Шчырыя размовы з Генадзем Бураўкіным перад смерцю — пра сучаснікаў, мінулае і жыццё
Больш чым год таму, 30 мая 2014 года, не стала Генадзя Бураўкіна. Мы бачыліся з ім апошнія два тыдні яго жыцця практычна штодзённа. Патэлефанаваўшы, ён сам папрасіў прыходзіць да яго як мага часцей з тым, каб мы гутарылі пад запіс.
Генадзь Бураўкін. Фота Сяргея Шапрана
Краіна страціла самабытнага паэта са сваім непаўторным словам і стылем, аднаго з найяскравейшых прадстаўнікоў славутага «філалагічнага пакалення», вядомага дзяржаўнага і грамадскага дзеяча, чый аўтарытэт быў бясспрэчны, нарэшце добрага і светлага чалавека, якога проста немагчыма было не любіць. Не будучы афіцыйна народным паэтам, Бураўкін быў народным па сваёй сутнасці. Нездарма нават і пасля смерці ў друку яго і дасюль называюць народным паэтам, бо такім ён быў у нашай свядомасці пры жыцці, такім і застаўся.
Мы бачыліся з Генадзем Мікалаевічам апошнія два тыдні яго жыцця практычна штодзённа. Патэлефанаваўшы, ён сам папрасіў прыходзіць да яго як мага часцей з тым, каб мы гутарылі пад запіс, дадаў: «Я табе даю права ў любы час прыходзіць і задаваць любыя пытанні». Ён хацеў паспець сказаць тое, што не паспеў напісаць. Генадзь Мікалаевіч не проста здагадваўся — ён дакладна ведаў, што ідзе адлік апошніх яго дзён. Ён нават дакладны тэрмін тады назваў — два тыдні. І не памыліўся ні на адзін дзень.
Жыццё раптоўна і імкліва заканчвалася, Бураўкін жа не паспеў напісаць мемуары і цяпер, мусіць, хацеў хоць у такім выглядзе пакінуць успаміны. Раней даўнія яго сябры — Рыгор Барадулін і Уладзімір Някляеў, а разам з імі Аляксандр Фядута ды аўтар гэтых радкоў таксама — не раз спрабавалі пераканаць Бураўкіна ўзяцца за мемуары, але ён не спяшаўся. Зрэшты, прычыну адмовы кожнага разу называў адну і тую ж: найбліжэйшыя яго сябры Васіль Быкаў і Валянцін Болтач (і не толькі яны), напісаўшы ўспаміны, у хуткім часе пайшлі з гэтага свету. У гэтым Генадзь Мікалаевіч бачыў бясспрэчную заканамернасць і наканаванасць. Некалі так і сказаў мне: ён хоча завяршыць працу над паэтычнай кнігай «Лісты да запатрабавання», якую бачыў тады апошняй сваёй кнігай паэзіі, а пасля, спадзяваўся, Бог падорыць яму яшчэ гадоў пяць, каб паспець напісаць успаміны. Адкладаючы не адзін год гэтую працу, ён, мусіць, хацеў абыграць лёс. І гэта яму сапраўды ледзь не ўдалося: «Лісты да запатрабавання» выйшлі ў 2010-м, у запасе ў Бураўкіна заставалася яшчэ амаль чатыры гады. Аднак праблема была ў тым, што за мемуары ён так і не ўзяўся. І вось цяпер мы, спяшаючыся, штодзённа гутарылі па гадзіне-паўтары, але Генадзь Мікалаевіч хутка стамляўся, і мы развітваліся да наступнага дня…
Ніжэй упершыню падаюцца фрагменты тых размоў.
Што такое жыццё?
— Генадзь Мікалаевіч, прабачце, але, можа, буду нязручныя пытанні задаваць.
— Я разумею. Я табе дазваляю.
— Пра што вы думаеце ў гэтыя, мабыць, самыя цяжкія для вас месяцы?
