Архіў

Клаўдзi Дуж-Душэўскi. Сьцяг

№ 6 (103) 16 сакавіка 1998 г.

СТО ТВОРАЎ МАСТАЦТВА ХХ СТАГОДЗЬДЗЯ

 

Клаўдзi Дуж-Душэўскi. Сьцяг

 

... Сьцягi не iснуюць самi па сабе. Людзi, далёкiя ад гiсторыi з геаграфiяй, надаюць iм часам неўласьцiвы сэнс. У 80-я адзiн мой знаёмец пажартаваў, што ступень дэмакратыi вызначаецца колькасьцю палосаў на сьцягу, маючы на ўвазе Кiтай i СССР. У тыя гады модным дэкаратыўным элемэнтам быў сьцяг ЗША. Яго наляплялi паўсюль, дзе было магчыма: на штаны, рамянi, торбы... У гэткай любовi да нацыянальнага сымбалю Амэрыкi было, вядома, ня столькi эстэтычнага захапленьня, колькi жаданьня задэманстраваць сваю апалiтычнасьць. Нiкога тады не абыходзiла гiсторыя й сэмантыка сьцяга ЗША. Гэта быў сымбаль памкненьняў, тады яшчэ цьмяна ўяўных...

... Гiсторыя й сэмантыка нацыянальных сьцягоў часьцяком пакручастая й парадаксальная. Сьцяг рэспублiканскае Францыi, узьняты ў 1789 годзе, як ні дзiўна, увабраў у сябе самыя старажытныя фэадальныя й клерыкальныя сымбалi. Сiнi — колер плашча Сьвятога Марцiна, якi адсек мячом ад яго кавалак, каб ухутаць жабрака. Аж з часоў Хлёдвiга, з 496 году гэты колер нязьменны францускi сымбаль. Чырвоны — колер сьцяга iмпэрыi Карла Вялiкага, прыняты ў 800 годзе. А ў 1498-м францускi сьцяг стаў белым — фамiльным сьцягам Арлеанскае дынастыi каралёў. Злучаныя ў роўначасткавы трыкалёр — сымбаль Сьвятое Тройцы, сiнi, белы й чырвоны сталi сьцягам... рэвалюцыi. Натуральна, народ не зьбiраўся паглыбляцца ў выкрунтасы дрымучае гсторыi, папросту гэты сьцяг паўстаў зь нетраў ягонае душы, як натуральна дадзены ад прыроды...

... Большасьць сьцягоў сьвету была створаная на мяжы ХIХ i ХХ ст. Дасьледчык Вячаслаў Насевiч заўважае: «Паколькi далёка ня ўсе эўрапейскiя нацыi ў ХIХ стагодзьдзi мелi сваю дзяржаўнасьць, тады ж узьнiкае паняцьце нацыянальнага сьцяга як сьцяга нацыi, якая на гэткую дзяржаўнасьць прэтэндуе. Такую ролю выконваў, у прыватнасьцi, новы бела-чырвоны польскi сьцяг цi эстонскi сiне-чорна-белы, якi ўзьнiк у 1881 г.» I ў кожнага зь iх быў свой аўтар. Мастакi абагульнялi легенды, удасканальвалi традыцыю, кампанавалi ў эталён. Стварэньне нацыянальных сымбаляў — асобны разьдзел у гiсторыi мастацтва. Напрыклад, Мсьцiслаў Дабужынскi стварыў сёньняшнi сьцяг Лiтвы. Праўда, лiтоўцы ўсё ж настаялi, каб жоўтая паласа была не пасярэдзiне, а зьверху. Аргумэнтам Дабужынскага было тое, што ў эўрапейскай геральдыцы колеры (эмалi) павiнны разьбiвацца белым цi жоўтым (мэталам). Аргумэнт лiтоўцаў быў нечаканы — студэнты-лiтоўцы насiлi на фуражках жоўтую стужку толькi ўверсе. З таго часу сьцяг Лiтвы падобны да сьцягоў Этыёпii, Габона i Ганы...

