Зміцер Яцкевіч, Аляксей Бацюкоў, Андрэй Радкоў.
Іх заклік аб вяртанні гістарычнай спадчыны на радзіму атрымаў шырокі розгалас. Простыя людзі, бізнэсмены, чыноўнікі адгукнуліся на просьбу аб дапамозе і пераводзілі грошы, каб выкупіць Статут.
На гэтым кампанія не спынілася, працягваючы пошук іншых культурных артэфактаў, звязаных з Беларуссю.
Аляксей Бацюкоў: Магілёўскі музей нядаўна набыў яшчэ адну важную кнігу — «Вялікае мастацтва артылерыі» Казіміра Семяновіча.
Зміцер Яцкевіч: Было вельмі цяжка, але мы яе дасталі (смяецца).
«Наша Ніва»: Як увогуле пачыналіся вашы калекцыянерскія прыгоды?
АБ: Год таму ў Магілёве мы прэзентавалі кнігу «Часоўнік», якую выкупілі дзякуючы сумесным намаганням нас трох і большага кола людзей. Тады мы і пазнаёміліся. На сайце «НН» з’явілася інфармацыя пра «Часоўнік».
Там да Андрэя праз каментары звярнулася нейкая міфічная асоба, якая сказала: «А Статут купіць слабо?»
Андрэй Радкоў: Гэты чалавек скінуў спасылку на аўкцыён, дзе прадаецца Статут.
АБ: Ніхто, апроч Андрэя, не здагадаўся паглядзець тую спасылку.
АР: Настрой у мяне тады сапсаваўся на паўгода. Пакуль 7 чэрвеня не адбылася прэзентацыя Статута ў Мінску.
ЗЯ: Хутчэй ён быў не сапсаваны, а абцяжараны. Найперш нас, канечне, засмуціла цана гэтага выдання.
АР: Ад першапачатковай цаны мы праз перамовы дабіліся зніжкі 20%. Я абышоў шмат установаў. Знайшоў разуменне важнасці гэтай справы ў Нацыянальнай бібліятэцы. Але бібліятэка мае такі статус, што падарункі прымае, але сама не просіць. Я ўжо да ўсіх звярнуўся, да каго толькі мог. Потым патэлефанаваў Аляксею Бацюкову, і калі б не гэты чалавек, то не ведаю, што было б.
«НН»: Бачу, што ў спадара Змітра іншая версія.
ЗЯ: Канечне, у Андрэйкі ўжо склероз і манія велічы (смяецца). Першым, каму ён тэлефанаваў, быў я. Цэлымі днямі ішлі цяжкія пераконванні Андрэя, што не трэба збіраць грошы на прыватны рахунак, як тое было з выкупам метрычнай кнігі Ішкальдскага касцёла за 1759-1807 гады, з «Часоўнікам». Трэ было яго пераканаць, што так нам не дадуць зрабіць, і трэба знайсці афіцыйны рахунак, з якога было б цяжка проста так забраць грошы. Мне было, відаць, цяжэй за ўсіх, бо трэ было спыняць Андрэя і апускаць на гэтую грэшную зямлю.
Я да апошняга часу быў скептыкам. Калі нават Аляксей пагадзіўся ў маі, што адкрыем рахунак, то я ўсё адно не верыў у рэальнасць таго, што мы збярэм грошы.Калі праз пару тыдняў мне пазванілі і сказалі: трэба ехаць у Маскву, аддаць задатак і рабіць экспертызу Статута (каб за такія грошы мы не атрымалі нейкую падробку, я б такіх мог зрабіць штук дзесяць), то быў здзіўлены. Сапраўды, тут галоўнае — адказнасць, смеласць і ініцыятыва Аляксея.
«НН»: Тры тыдні ішоў збор грошай на Статут.
ЗЯ: Гэта было нешта неверагоднае. Недзе зоркі сышліся, ці што. Шалёныя тыдні. І грошы шалёна збіралі. Паўстала праблема дастаўкі грошай (мы ж гэтым ніколі не займаліся).
АБ: У легендарную версію нашых прыгодаў уваходзяць розныя ажурныя матывы,
як, напрыклад, абкраданне цягніка, у якім мы ехалі, тэлефанаванні ад бандытаў, якія цікавіліся нашым маршрутам і тэлефонам прадаўца.
«НН»: Нішто сабе.
АБ: Так, гэтыя людзі называлі сябе «рэальнымі парнямі», якія сур’ёзна цікавяцца гэтай тэмай. Мы былі забяспечаныя вялікай падтрымкай людзей, але былі важныя моманты, якія павінны былі зрабіць самі, як прывоз грошай у Маскву і Статута ў Беларусь.