— У гэтыя месяцы я думаю, калі гаварыць агульнымі словамі, пра жыццё. А калі казаць канкрэтней, дык думаю: вось што такое жыццё, ужо пражытае? Разумееш, пакуль жыццё не пражытае, зусім іначай думаеш і пра яго, і пра магчымасці, і пра нейкія рэчы, якія хацеў бы зрабіць. А вось калі яно ўжо практычна пражытае, зусім іначай думаеш. І я не ведаю нават, дзе тут больш справядлівы пункт гледжання…
Першае, пра што думаецца, гэта гонар за сваё пакаленне. Гонар за тое, што мы рабілі для Беларушчыны, што мы рабілі для беларускай літаратуры. Гэта ж, Божа мой, і Васіль Быкаў, і Уладзімір Караткевіч, і Міхась Стральцоў, і Рыгор Барадулін. І ўсё гэта адбывалася, як кажуць, на маіх вачах, а часам, можа, і з маім нейкім удзелам. І, канешне, я ганаруся гэтым. Хоць ёсць адно горкае адчуванне, што я мог бы зрабіць больш і цікавей. Справа ў тым, што ўвесь час я адкладваў — трохі пазней, трохі пазней, вось пачакаем… А бачыш, як атрымліваецца ў жыцці: прыходзіць час, калі ўжо няма чаго чакаць, калі няма ўжо куды адкладваць…
— Вы сказалі, што зрабілі б цікавей — вы кажаце пра сваю паэзію?
— Так, перш за ўсё, перш за ўсё.
— Вы пра гэта найбольш шкадуеце цяпер?
— І пра гэта. А яшчэ пра тое, што ў свой час я, можа быць, быў не надта актыўны і не надта адкрыты.
— Актыўны ў чым?
— У жыцці, у рэагаванні на падзеі жыцця. Актыўны ў рэакцыях на тое, што адбывалася… Ну, што такое літаратура? Гэта суразмоўца з усім светам. Субяседнік, ва ўсялякім разе, з вельмі вялікай колькасцю людзей. Вось я так сабе ўяўляю. І, можа быць, гэта залішне смела, але я так сабе ўяўляю і сваю пазіцыю, і свае магчымасці.
— А вам шкада, што вы столькі высілкаў і часу аддалі дзяржаўнай і грамадскай працы?
— Ты ведаеш, і шкада, і не. Шкада, канешне, бо — я ўжо некалі, па-мойму, гаварыў, — што мая работа на Дзяржтэлерадыё скрала ў мяне, як мінімум, тры зборнікі вершаў… Канешне, шкада. А ў той жа час як падумаю: я ж тое-сёе зрабіў, што іншыя не зрабілі б, калі б там былі, на гэтай пасадзе…
— Можа, нават не падумалі б зрабіць.
— Можа, нават і не падумалі б, так. Таму не проста адказаць… І шкада, і не.
— Між тым Рыгор Барадулін, кажучы пра вас незадоўга да свайго сыходу, найперш прыгадваў тое, што вы зрабілі для Беларусі, у тым ліку на пасадзе старшыні Дзяржтэлерадыё. Ён са скрухай гаварыў, што сённяшнія чыноўнікі гэтага не памятаюць, але, казаў, затое памятае гэта Беларусь.
— Дай Бог… Дай Бог, каб так было. Баюся, што ў нечым усё гэта забываецца, вытаптваецца. Так што, дай Бог, каб так было.
— Што тычыцца кніг паэзіі, якія ў вас скрала, па вашых словах, гэтая пасада, — як гэта адбывалася: вершы да вас прыходзілі, але не было часу сесці ды запісаць іх?
— Так-так-так… Ты вось калі будзеш разбіраць мае завалы папер, дык убачыш, колькі там, як той казаў, зярнят, з якіх нешта магло быць. Магло быць і не адбылося. І я ж кажу, што, канешне, шкадую, шкадую…
— Але якія вашы вершы самыя дарагія для вас?
— Для мяне самыя дарагія вершы апошняга, як кажуць, жураўлінага часу. Але чаго яны мне самыя дарагія? — там мой настрой. Таму і «Жураўліная пара» — гэта дарагая для мяне кніжка.
— Мусіць, і «Лісты да запатрабавання»?
— Так, але «Лісты да запатрабавання» — больш роздумная, спакойная кніга, а «Жураўліная пара» дарагая тым, што там настрой, які быў са мной у тыя дні, у тую пару.