... Напрадвесьнi свае дзяржаўнасьцi, да 1917 году беларусы пэўна ведалi, што iхны знак — белая Пагоня на чырвоным тле. Аднак эталёну Сьцягу не iснавала. Iснавалi паданьнi, iснавала народная сэмантыка арнамэнту. У часе лютаўскае рэвалюцыi беларусы паслугоўвалiся чыста белым сьцягам, на якiм зьмяшчалi лёзунгi. Аднак неўзабаве гэткi варыянт падаўся недасканалым. Пытаньне пра Сьцяг паўстала рубам. Як i ўсе пытаньнi ў тым годзе... Беларускiя арганiзацыi Пецярбургу зьвярнулiся да маладога архiтэктара, выпускнiка Пецярбурскага горнага iнстытуту, Клаўдзiя Дуж-Душэўскага, актывiста-выдаўца й тэатрала. За сябе сьведчыць сам Дуж-Душэўскi ва ўспамiнах за 1934 год, напiсаных па-лiтоўску: «Цiкава адзначыць, што беларусы ўважалi сваiм дзяржаўным сьцягам той, што i лiтоўцы, гэта значыць белую Пагоню на чырвоным полi, але нацыянальнага сьцяга не было. Мне давялося зрабiць некалькi праектаў нацыянальнага сьцяга, i адзiн зь iх быў прыняты, менавiта: бела-чырвона-белы. Ад таго часу гэты сьцяг i лiчыцца за беларускi». На жаль, аўтар не назваў даты зацьверджаньня свайго эскiзу i хто менавiта яго зацьвярджаў. Мне асабiста было б цiкава ўявiць i iншыя варыянты магчымага Сьцяга. Праўда, сёньня гэтага ўявiць немачыма... Паводле запiсаных у 1968 годзе Адамам Мальдзiсам успамiнаў Язэпа Дылы, на Ўсебеларускiм зьезьдзе выкарыстоўваўся чырвона-бела-блакiтны сьцяг. Што гэта? Фальсыфiкацыя? Памылка? На жаль, сёньня гэтага ўжо ня спраўдзiць...

Пра тое, што менавiта Душэўскi быў аўтарам Сьцяга, я часта чуў у Вiльнi, i нi ў кога гэта не выклiкала сумневу. Сын Дуж-Душэўскага Сьцяпан падрабязна выкладаў бацькаву канцэпцыю. Паводле яе, бел-чырвона-белыя кукарды й стужачкi на фуражках насiлi студэнты-беларусы ў Пецярбургу яшчэ да 1915 году. У гэтыя ж колеры спавiвалiся розныя ўрачыстыя аздобы, сымбалiзуючы ў стылiзацыi народны арнамэнт. Праўда, гэткiя ж колеры былi i ў латышоў. А таму беларусы з-за сваёй прыроднае сьцiпласьцi не сьпяшалiся «тузануць на сябе коўдру». Гэтак цягнулася датуль, пакуль латыскi мастак Янiс Гросвалдс не зрабiў праект бела-чырвона-белага сьцяга для латыскiх стралкоў, якi яны мусiлi б узьняць над Мiтаваю ў выпадку вызваленьня яе ад немцаў... З гэтае прычыны беларусы былi ў разгубленасьцi, пакуль у 1917 годзе латышы не спынiлi свой выбар на кармiнавым палотнiшчы зь белай паласою. Такi варыянт нацыянальнага сьцяга Латвii быў зацьверджаны канчаткова ў траўнi. З гэтай беларуска-латыскай спрэчкаю зьвязаны й славуты iнцыдэнт падчас адкрыцьця Ўсебеларускага зьезду: нейкi латвiйскi бальшавiк заклiкаў беларусаў адмовiцца ад гэткага сьцягу. Заля ўскалыхнулася ад абурэньня. Латыскi таварыш, напэўна, даўно не бываў на радзiме й ня ведаў, што ўсё ўжо залагоджана.

У якi ж дзень i дзе Сьцяг быў узьняты? Паводле сьведчаньняў, увесну 1917 году ён быў на будынку Беларускага таварыства дапамогi пацярпелым ад вайны ў Пецярбургу. Дарэчы, Дуж-Душэўскi быў супрацоўнiкам гэтага Таварыства з 1916 па 1918 год. Падобна што гэта магла быць менавiта яго iнiцыятыва. Сьцяг Беларусi затрапятаў у падбiтай сталiцы зруйнаванае iмпэрыi. Неўзабаве Сьцяг рушыў у Беларусь. 12 сакавiка ў Менску адбылося масавае сьвята — нацыянальны Дзень беларускага значка. У гэты дзень бела-чырвона-белыя значкi, кукарды й сьцяжкi можна было пабачыць паўсюль на вулiцах. Сьцягi, пашытыя паводле эскiза Дуж-Душэўскага былi разасланыя ў мясцовыя арганiзацыi. Радаслаў Астроўскi сьведчыў што ён сам атрымаў Сьцяг у траўнi 17-га ў Слуцку, дзе ў той час працаваў. На тым Сьцягу было вышыта золатам: «Няхай жыве вольная Беларусь». У сьнежнi 1917 году ў Менску падчас Усебеларускага зьезду бел-чырвона-белы сьцяг ужо адзiнадушна ўважаўся за нацыянальны сымбаль Беларусi...

