Ja ŭ svaim artykule pra Niezaležnaść kazaŭ ab maralnaj adkaznaści intelihiencyi, a nie intelektualnaj. Ale havaryŭ, hatovy pryznać, absalutna daremna. Bo treba kazać tolki i vyklučna pra svaju asabistuju adkaznaść pierad samim saboj. I ekanomika tut ni pry čym.
Da kaho pytańnie?
U svaim patrabavańni «być realistami», źviernutym da biełaruskich žurnalistaŭ, palitolahaŭ i palitykaŭ, Andrej Dyńko padkreślivaje rolu ekanamičnaha faktaru ŭ dasiahnieńni Niezaležnaści. Z tym, što apazycyja, dyj uvohule nacyjanalna śviedamaja intelihiencyja zusim mała nadaje ŭvahi hetamu faktaru, možna pahadzicca. Ale paprok, mnie zdajecca, skiravany nie zusim pa tym adrasie.
U Akademii navuk Biełarusi, va ŭradzie, u administracyi prezydenta, siarod daradcaŭ i pamočnikaŭ chapaje ekanamistaŭ. Čamu ž nichto ź ich nia źviernie uvahi kiraŭnictva na toj fakt, što budavać ekanamičnuju stratehiju na tannym rasiejskim hazie, miakka kažučy, niebiaśpiečna? Zrazumieła, atrymlivać haz z Rasiei pa ciapierašnich cenach vyhadna nia tolki pradprymalnikam, ale j zvyčajnym hramadzianam. Viadoma, možna j treba zarablać hrošy na kańjunktury – u tym liku palityčnaj. Ale jasna, što hetaja kańjunktura nia moža zachoŭvacca biaskonca, bo mahutnaść Vialikaj Enerhietyčnaj Dziaržavy zaležyć ad cenaŭ na enerhanośbity, jakija źmianiajucca cyklična. Taksama i prezydencki termin adnaho čałavieka možna praciahvać doŭha, ale nie biaskonca.
Rasiejski palitolah Andrej Suzdalcaŭ, departavany ź Biełarusi, u svaim artykule «Hazavaja mistyka», apublikavanym u Internecie, aperuje ličbami dziaržaŭnaje statystyki. Ź ich vynikaje, što pramysłovaść i nasielnictva Biełarusi prosta nia maje mocy spažyvać stolki pryrodnaha hazu, kolki jana zaraz impartuje z Rasiei. Adsiul možna zrabić vysnovu, što vialikaja častka hetaha hazu kudyści źnikaje i što biełaruski «ekanamičny cud» pabudavany mienavita na hetaj «mistycy». Nia budzie tannaha rasiejskaha hazu – nia budzie ekanamičnaha rostu, ličyć palitolah.
Niešta nia čuŭ ja hnieŭnych abviaržeńniaŭ hetaha «paklopu» z boku aficyjnych asobaŭ i ekanamistaŭ. Ich hołasu ŭvohule nie čuvać apošnim časam. A kali jany j havorać, dyk tolki ab tym samym «ekanamičnym roście», dasiahnutym dziakujučy mudramu kiraŭnictvu. Čamu, u adroźnieńnie ad ukrainskich pradprymalnikaŭ, nichto nie davodzić vyšejšamu kiraŭnictvu vyhody mažlivaj intehracyi Biełarusi ŭ eŭrapiejskuju ekanomiku?
Prykład «farbenindustry»
Moža być, u Biełarusi ŭvohule niama surjoznych ekanamistaŭ? Ci jany pišuć svaje ekanamičnyja traktaty ŭ stoł? Abodva dapuščeńni vyhladajuć absurdna.
Niekali za savieckim časam naradziłasia fraza: «Bićcio vyznačaje śviadomaść». (Zamiest «Byćcio vyznačaje śviadomaść»). Jaje vidavočna prydumaŭ niejki filozaf u stalinskim HUŁAHU, dzie marksisckaja teoryja vyzvaleńnia praletaryjatu ad akovaŭ paviarałasia praktykaj rabskaje pracy. Miž inšym, u stalinskich «šaražkach» pracavali i filozafy, i kanstruktary, i ekanamisty. (Chto hladzieŭ ekranizacyju sałžanicynskaha «Ŭ kole pieršym» na BT, moža ŭjavić sabie, jak heta było.) I dziakujučy rabskaj pracy, u tym liku navukoŭcaŭ, u kosmas zapuskalisia karabli, a atamnaja moc savieckaje dziaržavy rasła z kožnym dniom.