— Між іншым, вельмі ўдалыя назвы — «Жураўліная пара» і асабліва «Лісты да запатрабавання» — вы нібыта пісалі лісты ў вечнасць з думкай, што, можа, калі-небудзь, калі вас ужо не будзе, яны некаму і спатрэбяцца.
— Ну, тут не ў вечнасць, бо ў вечнасць — гэта дужа высока і далёка. А гэта спадзяванні, што ў будучым унукі, сябры…
— Унукі сяброў.
— Так, я не супраць, калі яны звернуцца да маіх вершаў, якія сёння яны, можа, не заўважылі, прайшлі міма, але заўтра прыйдуць да іх. Вось такое спадзяванне ў мяне было…
Абарона Быкава
— Вы, Генадзь Мікалаевіч, і самі, мусіць, ведаеце, што не дарэмна жыццё пражылі, бо шмат чаго зрабілі…
— Не, не дарэмна. Гэта я смела скажу, таму што тры рэчы, якія я зрабіў, робяць мне гонар. Гэта тое, што я зрабіў нацыянальнае беларускае тэлебачанне; тое, што ўдзельнічаў у абароне Быкава; трэцяе — Кангрэс за незалежнасць. Так што, вось запішы. (Пад Кангрэсам за незалежнасць Генадзь Мікалаевіч меў на ўвазе Усебеларускі з’езд 2000 года, на якім прысутнічала амаль паўтары тысячы дэлегатаў з усёй краіны і на якім быў прыняты Акт незалежнасці Беларусі; Бураўкін быў сустаршынёй з’езда — разам з Р. Барадуліным, Р. Гарэцкім і А. Грыцкевічам. — С. Ш.)
— Калі ў 1966 годзе вы разам з Анатолем Вярцінскім пісалі ліст у ЦК КПБ у абарону Васіля Быкава, якога ў той час пачалі шальмаваць за аповесць «Мёртвым не баліць», вы былі зусім маладыя. Як вы адважыліся на гэта? Няўжо не было страшна? Вы ж вы разумелі, што рызыкуеце?
— Абсалютна… Я табе скажу, што рызыка была абумоўлена маладосцю. І ў той жа час яна была выклікана разуменнем абавязку. Я разумеў — і, думаю, што Толя таксама, — што калі мы прапусцім і на гэты раз, дык іншым разам нас ужо і за людзей не палічаць. Таму мы і зрабілі гэта. Зрабілі свядома… Таму што тут сказаць?.. Ну, канешне, было страшнавата, бо я рызыкаваў далейшай перспектывай. Было ж зразумела, што гэта не спадабаецца, што гэта будзе мець адпаведныя вынікі, але ў мяне былі свае прынцыпы, якія былі для мяне важней. Тое ж, я думаю, было і з Толем Вярцінскім. Тое ж, думаю, было і з іншымі, хто падпісаў гэты ліст.
— Але ж былі і такія, хто адмовіўся падпісаць.
— Такіх амаль не было. Чаму? — таму што з прапановай падпісаць мы падыходзілі да канкрэтных людзей. І мы ўжо ведалі, што гэты чалавек такіх вось настрояў, гэты — такіх, і прытым у адносінах да Васіля Быкава. Не проста дэмакратычных настрояў, а менавіта ў адносінах да Быкава. Таму нейкіх вялікіх адмоў не было. Здараліся некаторыя замінкі. Напрыклад, першы раз не падпісаў Навуменка — толькі з другога разу. Са старэйшых жа адмовіўся падпісаць Ілья Гурскі. Калі мы да яго падышлі з прапановай падпісаць, ён не толькі адмовіўся, але сказаў: «Ой, хлопчыкі, будзе вам за гэта! Партыя не любіць калектыўных лістоў. Таму падумайце». Вось гэта было. Гэта Ілья Данілавіч Гурскі, паважаны даволі пісьменнік. А так не было праблем, бо я ж кажу, што мы не абы да каго падыходзілі, большасць гэтых людзей мы добра ведалі.
Чалавек Машэрава
— Што тычыцца вашага старшынства ў Дзяржтэлерадыё: гэта ж Пётр Машэраў даў вам карт-бланш, каб беларускае тэлебачанне стала беларускім?