«НН»: Грошы вазілі наяўнымі?
АБ: Канечне. І першы раз налам, і другі. Прычым цалкам законна. Гэта ўсё можа пакінуць для наступнага рамана. Але цяпер мы ніколі не возім грошы налам (смяецца). Было такое, што прадавец нас мучыў тым, калі казаў: «Зараз мой сябра намеснік міністра культуры Расіі скажа, як можна вывезці Статут». Кажа, звярніцеся ў сваё пасольства, тое хай звернецца ў МЗС Расіі, афармляйце і вывозьце.
ЗЯ: Мы зразумелі, што можам не пабачыць таго Статута і вырашылі, што пойдзем у лес.
АБ: Перад гэтым падрыхтавалі муляж (зноў смяецца).
«НН»: Вы ўтрох ездзілі?
ЗЯ: Так, але Аляксея потым узялі ў закладнікі.
АБ: Няпраўда! Я добраахвотна застаўся ў Маскве. Мы такія героі тут, але мы атрымалі Статут праз супрацоўніцтва з вялікай колькасцю людзей, арганізацый, якія ахвяравалі свае грошы.
Кампаніі «Альпары» — асаблівая падзяка і апладысменты, яны зрабілі найбольшы ўнёсак у справу.
АР: Спрыянне Нацбанка таксама нам дапамагло.
«НН»: Як у вашай тройцы размяркоўваліся абавязкі?
АБ: Андрэй — ініцыятар, я — выканаўчы дырэктар, спадар Зміцер — эксперт. Андрэй маніторыў рынкі, знаходзіў, дзе яшчэ што ёсць на продаж, вёў перамовы з прадаўцамі. Я забяспечваў фінансавы бок справы, каб грошы не губляліся, пераводзіліся на легальны рахунак, справаздачы.
ЗЯ: Спроба падмены нас у гэтых функцыях ні да чога добрага не прыводзіла (смяюцца).
«НН»: Спадзяваліся, што водгук на ваш заклік будзе такі вялікі.
АБ: Пра Статут — безумоўна. Ведалі, што гэта будзе нейкім нашым маленькім нацыянальным гонарам. Гэта ж Статут.
ЗЯ: Велізарная.
АР:
Мне давялося ахвяраваць працай, каб паехаць на дабрачынны суботнік па зборы сродкаў на выкуп «Вялікага мастацтва артылерыі».Былі такія размовы, што ты працуеш у Музеі гісторыі Мінска, а насамрэч клапоцішся пра Музей гісторыі Магілёва.
АБ: І Андрэй насамрэч пачаў працаваць у нашым музеі (зноў смяюцца).
ЗЯ:?Тое, што кнігі знаходзяцца ў Магілёве, — невыпадкова. Першымі, хто адгукнуліся на кліч, былі магілёўцы. І простыя, і тыя, што працуюць у Нацбанку, магілёўцы, якія жывуць за межамі. Пачэснае месца Статута сапраўды ў Магілёве. І жыхары горада, і кіраўніцтва, і Аляксей зрабілі для гэтага ўсё. Там ён будзе нармальна захоўвацца. Зробленая добрая вітрына для Статута. Але кожны музей хацеў бы мець такое выданне. У тым ліку Нацыянальная бібліятэка, якая на сёння, можа, мае і лепшыя ўмовы для захавання кніг, і лепшых спецыялістаў.
«НН»: Міністр культуры Павел Латушка вам дапамагаў?
ЗЯ:
Быў падрыхтаваны ліст да яго. У адказ атрымалі рэзалюцыю: «Лічым немэтазгодным».
АБ: Праз тры тыдні пасля пачатку збору грошай да мяне звярнуліся з Міністэрства культуры давераныя асобы Латушкі. Сказалі, што ведамства можа дапамагчы музею. Агучвалася лічба як мінімум 100 мільёнаў. Але гэта было ў той самы дзень, калі мы даведаліся, што нам выдзяляе грошы «Альпары». То бок патрэбы ў тых 100 мільёнах ужо не было.
«НН»: Чыста тэхнічнае пытанне. Як праходзяць перамовы з уласнікамі рарытэтаў?
АБ: Па тэлефоне.
АР: Спачатку па інтэрнэце. Я такі студэнт, у мяне дзіравыя штаны, размаўляю з чалавекам, які 40 гадоў трымае гэты бізнэс у Маскве, у якога ахоўнікі з пісталетамі.