... На якiм доме ўпершыню быў падняты Сьцяг у Беларусi? На дзiва, усе помнiкi Менску, зьвязаныя з эпохаю БНР, ацалелi. Гэта i славуты гарадзкi тэтар, дзе 7 сьнежня 1917 года трыюмфаваў Усебеларускi зьезд, разагнаны праз 11 дзён бальшавiкамi. Гэта i будынак чыгуначнага дэпо, куды перабралася Рада Ўсебеларускага зьезду, сапраўдным дзiвам яшчэ ацалелы памiж рэйкавых шляхоў. Гэта i будынак былога Царкоўна-археалягiчнага музэю, у якiм была абвешчаная БНР, добра вядомы менчукам як «домiк з шакалядкi», на якiм яшчэ няма мэмарыяльнае шыльды, ужо вырабленай скульптарам Шатэрнiкам. Гэта, нарэшце, i былы губэрнатарскi палац, дзе засядаў Народны сакратарыят. Менавiта гэта i ёсьць першы будынак у Менску, над якiм вольна залунаў наш Сьцяг — сымбаль Волi. Гэта быў дзень уцёкаў бальшавiкоў зь Менску — 19 лютага 1918 году. Сьцяг быў зьняты з гэтага будынку кайзэраўскiмi вайскоўцамi. Пра гэта, дарэчы, зь ня надта ўцямнай радасьцю шматкроць паведамлялi савецкiя гiсторыкi. Але што праўда — нямецкаму афiцэру не прыйшло ў галаву разьдзiраць на шматкi нацыянальны сымбаль беларусаў. Застаецца загадкаю, куды ён трапiў пазьней... Агульнанацыянальная ж вартасьць гэтага помнiка, як Дома Беларускага Сьцяга, разумелася яшчэ тады. Ужо ў кастрычнiку 1918 году ў менскiм часопiсе «Варта» быў зьмешчаны славуты здымак былога губэрнатарскага палацу, на гаўбцы якога лунае бел-чырвона-белы Сьцяг.

... У 1917 годзе ў «Статуце Беларускiх Нацыянальных Культурна-Прасьветных Гурткоў у войску» перадапошнi пункт у загадным парадку паведамляў: «Кожын член беларускай грамады у войску павiнен насiць беларускi нацыянальны знак — белая стужка з чырвонай палоскай пасярэдзiне; усе тры палоскi — белая, чырвоная i белая — аднэй шырынi». Нядаўна сярод збораў былога Iнстытуту гiсторыi партыi пры ЦК КПБ, што захоўваюцца ў Нацыянальным архiве Беларусi, дасьледчык Вiталь Скалабан выявiў улётку арганiзацыi «Беларускi гай». Гэтая культурна-асьветнiцкая арганiзацыя была ўтвораная ў сьнежнi 1917 году ў Адэсе пры Беларускай Вайсковай Радзе Румынскага Фронту, дзе i зьявiўся гэты цiкавы дакумэнт, надрукаваны, дарэчы, чырвонаю фарбаю. Ахайны бел-чырвона-белы аркушык... Красамоўным сьведчаньнем легiтымнасьцi нашага сьцягу яшчэ ў той час ёсьць ягоныя выявы на гэтай улётцы, дзе яны аздабляюць заклiк: «Братья-Белорусы, объединяйтесь!» Сам тэкст выдрукаваны па-расейску, што ў пэўнай ступенi лягiчна ў тыя гады i ў тым месцы. Але сымбаль, сымбаль мусiў чытацца адназначна любым беларусам, да якога й апэлявалi «гаёўцы»... Гэткiм сымбалем стаў Сьцяг. Душэўскi не памылiўся.

Як бы глыбака не адшуквалiся каранi Сьцяга, у крывiцкiх харугвах цi ў штандарах Уладзiслава IV, перадусiм аўтару дакладна трэба было вычуць тое, што беларус пазнае як сваё. I гэта сталася. Не пасьпеў яшчэ Сьцяг патрапiць ва ўсе куткi краю, як яго ўжо ўважалi за неад’емную частку беларускасьцi. Вацлаў Ластоўскi пiсаў: «Белыя нагавiцы, белая кашуля, белая сьвiтка, падперазаная чырвоным паясом — вось сыльвэтка беларуса. Зразумела, што i нацыянальны сьцяг беларусаў бел-чырвона-белы. Ён прыгадвае нам нашую белую сьвiтку з чырвоным паясом».