— У пэўным сэнсе.
— Але чаму ўсё гэта цяпер прыгадваю — Генадзь Мікалаевіч, што скажаце: трэба ўсё-ткі часам рызыкаваць?
— Так.
— А ці глыбока вы раздумвалі, робячы той ці іншы падобны ўчынак?
— Ты знаеш, не заўсёды. Часам было чыста імпульсіўнае рашэнне, а часам глыбіннае, як той казаў… Так, доля рызыкі, доля нейкай смеласці, бясспрэчна, была. Але была і негалосная абарона Машэрава. Усе ведалі, што Бураўкін — гэта чалавек Машэрава, і не надта кідаліся на мяне з прэтэнзіямі.
Ва ўніверсітэцкім скверыку. Стаяць (злева направа): Рыгор Барадулін, Анатоль Клышка, Васіль Зуёнак, Анатоль Вярцінскі, Генадзь Бураўкін. Сядзяць: Юрась Свірка, Мікола Арочка, Кастусь Цвірка
— Сёння вы з якім пачуццём прыгадваеце Машэрава?
— Машэрава прыгадваю як цікавую гістарычную асобу, як чалавека складанага, але вельмі інтэлігентнага. І чалавека, скажам так, супярэчлівага, чалавека свайго часу, чалавека сваёй эпохі. І чалавека, з якім я хацеў бы сустракацца і гаварыць.
— Гэта не роўня сённяшняму кіраўніку?
— Што вы! Божачкі!
— Прыгадваецца такі запіс Алеся Адамовіча ў нататніку: «…А кто-то, возможно, будет смотреть на фотогр[афию] твоего времени или читать вот это… Ну, а вы? Вы как?.. Неужели вы всё ещё позволяете фюрерам дурачить вас?» Напісана гэта было ў 1989 годзе, а як прароча сёння гучыць.
— Я думаю, што і сёння гэтая фраза вельмі надзённая.
— Прычым з ёй можна звяртацца не толькі ў наш сённяшні час, але і ў будучыню таксама…
— Так-так.
— Бо на жаль, гісторыя без фюрэраў не абыходзіцца.
— Так. І фюрэры ўсё драбнеюць і падлеюць.
Старэйшыя
— Генадзь Мікалаевіч, калі гаварыць пра старэйшае пакаленне, прасіў бы вас даць некалькі характарыстык. Напрыклад, што гэта была за асоба — Пімен Панчанка?
— Гэта была для мяне дарагая і вельмі высокая асоба. Гэта быў і паэт выдатны, і чалавек шчыры і светлы, чалавек дзіцячай душы. У яго сініх беларускіх вачах адбівалася, можа быць, самае галоўнае ў ягонай душы. Ён сачыў за маладой паэзіяй, ён любіў Рыгора (Р. Барадуліна. — С. Ш.) і падтрымліваў нас. Ён увогуле быў трапяткі і малады. І для мяне Пімен быў узорам і вельмі блізкім чалавекам.
— А Пятрусь Броўка?
— На мой погляд, гэта была складаная асоба. Ён вельмі многа зрабіў для беларускай справы — гэта і тое, што арганізаваў і ўзначаліў «Энцыклапедыю», і тое, што быў на чале розных ініцыятыў. А як паэт… як паэт, канешне, быў слабаваты. Ну, але, як той казаў, каму Бог колькі даў. Аднак паэт быў шчыры, «непритязательный», па-руску кажучы. У яго ёсць некалькі даволі прыстойных вершаў, звязаных з прыродай, з маладосцю, — той жа «Пахне чабор», «Шумі, мой лес, шумі…». І гэта, лічу, павінна ў гісторыі не згубіцца.
— Так разумею, што ў нечым супрацьлеглая Броўку асоба — Аркадзь Куляшоў.
— Ну, не супрацьлеглая. Куляшоў — маўчун, чалавек у адзіноце. Але вельмі глыбокі, вельмі таленавіты. Гэта, канешне, майстар слова. Ён радок шліфаваў — чаго не рабіў Броўка. Наогул, Куляшоў выводзіў нашу паэзію на еўрапейскі ўзровень.
— Яшчэ адно імя — Максім Танк.
