«На Радаўніцу не плачуць, а ўспамінаюць». Як беларусы сталіся ледзьве не адзінымі носьбітамі старадаўняй традыцыі

«Цяпер людзі складаюць радаводы за грошы, шукаюць свае карані, а мы гэтыя радаводы складалі сабе самі з маленства — на Радаўніцу, на могілках», — апавядае спадар Мікола. Дзяцінства мужчыны прыпала на сярэдзіну мінулага стагоддзя, і традыцыі Радаўніцы падаюцца яму важнымі: «Я вывучаў імёны продкаў з камення: хто ў якой магілцы ляжыць, як жыў, што любіў, што мы пра яго ведаем. У гэтым мы не бачылі паганства. І дзяцей сваіх таксама на могілкі вазіў. Гаварыў ім, як і мне некалі матуля мая ўжо памерлая: пакуль помніш — яны жывыя. Бо смерць — гэта не канец. Жыццё доўжыцца, пакуль у цябе ёсць род».

Насамрэч Радаўніца сягае каранямі яшчэ ў дахрысціянскі час, у язычніцтва, калі вясна была пачаткам усяго — і жыцця, і сувязі з продкамі. І звязанае гэтае свята з культам продкаў. Лічылася, што ў гэты дзень памерлыя прыходзяць на зямлю, каб паглядзець, як жывуць нашчадкі. І ім трэба пакінуць кавалачак хлеба, яйка ды крыху солі, каб не сумавалі і не забываліся на нас.

Прыход хрысціянства не знішчыў традыцыі, а пераплёў яе з царкоўным календаром: Радаўніцу пачалі святкаваць у першы аўторак пасля Вялікадня. І гэты дзень стаўся адзіным, калі дазвалялася хадзіць на могілкі пасля Вялікадня, каб не парушаць радасці ўваскрэсення.

Беларусы называюць гэты дзень па-рознаму: Радуніца, Радаўніца, Радуніцкія дзяды, Вялікдзень мёртвых, Наўскі Вялікдзень… І ўсё гэта дзень памінання спачылых родзічаў.

Паводле этнографа Уладзіміра Васілевіча, паходжанне слова «Радаўніца» выводзяць ад розных словаў: і ад ведыйскага «radanh» — ахвярадаўства, і літоўскага «rauda» — галашэнне, і ад агульнаславянскіх словаў «род», «радзіцца», і ад імя міфалагічнага бога Рады…

«Хто не быў на Радаўніцу, той сам сябе ад роду адсек»

«Да Вялікадня тыдзень мылі хату, але ж трэба было і могілкі прывесці ў парадак. Бацька казаў: «Перш як жыць, трэба памятаць, хто табе даў жыццё, — згадвае спадарыня Ганна з вёскі каля Крупак. — Таму перад Вялікаднем ішлі чысціць яшчэ і могілкі: выграбалі, высякалі сухое, абнаўлялі надпісы, фарбавалі агароджы».

Маці суразмоўцы на Радаўніцу ўставала «яшчэ толькі світала». На стале ў гэты дзень было не меней за сем страваў, «бо на Радаўніцу сямʼя павінна накарміць не толькі сябе, але і памерлых». Гатавалі «грыбкі» (тоўстыя бліны з печы), яйкі, пірог з яйкамі, быў мёд, тварог, каўбасы, смажанае мяса, вяндліна ды іншае. Усё акуратна складалася ў вялікі кош — як для доўгачаканых гасцей.

«Едзем да сваіх» ці «пойдзем грэць бацькоў» — у нас на Радаўніцу так гаварылі. Ніхто не казаў «едзем на могілкі», — апавядае жанчына. — Ніхто не пытаўся, ці зручна. У каго не было машыны, ішоў. Мы таксама хадзілі — чатыры кіламетры. Прыходзім, а на могілках — як кірмаш, толькі ціхі. Там сваяк, там сусед, там школа амаль уся».

Сустрэчы на могілках былі радасцю. Абменьваліся навінамі, дарылі яйкі, віншавалі з Вялікаднем, расказвалі дзецям, хто дзе пахаваны. Прыязджалі нават тыя, хто ў іншыя краіны зʼехаў. На Радаўніцу — трэба. Гаварылі: «Хто не быў на Радаўніцу, той сябе ад роду адсек». Няма цябе, значыцца, не памятаеш, хто ты».

«У 1987-м, праз год пасля аварыі на ЧАЭС, усё роўна ехалі. Маці загарнула яйкі і сала ў тканіну, бацька сеў на матацыкл, а я ззаду — і паехалі. Хаця страшна было. Але не маглі не паехаць», — успамінае спадар Віктар з Гомельшчыны.

«Ішлі на могілкі, як у госці да родных»

«Раней абрус рассцілалі прама на могілках і пачыналі памінальную трапезу, якая нагадвала старажытную язычніцкую трызну: з ціхаю малітваю, добрымі ўспамінамі. Ужо пазней сталі рабіць столікі, — кажа спадарыня Валянціна з-пад Пухавічаў, для якой, як і для тысяч беларусаў старэйшага пакалення, Радаўніца была і застаецца днём, калі жывыя і памерлыя нібыта сустракаюцца. — У гэты дзень не палілі печы, не сварыліся і ні ў якім разе не плакалі».

