Pra vodnuju travu, jakuju niekali nibyta zavieźli da nas uschodnija zavajoŭniki i jakoj my paśla ščodra padzialilisia ź Jeŭropaj i Amierykaj, piša doktar historyi Aleś Bieły.
Ajer. Depositphotos.com by Dabjola
Praradzima — Niepał?
Na ziemli Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ajer pryjšoŭ jak «tatarskaja» ziołka. Nibyta jašče ŭ časy manholskaha našeścia tatary vazili z saboj karani ajeru, admysłova zasialajučy im vadajomy, u jakich paili svaich koniej (bo ličyli, što ajer ačyščaje vadu).
Uschodniesłavianskija nazvy ajeru (bieł. ajer, rus. air, ukr. ajir) sapraŭdy pachodziać ad tureckaha i tatarskaha ağir, ale samo hetaje słova — ad staražytnahreckaha ἄκορος (jak i łacinskaja nazva acoros). Jadro korania słova ἄκ- tłumačać jak «vostry». Tak što da nas raślina sapraŭdy mahła trapić praz tatar, ale nie z uschodu, a z poŭdnia. Bo ciurkskija narody, vidać, sami paznajomilisia z ajeram na terytoryi Vizantyjskaj impieryi.
Siońnia ajer raście ŭ Jeŭropie paŭsiudna, ale nie ŭtvaraje pładoŭ, pamnažajecca viehietatyŭna: ułomkami korania. I tolki ŭ Centralnaj Azii na raślinie vyśpiavajuć čyrvonyja jahady, bo tam žyvuć nieprykmietnyja žoŭtyja moški rodu Contarinia, zdolnyja apylać kvietki ajeru. Adhetul i hipoteza, što praradzima raśliny — Paŭnočnaja Indyja, Niepał.
Va Uschodniaje Mižziemnamorje, daloka na zachad ad praradzimy, raślinu mahli pryvieźci arabskija ci finikijskija kupcy: častki ajeru zvyčajnaha byli znojdzieny navat u hrabnicy faraona Tutanchamona (XIV stahodździe da n. e.).
Srodak ad usiaho
Ajer byŭ dobra viadomy staražytnym piersam, habrejam i hrekam jak kampanient parfumiernych vyrabaŭ i śpiecyja. Baćka miedycyny Hipakrat (V—IV stahodździ da n. e.) zaćvierdziŭ za im reputacyju važnaj lekavaj raśliny. Staražytnahrecki lekar Dyjaskaryd (I stahodździe n. e.) rekamiendavaŭ užyvać jaho pry zachvorvańniach piačonki, kasy, dychalnych šlachoŭ, a taksama jak mačahonny i tanizujučy srodak. A piers Avicena (CHI stahodździe) raiŭ jak ačyščalny srodak pry zachvorvańniach piačonki i straŭnika.
Dźvie tysiačy hadoŭ tamu nie było vyraznaha ŭjaŭleńnia pra dezynfiekcyju ŭ sučasnym sensie. Ale ajer adpałochvaŭ patencyjna škodnych nasiakomych — i jaho stali ŭžyvać dla abarony ad chvarobaŭ, a zaadno ad złych duchaŭ i ŭvohule lubych biedaŭ.
Nie tolki narodnaja śviadomaść, ale i daŭniejšaja schałastyčnaja navuka istotna pierabolšvali hetyja ŭłaścivaści ajeru. Polski batanik i lekar Šyman Syrenski pryśviaciŭ ajeru ładny kavałak svajho fundamientalnaha «Zielnika», vydadzienaha ŭ Krakavie ŭ 1613 hodzie. Jon śćviardžaŭ, što sol ajeravaha korania, pryhatavanaja sa starym mocnym vinom, niejtralizuje atrutu źmiej i inšych jadavitych žyvioł.
Siońnia navuka pryznaje za raślinaj mocnaje insiektycydnaje, bakterycydnaje i funhicydnaje dziejańnie — biez mahičnych pierabolšańniaŭ. U aptekach, aproč sušanaha korania, možna znajści alej z ajeravaha karenišča, nastojku i ekstrakt.