Heta byŭ stalinski sacyjalizm. A byŭ i niamiecki sacyjalizm. I voś vam inšy prykład. U Niamieččynie pry Hitleru isnavaŭ rynak. Pradprymalnikaŭ (za vyniatkam tych, chto mieŭ niaščaście naradzicca ŭ Niamieččynie habrejem) nichto nie čapaŭ i nie abmiažoŭvaŭ pryvatnaj inicyjatyvy. Niekatoryja firmy, naprykład, «AH Farbenindustry», zarabili tady aktyvaŭ na sto hadoŭ napierad. Praŭda, ciapier firmie davodzicca vypłačvać šmatmiljonnyja kampensacyi achviaram hitleraŭskaha režymu. Ale što zrobiš – nie mahli hetaha pradbačyć tahačasnyja ekanamisty.
Jak ža volny rynak moh dapuścić, što pobač z cyvilizavanymi vytvorčymi stasunkami isnavali lahiery śmierci, dzie praca źniavolenych była, miakka kažučy, nieefektyŭnaja? (Tolki nia treba kazać, što praktyčnyja niemcy, nibyta, zarablali na vałasach i skury zabitych źniavolenych. Kali dazvolić sabie cyničnyja razvahi nakont hetaha, to prybytak ad hetaj biesčałaviečnaj industryi byŭ nulavy. Jaje sens byŭ mienavita ŭ jaje biesčałaviečnaści.) Adkaz prosty: rynak tut ni pry čym. Ekanomika Niamieččyny, jak i usie baki žyćcia niamieckaha narodu, zaležali tady ad idealohii. A nie naadvarot.
Padobnym čynam isnavała savieckaja, absurdnaja ekanomika, u jakoj usio było pastaŭlena dahary nahami i jakaja nie pavinna była isnavać pavodle abjektyŭnych zakonaŭ. Jak vyjaviłasia – mahła. Isnuje j ciapier, praŭda, u krychu adaptavanym vyhladzie, u Biełarusi. A što, chiba nie było razumnych, kiemlivych dyrektaraŭ, staršyniaŭ kałhasaŭ u Savieckim Sajuzie? Byli, ale niaredka ich sadžali za kraty, kab nie byli zanadta kiemlivyja. Ciapier užo tak nia robiać?
Syndrom małpaŭ
Na pačatku 1990-ch hadoŭ u Miensk pryjaždžaŭ Lešek Balcerovič – lehiendarny polski ekanamist, ciapierašni kiraŭnik Nacbanku Polščy. Mnie daviałosia być na adnoj ź jaho lekcyjaŭ, dzie jon havaryŭ prostyja rečy, jakija tady zdavalisia revalucyjnymi. Jon kazaŭ pra toje, što čałaviectva pakul nie prydumała ničoha lepšaha za rynkavyja stasunki. Kiepskija jany ci dobryja, ale jany efektyŭna pracujuć u lubych umovach. U Amerycy, u Eŭropie, u Paŭdniovaj Karei, Małajzii, Kitai – jany zaŭsiody spracoŭvajuć i viaduć, chaj nie adrazu, da rostu pradprymalnickaj i ŭvohule luboj aktyŭnaści ŭ hramadztvie, a heta ŭ svaju čarhu viadzie da rostu dabrabytu ŭsiaho nasielnictva. A kali dziaržava ŭmiešvajecca ŭ ekanamičnyja pracesy, heta choć i moža časova pryvieści da ŭjaŭjanaha palapšeńnia, ale nasamreč tolki zapavolvaje ekanamičny prahres. Tamu, na dumku prafesara Balceroviča, niama kiepskich ci adstałych narodaŭ, jość nieefektyŭnaje kiraŭnictva. A rynak, padkreślivaŭ navukoviec, raźviazvaje inicyjatyvu čałavieka, i tady jon moža prajaŭlać svaje lepšyja jakaści j rysy...