«Калі ўспамінаеш і аналізуеш, як праводзілі Радаўніцу нашыя бацькі ды бабулі з дзядулямі, разумееш, што ў іх сапраўды вельмі шмат сакральнага, — разважае нашая чытачка Воля, бацькі якой з дзяцінства заўсёды бралі яе на могілкі, вучылі паважаць памерлых ды заўсёды пра іх апавядалі. — Памятаю, як бабуля казала: «На Радаўніцу плакаць нельга», «стань раўней», «пакладзі яйка пад бабулін крыж, сёння яна цябе чуе і бачыць».

У першую чаргу на магілках раскладалі яечкі, сімвал жыцця і ўваскрэсення. Лічылася, што так можна часова ажывіць мёртвага.

Яйкі гэтыя не еліся, іх пакідалі на могілках. Побач клалі соль, кавалак хлеба, саланіну. Абавязкова на чыстай тканіне. Яшчэ частку пакідалі «для птушак» — верылі, што птушкі пераносяць пахі і думкі продкам. Рэшту памінальных страваў раздавалі і жабракам, якія сустракаліся па дарозе.

Апошнімі гадамі святары ўсё часцей просяць не есці на могілках, асабліва ў гарадах. Кажуць, «паганства», «непавага», «вулічны баль». Аргумент такі: могілкі — не месца для застолля. Памінанне — гэта малітва, свечка, спакой. Некаторыя святыні нават размяшчаюць абвесткі на брамах могілак, што на тэрыторыі забаронена спажываць алкаголь і ставіць сталы. Але шмат хто абураецца гэтым і расцэньвае як спробу «выкрасліць» традыцыю.

«Мы ж не святкуем смерць. Мы святкуем тое, што чалавек быў. І што мы — з ягонага роду, — тлумачыць сваю пазіцыю спадарыня Пелагея з Талачыншчыны. — Так, мы таксама ямо на могілках. Але не каб наесціся. Гэта — быццам з імі разам, і ім таксама дастаецца кавалачак. Памерлыя — гэта частка сям’і. Гэта ўжо зараз бывае, што некаторыя сапраўды перагружаюць могілкі поўнымі сталамі. Так сапраўды не трэба».

«Каб дзед не крыўдаваў» і «каб грахі дараваліся»

Беларусь не надта вялікая краіна, але традыцыі памінання продкаў на Радаўніцу, як мы высветлілі, розныя ад Берасця да Віцебску.

Гэтак, на Палессі могілкі часта стаялі ў лесе, і людзі неслі з сабой адмысловыя лаўкі, каб на Радаўніцу там пасядзець усёй сям’ёй. На могілках абавязкова запальвалі свечкі або лампадкі, а самая старая жанчына з роду казала, як і каго трэба памінаць, апавядала гісторыі з жыцця продка. Першымі да стала запрашалі «памерлых» (пакідалі на магілцы цукерачку ці яечка), потым ужо елі самі.

У Гарадзенскай вобласці Радаўніца дасюль мае больш стрыманую, нават «урбанізаваную» форму. Тут не было прынята есці на могілках. Тут проста прыносілі свянцоныя яйкі і хлеб, пакідалі на магілцы, маліліся, а ўжо вячэру рабілі ўдома — разам з усёй сям’ёй.

«Мама казала: «На могілках не ядуць, толькі душу кормяць». Таму мы прыбіралі могілкі, клалі пачастунак і вярталіся. Зараз таксама так робім. І гэта не замінае нам памятаць пра памерлых», — зазначае Алена.

«А мы да свята ўпрыгожвалі могілкі стужкамі і жывыя кветкі высаджвалі загадзя, каб на Радаўніцу ўсё цвіло. У некаторых вёсках запрашалі ксяндза, каб ён памаліўся адразу за ўсіх на могілках», — згадвае яшчэ адна спадарыня з Гарадзеншчыны.

Сціпла святкавалі месцамі і на Бабруйшчыне. А вось у некаторых вёсках Віцебскай вобласці да сёння спяваюць «радаслоўныя» псалмы, згадваючы пры гэтым імёны ўсіх продкаў. Людзі ў гэты дзень на поўначы краіне амаль нідзе не працуюць з зямлёю, бо лічаць, што «яна адпачывае, слухае памерлых».

Вядома, што ў Свіслацкім раёне на Радаўніцу тры разы кідалі яйка цераз гумно. Прытым гэтак, каб яно не разбілася. Верылі, што тады збожжа будзе добра захоўвацца. А яшчэ той, хто першы прыйдзе на Радаўніцу на могілкі, даведаецца ад крэўных нябожчыкаў таемную параду.

У некаторых мясцінах Радаўніца дзялілася на «жывую» (у панядзелак маліліся за жывых) і «мёртвую» (у аўторак паміналі памерлых). У некаторых рэгіёнах спраўлялі толькі жанчыны.

Існавалі і розныя рытуалы. Некаторыя з іх у розных кутках Беларусі жывыя і да сёння. Да прыкладу, пакласці лыжку ў магільную агароджу — каб «бабуля паела»; пакінуць чарку гарэлкі — «каб дзед не крыўдаваў»; разбіць яйка менавіта аб крыж — «каб грахі дараваліся».

Нярэдка Радаўніца ў нашых продках заканчвалася застоллем удома. Бо гаварылі: на Радаўніцу да абеду пашуць, па абедзе плачуць, а ўвечары скачуць. Перад тым як сесці вячэраць, гаспадар дому тры разы абыходзіў стол, трымаючы свечку ў руках. У доме пры гэтым адчыняліся вокны і дзверы, каб душы продкаў маглі завітаць у госці і пабыць разам.

• 6
• 1
• 0
• 0
• 0
• 1
• 0
• 3