U narodnaj miedycynie karenišča ajeru ŭžyvajecca značna šyrej, čym u navukovaj. Jaho śpirtavoj nastojkaj u daŭninu abmyvali hnojnyja rany i jazvy. Korań uzmacniaje cybuliny vałasoŭ, pamahaje pry reŭmatyźmie. Śpirtavuju nastojku i advar užyvajuć pry chvarobach straŭnikava-kišečnaha traktu, panosach, chvarobach žoŭcievych šlachoŭ, pry kamianiach u nyrkach i pry malaryi. Karenišča ajeru ličacca adnym z hałoŭnych kampanientaŭ sumiesiaŭ dla vannaŭ dla załatušnych i rachityčnych dziaciej.
Ajer žavali, ratujučysia ad epidemij chalery, «ispanki» 1919 hoda i sypnoha tyfu, choć efiektyŭnaść raśliny suprać hetych chvarob sumnieŭnaja.
Zhadvajuć taksama, što korań ajeru narazali kavałačkami, sušyli, a potym, kali adčuvali piaršeńnie i bol u horle, taki horki kavałačak hryźli i smaktali.
Ajer-achoŭnik
Achoŭnaja funkcyja ajeru, badaj, samaja prykmietnaja ŭ biełaruskaj narodnaj kultury. Ściobły abo kavałki kareńnia raśliny raskidali pa padłohach damoŭ i łaźniaŭ, u chlavach i na padvorku, asabliva pa darožkach. U niekatorych miascovaściach Biełarusi toje samaje rabili ŭ pakoi, dzie da pachavańnia zastavaŭsia niabožčyk. Koraniem ajeru čyścili kałodziežy. Sušanym liściem nabivali paduški i matracy. Ajeram myli vałasy (asabliva žančyny), kab nadać im siły. Rabili dla dziaciej prymityŭnyja muzyčnyja duchavyja instrumienty. A jašče vykarystoŭvali doŭhaje liście ŭ jakaści šnuroŭ dla źviazvańnia viankoŭ cybuli i časnaku.
Jak i niekatoryja inšyja simvalična važnyja ziołki, ajer asabliva ŭšanoŭvali padčas śviata Siomuchi (Trojcy), jakoje nazyvali taksama Zielaniec abo Zialonyja śviatki. Ściobły ajeru było pryniata ŭ hety dzień raskładać pa chatach, ajeram «umajvali» padłohu i interjer cerkvaŭ i kaściołaŭ. A dziaŭčaty plali sabie vianki z hajučych i čaradziejskich traŭ (ajeru, bukvicy, pałynu i inšych).
Ježa dla biedniakoŭ i ekspartny pradukt
Užyvać ajer u ježu biełarusaŭ navučyli tatary. Daŭniej jany varyli liście i parastki ajeru jak harodninu. Z kareniščaŭ ajeru hatavali cukaty. Ich vyrab potym pierajšoŭ i ŭ šlachiecki pobyt. U časy, kali cukar byŭ nievierahodna darahim, dla padsałodžvańnia cukataŭ vykarystoŭvaŭsia miod.
Ajer dadavali ŭ źbitni, uzvary i padobnyja napoi. Pavieł Špileŭski pisaŭ u 1853 hodzie ŭ svaim artykule «Nizki rynak u Miensku»: «Prosta nasuprać Biernardzinskaj vulicy ŭbačycie niekalkich žydovak, jakija handlujuć źbitniem, ale źbitniem biełaruskim, albo mienskim, pryhatavanym ź biarozavaha liścia, ajeru, lipavaha ćvietu i pataki; źbicień kipiacicca ŭ vializnych, nie nadta pryhožych samavarach i raźlivajecca ŭ kubki sa spodačkami».
Hetak ža jak liściem klona abo duba, listami ajeru vykładali chlebnuju łapatu. Chleb z upiečanymi ŭ jaho skarynku zialonymi «stužkami» mieŭ pryjemny vodar i svojeasablivy vyhlad.
A dzieci i biedniaki viasnoj pierabivalisia maładymi parastkami ajeru (biełyja častki liścia la samaha korania) prosta tak, biez usialakaj apracoŭki. I siońnia mnohija pamiatajuć pra hety «łasunak»: praz 2—3 dziesiacihodździ, što minuli ad viaskovaha dziacinstva, smak ajeru nahadvaje niekatorym ludziam… avakada!