АБ: Карацей, гэта вельмі дэмакратычны бізнэс.
ЗЯ:
Я адразу прасіў даслаць ілюстрацыі. Прычым не тыя, з гравюрамі, а дзе ёсць запісы ад рукі, іх цяжэй за ўсё падрабіць. Так мы рабілі і са Статутам, і з Семяновічам. На падставе гэтых копій рабілі першую экспертызу.Са Статутам пытанняў было меней, бо ён друкаваўся на паперы, што выраблялася на тэрыторыі ВКЛ. Філіграні могуць прадатаваць кнігу лепей, чым надрукаванае. А Семяновіч выдаваўся на нямецкай паперы, таму было крыху складаней. Гэтая праца вялася яшчэ да сустрэчы непасрэдна з прадаўцом.
«НН»: А колькі разоў вы з ім сустракаліся?
ЗЯ: Лепш за ўсё з ім сустракацца адзін раз. Калі прывезлі задатак, то ён з намі сустрэцца не захацеў. Пры куплі доўга яго чакалі. Толькі калі яму сказалі, што грошы заплачаныя, ён вырашыў з намі сустрэцца.
АБ: У гэтым асяродку асабістыя кантакты маюць вялікае значэнне.
ЗЯ: Мы не ведаем да канца гэты рынак калекцыянераў. Ён вельмі глыбокі і закрыты, чужых людзей туды неахвотна пускаюць.
АР: Нам пашанцавала, што Статут прадаваўся на адкрытым аўкцыёне. Бо трапіць у гэтае кола кнігалюбаў вельмі-вельмі складана.
ЗЯ: Людзі ў асяроддзі калекцыянераў ведалі гадоў 20, што Статут у гэтага чалавека ёсць.
АБ: А прадаваць адкрыта пачаў толькі цяпер.
ЗЯ: Папярэднюю экспертызу Статута рабіла доктар Гусева, яна раней працавала ў Расійскай нацыянальнай бібліятэцы, дык яна сказала, што такіх кніжак ужо сто гадоў няма на рынку. Ну няма дык няма (усміхаецца). Цікавая палеміка ў інтэрнэце, як суседзі з Літвы паставіліся да гэтага.
АБ: Літоўцы, хай не ўсе, але вялікая колькасць навукоўцаў і каментатараў з вялікай асцярожнасцю, грэблівасцю і рэўнасцю ставіліся да нашай ініцыятывы. Непрыемна, мы ж нашчадкі адной культурнагістарычнай спадчыны. На добры розум, трэба адно адному дапамагаць, а не адбіраць цацкі.
«НН»: У Літве дзяржава дапамагае ў такіх выкупах?
АБ: Не ведаем. Літоўцам прасцей набываць кнігі, бо няма мяжы з Еўрасаюзам, таму прасцей прывезці. Прасцей захаваць кнігі, бо ёсць мяжа з Беларуссю, праз якую можна не прапусціць. І з падаткаабкладаннем прасцей.
«НН»: Экспертаў было двое? Адзін ад вас, другі ад прадаўца?
АБ: Так, нас прадстаўляў Яцкевіч. Ад прадаўца — ужо названая Гусева. Абое вырашылі, што гэта арыгінал. Пасля куплі з’явіўся трэці эксперт, цяпер на 100% незалежны — прафесар Ягелонскага ўніверсітэта Уладзімір Мякішаў, паходзіць з Варонежа. Ён галоўны ў свеце спецыяліст па Статутах. Усе дасягальныя Статуты ён трымаў у руках, вывучыў кожную старонку, надпісы, філіграні. Цяпер ён падрыхтаваў кнігу пра ўсе вядомыя экзэмпляры Статутаў.
Апошнім пунктам увайшоў магілёўскі Статут, які Мякішаў называе самым знакамітым.
«НН»: Калі збіралі грошы, не баяліся, што ў гэты час нехта перакупіць?
АБ: Яшчэ як баяліся.
ЗЯ: Нам спачатку далі часу тры месяцы. А калі мы задатак аддалі, то месяц, і не хвалюе.
АБ: Ужо ў першы тыдзень з’явіўся тытульны спонсар, які паабяцаў грошы. Праўда, назаўтра не патэлефанаваў. Пасля высветлілася, што не будуць яны нам купляць, бо хочуць быць адзінымі спосарамі, а не аднымі з многіх. Гэта нам зблытала карты, бо прадавец лічыў, што вось-вось набудзем.