Ci moh tady dumać Balcerovič, što praź dziesiać hadoŭ u Polščy ź jaje raźvitymi rynkavymi stasunkami, ź vialikaj klasaj pradprymalnikaŭ, u Polščy, jakaja ŭstupić u Eŭraźviaz z usimi jaho palityčnymi i rynkavymi strukturami, budzie dadzienaja vola… antysemityzmu. Što na katalickim radyjo buduć hučać vykazvańni ab tym, što habrei «spekulujuć na temie Halakostu», što jany pierabolšvajuć trahiedyju Jadvabnaha (dzie palaki ŭdzielničali ŭ źniščeńni svaich susiedziaŭ-habrejaŭ ) i pahromu ŭ Kielcach. Što ŭ Polščy na parlamenckim uzroŭni budzie raźviazanaja kampanija dyskredytacyi zasnavalnika lehiendarnaj KOS-KOR niabožčyka Jacka Kurania, taksama habreja?
Usio heta nie pierakreślivaje dasiahnieńniaŭ Polščy ŭ pabudovie demakratyi j zasłuhaŭ polskaha narodu ŭ stvareńni svajoj madeli ekanomiki, jakaja dynamična raźvivajecca.
Ja prosta chaču skazać, što niama biespasiaredniaj suviazi pamiž abjektyŭnymi zakonami rynku, ekanamičnymi intaresami i čałaviečaj marallu. Ekanamičny i navukovy prahres jość. Ale havaryć pra prahres adnosna čałaviečaj marali nie vypadaje.
Tamu ja ŭ svaim artykule pra Niezaležnaść kazaŭ ab maralnaj adkaznaści intelihiencyi, a nie intelektualnaj. Ale havaryŭ, hatovy pryznać, absalutna daremna. Bo treba kazać nie pra adkaznaść niejkaj hrupy ci supolnaści ludziej, jakaja žyvie pavodle abjektyŭnych hramadzkich zakonaŭ, a tolki i vyklučna pra svaju asabistuju adkaznaść pierad samim saboj. I ekanomika tut ni pry čym.
Što ž datyčyć adkazu na pytańnie, čamu biełaruskija talenavityja ekanamisty dahetul nie abvieścili ab sabie hučna, tut jość navukovaje tłumačeńnie. Tolki palahaje jano nie ŭ halinie ekanomiki ci sacyjalohii, a – u bijalohii. Usim viadomyja eksperymenty z małpami i bananami. Dyk voś, padčas adnaho z takich eksperymentaŭ da padłohi kletki byŭ padviedzieny elektryčny tok. Jak tolki adna z małpaŭ padychodziła da słupa, na jaki byŭ padviešany banan, ułučali elektryčnaść, i usie małpy (zaŭvažcie, usie!) atrymlivali davoli adčuvalny udar tokam. Dyk voś, kali praź niekalki hadzin u kletku zapuścili małpu-navička, i jana, naturalna, adrazu skiravałasia da banana, usie małpy razam nakinulisia na jaje j pačali bić. Taja małpa nie mahła zrazumieć – za što? Ale ž astatnija heta cudoŭna viedali!
Nie paśpieli my daviedacca, jakija źmieny nas čakajuć u biełaruskaj artahrafii, jak niekatoryja filolahi pačali zaklikać nas zahadzia źmirycca ź lubymi źmienami. Zrazumieła, dziela taho, kab zachavać biełaruskuju movu i biełaruskuju intelihiencyju, u tym liku filolahaŭ. A tych, chto budzie pratestavać, ci praciahvać karystacca klasyčnym pravapisam, zastajecca bić. Fizijalohija, što ź joj zrobiš?
Vital Taras
«Bolš za ŭsio paskudstvaŭ pryčyniaje jaŭrejonyš». Dziciačaja doktarka ź Minska šakavała antysiemickimi vykazvańniami36
Kamientary