I cukaty, i sušanaje kareńnie ajeru byli adnym z artykułaŭ ekspartu ź Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ŭ Zachodniuju Jeŭropu, dzie ajer prykładna da siaredziny XVII stahodździa jašče nie ros. Jeŭrapiejskija hieahrafičnyja encykłapiedyi, pačynajučy z «Usieahulnaj kasmahpafii» 1550 hoda ppafiesapa Bazelskaha ŭniviepsiteta Siebaśćiana Miunstepa, paviedamlali, što najbolš «duchmianaha tryśniahu» (Calamo Aromatico) raście mienavita na Biełaj Rusi.
Viadomy francuzski aptekar časoŭ Ludovika XIV Maisiej Šaras adznačaŭ u napisanym u 1676 hodzie farmakałahičnym daviedniku, što ajer trapiŭ u Francyju mienavita z VKŁ. A ŭ XVIII stahodździ jon navat pierasiek akijan i raśsialiŭsia ŭ Paŭnočnaj Amierycy.
Ajeraŭka-kałmusoŭka
Pryjemny balzamičny vodar ajeru zdaŭna vykarystoŭvali ŭ vytvorčaści ałkaholnych napojaŭ. Časam jaho ŭžyvali ŭ pivavarstvie zamiž chmielu, a taksama aramatyzavali im vino.
U 1758 hodzie ŭ vydaviectvie Supraslskaha bazyljanskaha manastyra vyjšła kniha «Alexego Podemontana medyka y filozofa taiemnice…» — pierakład na polskuju movu słavutaj encykłapiedyi raznastajnych «sakretaŭ» pa roznych halinach viedaŭ italjanskaha aŭtara XVI stahodździa, jaki pisaŭ pad psieŭdanimam «Alaksiej z Pjemonta». Na roznych jeŭrapiejskich movach hetaja kniha vytrymała bolš za 100 vydańniaŭ. Siarod vialikaj kolkaści inšych «sakretaŭ», davoli naiŭnych abo sprečnych z našaha siońniašniaha hledzišča, tam pryvodzicca i recept aramatyzacyi ajeram sałodkaha vina typu muskat.
Ale samaj raspaŭsiudžanaj u Rečy Paspalitaj była nastojka ajeru na harełcy, jakuju nazyvali «ajeraŭka», ale čaściej «kałmusoŭka» — ad łacinskaj nazvy raśliny Acorus calamus. Što asabliva ŭražvaje ŭ hetym svojeasablivym napoi aranžava-žoŭtaha koleru, dyk heta rezki kantrast pamiž jaho vielmi pryjemnym, balzamičnym vodaram, ad jakoha intuityŭna čakaješ sałodkaha smaku, i niečakanaj horyčču.
Kałmusoŭki naŭrad ci vypješ cełuju šklanku. Chvorym jaje davali maleńkimi łyžačkami, niekalkimi kroplami na cukry, a ŭ daŭniaj šlachieckaj tradycyi pili maleńkimi kiliškami jak apierytyŭ abo dyžestyŭ.
Daŭniej biez ajeraŭki nie abychodziłasia anivodnaja prystojnaja šlachieckaja «pryjemnaja aptečka» — adnačasova i nabor lekaŭ, i chatni mini-bar. Va ŭspaminach Leana Patockaha z 1820-ch hadoŭ kiliškam ajeraŭki-kałmusoŭki pačynaŭsia zvyčajny śniadanak šlachciča-lićvina, što i zadavała nastroj na ŭvieś dzień, na praciahu jakoha naležała jašče šmat čaho źjeści i vypić.
Niekalki razoŭ chvalić «daskanałuju kałmusoŭku» słavuty piśmieńnik Juzaf Ihnacy Krašeŭski ŭ histaryčnaj apovieści «Karol Piast», dziejańnie jakoj adbyvajecca ŭ 1668—1669 hadach. Praŭda, my nie viedajem dakładna, sapraŭdy ajeraŭka ŭ XVII stahodździ vykonvała tuju ž rolu, što i ŭ XIX-m, ci Krašeŭski prosta pieranios na dva stahodździ raniej stereatypy svajho času.
Kamientary
Nia tolki viasnoj . Ŭsie leta .
Heta nie łasunak , i nie vielmi smačna .
Ale kab z haładu nie pamierci jak na Ukrainie
. Ŭ Biełarusi jon ( air ) u majoj miascovaści - javier , vyratavaŭ šmat žyćciaŭ . Ŭ stepu jon nia raścieć (
a na plaŭki niahodnikaŭ nie zvažajcie. dy vy i nie zvažajecie