«НН»: А якая гісторыя гэтага асобніка Статута?
ЗЯ:
Дзесьці да сярэдзіны XVII ст. кніга была ў Беларусі, потым, падчас вайны з Масквой, была вывезеная князем Васілём Скрапоткіным, смаленскім. У 1680-я яе падарылі разанскаму епіскапу, якому кніга была непатрэбная, бо мова незразумелая. У 1839 яна трапіла ў бібліятэку Разанскай духоўнай семінарыі.Тады ж быў зроблены пераплёт. Пасля рэвалюцыі, найхутчэй, яна трапіла ў якую школу ці навучальную ўстанову альбо адразу была скрадзеная ў прыватныя рукі.
«НН»: На Семяновіча збіраць было ўжо цяжэй?
АБ: Мы атрымалі інфармацыю аб продажы кнігі Семяновіча ў Беларусі за 15 тысяч еўра. Падчас акцыі па выкупе Статута мы мелі ад шэрагу прыватных асоб і прадпрыемстваў абяцанне фінансавай падтрымкі, калі будзем працягваць такую дзейнасць. Але калі справа дайшла да набыцця, то жадання ў гэтых людзей было небагата. Сумы ахвяраванняў у параўнанні са Статутам скараціліся ў сотні разоў. Не болей за мільён. Ішла барацьба з грамадскай думкай, якая нядаўна ўзносіла нас за набыццё Статута, а цяпер мы казаліся папрашайкамі, якія на хвалі славы хацелі працягваць купацца ў гэтых акцыях.
«НН»: І што рабілі, каб усё ж знайсці грошы?
АБ: Быў суботнік дабрачынны ў ліпені. 35-градусная спёка, праполка елачак, цеплавы ўдар у чатырох чалавек. Гэта быў такі жэст адчаю. Потым зрабілі дабрачынны канцэрт. Да нас цудоўна паставілася дырэкцыя клуба «Cuba» ў Магілёве, якая бясплатна дала нам памяшканне. Вялікая колькасць гуртоў пагадзілася сыграць — гэта Oblik-O-Morale, «Знутры», Nimata, Osimira, Confuzzled, Green Pills, Re1ikt, Nevma і Паліна Рэспубліка.
«НН»: Але ж грошы знайшлі.
АБ: Хочацца сказаць вялікі дзякуй арганізацыі, якая стварае гульню World of Tanks. Яны ахвяравалі 20 мільёнаў на выкуп. Я патэлефанаваў іх дырэктару, прапанаваў сумесную акцыю. Яны сказалі, маюць мала часу і не хочуць адрываць супрацоўнікаў, што лепш проста ахвяруюць грошы. Ёсць яшчэ буйныя ахвярадаўцы: адзін магілёвец, які папрасіў сябе не называць, «Трайпл», Павел Бераговіч.
«НН»: Купілі за 15 тысяч еўра?
АБ: Існуе шэсць ранніх выданняў працы Казіміра Семяновіча. Першая частка «Вялікага мастацтва артылерыі» выйшла на лаціне ў 1650 годзе. Частку другую ён не падрыхтаваў, але магчыма, у яго былі рукапісы. Праз год выйшла выданне на французскай. У 1676 — на нямецкай, у якім была частка другая, напісаная не самім Семяновічам, але, магчыма, з выкарыстаннем яго рукапісаў. У 1725 выйшлі адразу два выданні — па-англійску і па-дацку. І нарэшце, у 1729 яшчэ раз па-нямецку.
Першапачаткова грошы збіраліся на французскае выданне. Але агульная сума ахвяраванняў была ў тры разы меншай за азначаныя 15 тысяч.
Працягваць далей вялікага сэнсу не было, бо не расла сума. Разам з тым мы атрымалі альтэрнатыўныя прапановы на кнігі Семяновіча, сумы не перавышалі 8 тысяч даляраў.
Восенню стала вядома, што Нацыянальная бібліятэка купіла для сваіх фондаў два выданні Семяновіча — лацінскае і французскае. Са значнымі стратамі. Яшчэ ў Беларусі ёсць шостае выданне. Таму закупнай камісіяй музея было прынятае рашэнне набыць трэцяе нямецкае выданне.
«НН»: Чым для нас важная кніга Семяновіча?
АР: Семяновіч адзначае, што напісаць гэтую працу яго прымусіла любоў да Радзімы, жаданне зрабіць нешта на карысць Айчыны. Артылерыя ў ВКЛ лічылася нешляхетнай справай, але час дыктаваў свае ўмовы. Артылерыя стала каралевай вайны. Ад яе залежаў лёс краіны. Семяновіч добра разумеў важнасць артылерыі, хацеў, каб на радзіме гэтае мастацтва было запатрабаванае.