— А-а! Максім Танк — гэта геніяльны паэт. Ён, канешне, у нечым, на мой погляд, саступаў і Куляшову, і Панчанку — саступаў у рабоце над радком, але гэта паэт геніяльны. Яму столькі было дадзена, што ён нават, відаць, і не ўсведамляў таго, як многа яму дадзена. Ну, і потым, я чытаў летам ягоныя дзённікі ў 10-м томе — гэта споведзь чалавека нашага часу, чалавека як быццам бы паднявольнага. Споведзь шчырая, споведзь разумная, споведзь балючая.
— А якія, на ваш погляд, асноўныя памылкі гэтага пакалення? Безумоўна, гэтыя пісьменнікі былі людзьмі свайго часу…
— Гэта сапраўды знакі свайго часу. І ў Броўкі, і ў Танка, і ў іншых многа пустога, бяздумнага грамыхання. Але я не знаю, вініць іх за гэта ці не вініць. Быў такі час. Мы ў ім жылі. Мы ягоныя дзеці.
— Пімен Панчанка неяк сказаў Рыгору Барадуліну нібыта жартам, але, відаць, не без сур’ёзнасці: «Я не здолеў стаць геніем, дык ты павінен стаць ім. А калі не станеш, дык збяромся ўсім кагалам і адлупцуем цябе».
— Ну, удалы, але разумны жарт.
— Аднак чаму цяпер прыгадаў яго: Барадулін, на ваш погляд, здолеў стаць геніем?
— Канешне. Бясспрэчна.
— Генадзь Мікалаевіч, прабачце за правакацыйнае пытанне, але ці ўсведамляеце, якой велічыні вы паэт?
— Не зусім… Не зусім… Ведаю, што я паэт шчыры, я паэт, як кажуць, не бяздарны. А астатняга не знаю.
Гістарычныя асобы
— Каго яшчэ хацелася б прыгадаць — гэта Станіслава Шушкевіча. Якім ён застаецца ў вашай памяці як кіраўнік Беларусі?
— Для мяне гэта гістарычная асоба, бясспрэчна нацыянальная, беларуская асоба. Але, мне здаецца, як палітык ён, на жаль, не самага высокага палёту.
— Што вы маеце на ўвазе?
— Яму не хапала вышыні мыслення. Яму не хапала глыбіні аналізу. Яму не хапала прадбачання. А ў прынцыпе, гэта выдатная асоба беларускай гісторыі.
— На маю думку, Шушкевіч не ў час нарадзіўся — гэта, хутчэй, быў бы выдатны кіраўнік будучай Беларусі.
— Ну, хто яго ведае, гэта ж не ўгадаеш. Але тое, што ён зрабіў добрую справу для гісторыі, гэта бясспрэчна.
— І, безумоўна, павінен увайсці ў гісторыю са знакам плюс?
— Безумоўна.
— А як вы ставіцеся да Зянона Пазьняка?
— Да Зянона Пазьняка я стаўлюся з глыбокай-глыбокай павагай. Тое, як ён мысліць пра гісторыю Беларусі, тое, як ён яе асэнсоўвае і фармулюе, мне вельмі і вельмі блізка. І я заўсёды ставіўся да яго з увагай і з павагай. Адзінае, што на нейкіх этапах ён быў, як мне здаецца, залішне радыкальным, а з беларускім характарам трэба было быць мякчэйшым. А так, гэта таксама гістарычная асоба, якая адыграла важную ролю ў беларускай гісторыі.
Сяброўства не прадаецца
— Разам з тым не магу не ўзгадаць дзве гісторыі, прычым адна падобная на другую. Гэта калі вам у 1990-х гадах прапанавалі публічна адмовіцца ад сяброўства з Васілём Быкавым, і тады вы атрымаеце любую пасаду, якую толькі ні пажадаеце. Другая гісторыя — калі пасля прэзідэнцкай кампаніі 2010 года вам прапанавалі выступіць з публічным асуджэннем Уладзіміра Някляева. Узамен вам абяцалі ўсе магчымыя даброты. І ў абодвух выпадках вы адмовіліся ад здрадніцтва. На мой погляд, гэта таксама ўчынкі, якімі можна ганарыцца. Далёка не кожны зрабіў бы так на вашым месцы.
