяпер дрэнна праектуем і як мы дрэнна будуем».
Для многіх гэты дом стаў аддушынай пасля засілля аскетычных, пазбаўленых дэкору пабудоў мінулага дзесяцігоддзя.
Але ўжо 1934-1935 гады Іван Уладзіслававіч аказаўся ў ганаровай ссылцы, праектуючы для Сочы-Мацэсцінскага курортнага раёна. Рэч у тым, што ягоны патрон у Маскве, Лазар Кагановіч, усё больш адыходзіў ад спраў, а ягоны пераемнік, Хрушчоў, зусім архітэктурай не цікавіўся.
З Жалтоўскім працягвалі кансультавацца як старцам-мудрацом саюзнага ўзроўню. Ужо вясной 1937 года ён страціў пазіцыю кіраўніка маскоўскай майстэрні, на першы план у савецкай архітэктуры выйшаў Барыс Іафан, чый праект Палаца Саветаў спадабаўся Сталіну.
Варта адзначыць, што сталінскія рэпрэсіі амаль не закранулі нікога са сталічных мэтраў архітэктуры. У савецкага кіраўніцтва было разуменне, што іхняе бачанне дзяржавы новага тыпу трэба камусьці рэалізоўваць, а таму растрачваць каштоўныя кадры на сфабрыкаваныя палітычныя справы не мела сэнсу.
Магчыма, што немалую ролю ў гэтым адыграў той факт, што па сваёй спецыяльнасці Лаўрэнцій Берыя быў будаўніком-архітэктарам, добра разумеў і цікавіўся гэтай сферай.
«Правінцыі» пашчасціла менш, напрыклад, у Беларускай ССР, дзе не вялася нават падрыхтоўка архітэктараў, былі знішчаны найбольш таленавітыя кадры — Гайдукевіч, Шабунеўскі, Коршыкаў і іншыя.
Паходжанне, ранейшая дзейнасць і няспынныя паездкі Жалтоўскага за мяжу быццам ніхто не заўважаў, у той час, калі для расстрэлу іншых было дастаткова куды меншых «аргументаў».
Цікава, што ва ўсіх савецкіх дакументах Жалтоўскі фігуруе як беларус. Расійскія навукоўцы кожны раз, закранаючы гэтую тэму, ці то не ведаючы спецыфікі рэгіёна, ці то пазіраючы з вышыні свайго імперскага шавінізму, кажуць пра ягоную спробу схаваць сваё польскае паходжанне.
Але нам добра вядома, якую падвойную свядомасць маглі мець найбагацейшыя прадстаўнікі «польскай шляхты» на Беларусі – і пародненыя з Жалтоўскімі Скірмунты, і Вайніловічы, і Радзівілы, і многія іншыя, хто ўдзельнічаў у беларускім руху. Да таго ж, пражыўшы ўсё жыццё ў Расіі, Жалтоўскі мог бы з тым жа поспехам схавацца пад рускай самаідэнтыфікацыяй, але не зрабіў гэтага — відаць, гэта было для яго непрымальна, а вось запісацца беларусам было натуральным.
У 1939 годзе, калі Чырвоная Армія пачала ўварванне ў Польскую Рэспубліку, сям’я Жалтоўскага была вымушана ўцякаць з Пінска ў Варшаву. Брат Вацлаў так і не змог дараваць Івану ягонай «здрады» — працы на Саветы.
У самога Івана Уладзіслававіча тым не менш жыццё складвалася паспяхова. Спакойна перажыўшы хвалю рэпрэсій, ён ізноў аказаўся на піку сваёй кар’еры.
У савецкім друку выйшла серыя публікацый, прысвечаных Жалтоўскаму, таксама быў запланаваны выпуск манаграфіі пра яго. Гэтыя падзеі былі звязаны з высоўваннем архітэктара па сукупнасці заслуг на Сталінскую прэмію, заснаваную ў 1939 годзе. Але атрымае ён яе толькі з пятай спробы.
З 1940 года Жалтоўскі выступаў таксама ў ролі творчага кіраўніка Маскоўскага архітэктурнага інстытута. Але з пачаткам вайны не паехаў следам за інстытутам у Ташкент, а застаўся працаваць у Цэнтральным ваенпраекце.
Ужо ў 1942 годзе савецкае кіраўніцтва задумалася пра адбудову краіны пасля вайны. Майстэрня 75-гадовага Жалтоўскага была ў ліку першых груп для ажыццяўлення праектных работ па аднаўленчым будаўніцтве.