ЗЯ: Генерал-лейтэнанта каралеўскай артылерыі Рэчы Паспалітай Семяновіча паважаў кароль Уладзіслаў. Семяновіч заўсёды падкрэсліваў, што паходзіць з «Літуаніі», з Літвы. Гэта істотна.
АР: Аналіз мовы кніг Семяновіча дае падставу гаварыць, што ён нарадзіўся недзе на поўначы Беларусі. Там не толькі сухая лаціна, што трэба змешваць тое і тое, але і пэўныя дзённікавыя адступленні. Гэты чалавек незаслужана забыты.
АБ: У сусветнай навуцы мы не маем падобнага аўтарытэта да ХХ ст.
ЗЯ:
Усе кнігі Семяновіча сёння чакаюць сапраўднага даследчыка і перакладу на беларускую мову, каб усе маглі прачытаць. Ведалі і ганарыліся.
«НН»: «Трайпл» Чыжа вось вам даў грошы, а што іншыя багатыя беларусы, алігархі, калі так можна казаць?
ЗЯ: Можна.
АБ: Некарэктна казаць, што вось адны далі, а вы — не.
АР: Гэта ж не прымусовыя справы. Нельга нікога прымусіць зрабіць дабро.
«НН»: Якія цяпер планы?
АБ: Мы ўжо казалі, што рынак гэты вельмі-вельмі глыбокі. Ёсць шмат розных артэфактаў. Нярэдка гэтыя рынкі блізкія да нас, нярэдка — далёкія. Былі б грошы.
ЗЯ:
Тут варта было б сказаць пра наша самае вялікае шкадаванне года. Паралельна з Казімірам Семяновічам з’явілася інфармацыя аб продажы «Апостала», надрукаванага Спірыдонам Собалем. Вельмі цікавае выданне. Але кнігу перакупілі.
Цяпер нам трэба пасядзець, асэнсаваць нашы памылкі.
АБ: Нам бракуе разгалінаванай сістэмы працы з людзьмі, якія гатовыя выкупаць артэфакты. Я не хачу называць, але сёння мы б маглі купіць чатыры рэчы, якія маглі б упрыгожыць любы музей. Не дзелімся, бо інфармацыя павышае кошт гэтых падуктаў. З Собалем тое самае было. «Апостал» каштаваў 5 тысяч даляраў, як толькі стала вядома, што ён цікавы беларусам, цана ўзрасла да 8 тысяч.
«НН»: Менавіта таму што беларусы?
АБ: Прадавец канкрэтна сказаў, патлумачыў. Калекцыйныя асяродкі маюць добрую камунікацыю. Усе нашы акцыі адгукаюцца і ў ЗША, і ў Іспаніі, і ў Аўстраліі.
«НН»: То бок Беларусь стала на гэтым рынку новым гульцом?
АБ: Бачна, што так. Па Семяновічу, напрыклад, мы ўлезлі ў бойкую гульню паміж палякамі і літоўцамі.
***
Аляксей Бацюкоў. Нарадзіўся ў 1977 у Магілёве. Скончыў гістфак Магілёўскага дзяржаўнага ўніверсітэта, аспірантуру БДУ, паралельна працаваў на ТВ. Дырэктар музея гісторыі Магілёва.
Зміцер Яцкевіч. Загадчык аддзела публікацыяў і дакументаў Нацыянальнага гістарычнага архіва. Нарадзіўся ў 1966 у Бабруйску. Скончыў БДУ, аспірантуру пры Беларускім навукова-даследчым інстытуце архіўнай справы і справаводства.
Андрэй Радкоў. Нарадзіўся ў 1988 у Мінску. Студэнт 3-га курса БДУ. Працуе ў Магілёўскім музеі гісторыі.
***
Людзі мінулых гадоў па версіі «НН»
- 2003 — прадзюсар беларускамоўнай музыкі Віталь Супрановіч
2004 — старшыня Беларускай асацыяцыі журналістаў Жанна Літвіна
2005 — палітык Аляксандр Мілінкевіч
2006 — чалавек Плошчы
2007 — маладафронтавец
2008 — трэнер Віктар Ганчарэнка
2009 — Наталка Васілевіч і іншыя дабрачынцы
2010 — былы падпалкоўнік міліцыі Мікалай Казлоў
2011 — музыка Сяргей Міхалок