Тамаш Грыб дае больш паэтычныя тлумачэньнi: «Белая барва, як уяўленьне сьвятла, вельмi пашыраная на Беларусi, згэтуль, мабыць, паходзiць i назва Беларусi — белая, чыстая, вольная, як сьвет сонца. Ня менш пашыраная ёсьць на Беларусi i чырвоная барва, як чырвоны ёсьць золак на небе перад узыходам сонца; таму наш бел-чырвона-белы сьцяг — сьцяг адраджэньня i вызваленьня беларускага народу». Цiкава, што ўспрымаючы Сьцяг лiтаральна праз год, як нешта цалкам натуральнае й дадзенае ад Бога, беларусы згубiлi й дату яго нараджэньня й забылiся на аўтара...

Архiтэктар Дуж-Душэўскi, якi падпiсваў свае праекты й малюнкi «Кlod», а лiсты да Антона Луцкевiча «Кляўдыя», ачолiў спачатку дыпляматыю БНР у краiнах Балтыi, пасьля стаў дзяржсакратаром ва ўрадзе Ластоўскага... Па зьняволеньнi палякамi ў 1921 годзе, ён пакiнуў Беларусь, краiну, якой падарыў Сьцяг.

Сяргей Харэўскi


Клаўдзі Дуж-Душэўскi (1891, Глыбокае — 1959, Вiльня) архiтэктар, выдавец, журналiст, грамадзкi дзяяч. Скончыў Вiленскую рэальную вучэльню. 1912-1917 вучыўся ў Пецярбурскiм горным iнстытуце. У 1921 ад’ехаў у Коўна. У 1924 скончыў Лiтоўскi Ўнiвэрсытэт. Аўтар дзясяткаў будынкаў у Коўне, Панявежы, Клайпедзе, Шаўлях. Рэдактар часопiса «Беларускi асяродак».


 

У папярэднiх нумарах прадстаўленыя творы:

1. Фэрдынанд Рушчыц. Зямля

2. Мсьцiслаў Дабужынскi. Вiцебск, лесьвiца

3. Марк Шагал. Прамэнад

4. Iльля Рэпiн. Беларус

5. Марк Антокальскi. Помнiк Кацярыне

6. Вiтальд Бялынiцкi-Бiруля. Блакiтная каплiца

7. Хаiм Суцiн. Паж

8. Казiмер Малевiч. Чорны квадрат

9. Язэп Драздовiч. Пагоня Ярылы

10. Валянцiн Волкаў. Менск, 2 лiпеня 1943 году

11. Манумэнт Перамогi

12. Помнiк Ленiну ў Менску

13. Пётра Сергiевiч. Шляхам жыцьця

14. Аляксей Глебаў. Францiшак Скарына

15. Мiхал Фiлiповiч. Бiтва на Нямiзе

16. Лявон Вiтан-Дубейкаўскi. Касьцёл Пятра i Паўла ў Дрысьвятах

17. Лявон Тарасэвiч. Бяз назвы

18. Ян Булгак. Выгляд з Зарэчча

19. Iосiф Лянгбард. Менская Опэра

20. Аркадзь Астаповіч. Дворык

Каментары

«Яна пагражала мне фізічна, нападала сэксуальна». Аляксандр Рыбак скардзіцца на сталкерку3

«Яна пагражала мне фізічна, нападала сэксуальна». Аляксандр Рыбак скардзіцца на сталкерку

Усе навіны →
Усе навіны

Латыша затрымалі ў Беларусі за бела-чырвона-белую палоску на каўняры курткі?12

Расійскія вайскоўцы засеклі мячом украінскага палоннага і знялі на відэа7

У Пецярбургу забілі палітактывіста Віталя Іофе11

Турыста з Санкт-Пецярбурга знайшлі мёртвым у возеры ў Глыбоцкім раёне. Цела пабачыла жонка1

У Расіі каліноўца Яна Дзюрбейку чамусьці абвесцілі ў вышук і сабраліся судзіць завочна. Хоць ён быў у іх у палоне1

У Беларусі хочуць скараціць нормы бяспошліннага ўвозу тавараў самалётам

Беларус, які абвясціў галадоўку ў Клайпедзе, выйшаў з бальніцы і працягвае акцыю пратэсту5

Ігар Сігоў: Падыходжу да Лукашэнкі і лаўлю сябе на тым, што хачу сагнуцца4

Айцішнік пасля 3+ гадоў у EPAM стаў афіцыянтам. Працу ў ІТ так і не знайшоў2

больш чытаных навін
больш лайканых навін

«Яна пагражала мне фізічна, нападала сэксуальна». Аляксандр Рыбак скардзіцца на сталкерку3

«Яна пагражала мне фізічна, нападала сэксуальна». Аляксандр Рыбак скардзіцца на сталкерку

Галоўнае
Усе навіны →