У 1943 годзе адзначыўся карэнны пералом у вайне, і следам у верасні быў створаны Камітэт па справах архітэктуры, які цяпер адказваў за аднаўленчае будаўніцтва на тэрыторыі РСФСР, БССР і УССР. Ужо ў 1944 годзе Жалтоўскі быў прызначаны галоўным кансультантам і кіраўніком майстэрні, якая займалася аднаўленнем роднай Беларускай ССР. Майстэрня была ўзмоцнена архітэктарамі з Акадэміі архітэктуры.
У гэтай майстэрні праектаваліся і карэктаваліся планы паваеннага аднаўлення Гомеля і будаўніцтва паасобных абʼектаў у Мазыры і Пінску. Менавіта вучні Жалтоўскага, славутыя дойліды Баршч і Паруснікаў, стваралі ансамбль праспекта Сталіна ў разбураным Мінску. Гэтак акадэмік архітэктуры Жалтоўскі спрычыніўся да будаўніцтва ў родным краі.
Кажуць, што і месца для пабудовы тэатра ў Гомелі было выбранае ім асабіста яшчэ перад вайною, а ягоны тагачасны праект стаў асновай для пабудовы ў 1947-1956 гадах.
Ды і ў самой сталіцы нямала адсылак да творчасці Жалтоўскага і праз яго — да рэнесанснай і антычнай спадчыны. Найбольш адзначыўся ягоны вучань Міхаіл Паруснікаў, які спраектаваў будынак Дзяржбанка, сіметрычныя жылыя дамы на ўездзе на Кастрычніцкую плошчу, а таксама будынак КДБ, які пераймае сочынскі Дом Саветаў Жалтоўскага, а праз яго — антычны храм у Пуле.
Пераймалі і іншыя, архітэктар Іваноў у будынку Міністэрства сельскай гаспадаркі на вуліцы Кірава амаль дакладна пераймае фасады дома на Махавой.
На месцы кінатэатра «Кастрычнік» у Мінску калісьці знаходзіўся іншы кінатэатр — «Зорка», пабудаваны па падабенстве з маскоўскімі кінатэатрамі «Слава» і «Перамога» Івана Жалтоўскага.
За сваю працу яшчэ ў 1944 годзе Жалтоўскі атрымаў званне Заслужанага дзеяча мастацтваў Беларускай ССР, а ў 1947 стаў ганаровым членам Беларускай акадэміі навук.
У другой палове 1940-х — 1950-х майстэрня-школа Жалтоўскага ператвараецца ў сапраўдную «асабістую акадэмію». Пад яго непасрэдным кіраўніцтвам тут выконваюцца ўсе конкурсныя работы, што праводзіліся ў Маскве. У той жа час школа Жалтоўскага пачала падлягаць крытыцы і ганенням, але доўгачаканая Сталінская прэмія, атрыманая архітэктарам у 1950 годзе, заткнула крытыкаў.
Памёр Жалтоўскі 16 ліпеня 1959 года ў Маскве, пражыўшы фактычна два жыцці — элітарнага «архітэктара мільянераў» і галоўнага мэтра савецкай дзяржавы. Але ніколі не гнаўся за модай, упарта прасоўваючы сваё захапленне італьянскай класікай. Ягоны стыль сышоў разам з ім — яго веліч была знішчана яшчэ хрушчоўскай пастановай «Аб ліквідацыі празмернасцей у праектаванні» ў 1955 годзе. Праз гэта імя мэтра ў наступныя дзесяцігоддзі было не прынята згадваць.
Спадчыну Жалтоўскага і яго пераемнікаў ці то ўзнагародзілі, ці то затаўравалі «сталінскім ампірам» — тэрмінам няслушным і шкодным, які выклікае непатрэбныя асацыяцыі з таталітарызмам, якога ў перанесенай з італьянскіх пейзажаў архітэктуры ніколі не было.
Калі сёння і можна назваць якую архітэктуру таталітарнай, дык гэта забудову сталічных спальнікаў за апошнія дзесяцігоддзі — тут зроблена ўсё, каб чалавек адчуў сябе нікчэмнай маленькай істотай, у той час як савецкая неакласіка, неакласіка Жалтоўскага, як цяпер зразумела, надзвычай чалавечная архітэктура.
«Наша Нiва» — бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬ
Каментары
Але таму Ян, а не Іван.