— А я ганаруся. Так, былі такія неафіцыйныя прапановы: выступі, асудзі Някляева — і будуць выходзіць твае кніжкі, і ты будзеш, як кажуць, у пашане. Я адмовіўся, таму што для мяне сяброўства, тым больш сяброўства з выдатным паэтам Някляевым, даражэй. Тым больш што Някляеў, на маю думку, гэта асоба ў нечым новая для беларускай літаратуры, для беларускай паэзіі. Відавочна, што гэта не толькі яркі самабытны паэт — гэта і грамадскі дзеяч з адкрыта выяўленай пазіцыяй, які рвецца ў бой і, на мой погляд, разумна і цікава абараняе свае пазіцыі, пазіцыі дэмакратычныя, пазіцыі нацыянальныя. Думаю, што па яркасці і па актыўнасці такога ў нас апошнім часам не было.
— А як паэт?
— Ну, паэт першакласны. Недарма Рыгор Барадулін, калі пачынаў гаворку пра сучасную паэзію, звычайна пачынаў з Някляева. Яго апошнія паэмы, вершы ягоныя — гэта проста цуд па майстэрстве, а, па-другое, яго паэзія — вельмі мудрая і разумная. Гэта сапраўдны паэт, сапраўдны, на гады.
— Аднак што тычыцца Някляева-палітыка: вы ж адзін час хацелі пераканаць яго, каб ён сышоў з палітыкі і засяродзіўся выключна на творчасці, каб не марнаваў час на палітычную дзейнасць.
— Ну, дарагі мой, я сапраўды спрабаваў гэта зрабіць у свой час — мне гэта не ўдалося. Але я давяраю Някляеву — раз ён зрабіў так, значыць, для гэтага былі вельмі важкія прычыны. А тое, што ён зрабіў, — гэта яго рашэнне, гэта яго лёс. Я веру яму. І таму прымаю яго рашэнне.
— А ці магу папрасіць вас сказаць колькі слоў асабіста Някляеву?
— Валодзя, з тваім тэмпераментам, з тваім талентам, з тваёй мужнасцю я чакаю ад цябе вельмі-вельмі многага. Дай Бог, каб ты ўсё гэта змог ажыццявіць. Я вельмі веру, што Бог даў табе доўгія гады, і ты паспееш рэалізаваць свой выдатны талент. Дай Бог, Валодзечка, каб ты спраўдзіў усё тое, на што спадзяюцца чытачы, сябры, урэшце, ты сам. Шчасця табе, Валодзечка, і доўгіх гадоў жыцця.
Просьба да тых, хто застаецца
— Мусіць, у гэтыя цяжкія дні вы, Генадзь Мікалаевіч, думаеце і пра тое, што пакідаеце гэтую краіну зусім не такой, пра якую ўсе мы марылі і дасюль яшчэ марым?
— Я мару, імкнуся да беларускай Беларусі. Гэта пакуль што не адбылося.
— Але, на вашу думку, гэтая беларуская Беларусь некалі ўсё ж будзе?
— Хачу, каб была. Хачу. Але ты знаеш, вера гэтая слабая.
— А які лёс, на ваш погляд, чакае беларускую мову?
— Я ўсё болей разумею месца мовы ў жыцці народа і ў маім асабістым жыцці. Я ўсё болей разумею значэнне мовы для яднання народа. Канешне, я думаю пра мову і магу пацвердзіць у канцы свайго жыцця: калі не будзе мовы, дык не будзе беларускай нацыі, не будзе беларускага народа.
— Генадзь Мікалаевіч, магу яшчэ папрасіць вас сказаць нешта тым, хто застаецца?
— Да тых, хто застанецца, у мяне адна вялікая просьба: берагчы Беларусь, прадаўжаць тое, што зрабілі і не дарабілі яе сыны лепшыя. І спадзявацца, што ўсе мы — і тыя, што былі, і тыя, што будуць, і тыя, што ёсць, — усе мы вечныя. Вечныя ў нашай мове, вечныя ў нашай гісторыі, вечныя ў беларускай зямлі, у беларускім слове.
Каментары