Кожная мова мае свае асаблівасці, якія робяць яе непаўторнай. Адной з такіх асаблівасцяў могуць быць унікальныя літары алфавіту. Літара ß у нямецкай, Ą і Ł у польскай, Ő і Ű у венгерскай, Θ, Ξ і Ψ у грэчаскай, Ğ у турэцкай — усе гэтыя сімвалы не толькі адлюстроўваюць фанетычныя адрозненні, але і нясуць у сабе частку культурнай і гістарычнай спадчыны народаў. Выданне Palatno расказвае пра шэраг літараў, якія сталі не толькі адметнымі, але і важнымі для моў.
ß з нямецкай мовы
Літара ß у нямецкай мове называецца «эсцэт». Гэта ўнікальная літара ў нямецкім алфавіце. Літара ўзнікла як лігатура: зліццём двух літар — «ſ» (доўгае «s») і «z» або «s». На працягу стагоддзяў зліццё літар у розных рукапісах і друкаваных тэкстах прывяло да фарміравання адзінай літары ß.
Літару выкарыстоўваюць для абазначэння гука [s] пасля доўгай галоснай або дыфтонга, а таксама перад некаторымі зычнымі: Straße (вуліца), Füße (ногі), heißen (называцца). Літара выкарыстоўваецца толькі ў сярэдзіне або ў канцы слова, але ніколі ў пачатку. Пасля рэформы нямецкага правапісу ў 1996 годзе ўвялі пэўныя правілы выкарыстання ß: калі раней пасля кароткіх галосных пісалі «ss», то цяпер — Fluß.
Цікава, што ў Швейцарыі і Ліхтэнштэйне гэтая літара ўвогуле не выкарыстоўваецца. Замест яе ва ўсіх выпадках карыстаюцца спалучэннем «ss».
Ą, Ę, Ł з польскай мовы
Польская мова мае некалькі адметных літар, якія робяць яе ўнікальнай і адрознай ад іншых славянскіх моў з лацінскім алфавітам.
Літара Ą. Літара з’яўляецца насавым галосным гукам і паходзіць ад лацінскай літары «а». Ужываецца як у сярэдзіне, так і ў канцы слоў, але ніколі ў пачатку слова.
Літара Ę. Гэта літара таксама насавы галосны гук і паходзіць ад лацінскай літары «е». Ужываецца ў сярэдзіне і ў канцы слоў, але не на пачатку.
Літара Ł. Паходзіць з сярэднявечных рукапісных форм лацінскай літары «l». Адпавядае гуку [w] у англійскай мове (напрыклад, у слове «water»), ці «ў» у беларускай мове. Літара ўжываецца ў любым месцы ў слове.
Літары Ą і Ę існавалі ў старапольскай мове і развіваліся пад уплывам лацінскага алфавіту. Літара Ł з’явілася для адрознення гукаў [l] і [w]. Гэтыя літары важныя для дакладнага вымаўлення і разумення польскіх слоў, бо змена толькі адной літары можа змяніць значэнне слова.
Ő, Ű з венгерскай мовы
Гэтыя літары з венгерскай мовы таксама ўнікальныя і маюць свае асаблівасці ў вымаўленні і выкарыстанні. Літара Ő вымаўляецца як доўгі гук з акцэнтам на яго. Ён крыху падобны да гуку ў французскім слове «peur» або нямецкім «schön». Літара выкарыстоўваецца ў пачатку, сярэдзіне і канцы слова.
Літара Ű таксама паказвае на доўгае вымаўленне з акцэнтам на яго. Гук падобны да гукаў у словах з нямецкай мовы «über» ці французскай «lune». Як і папярэдняя літара, Ű ставяць у пачатку, сярэдзіне і канцы слоў.
Літары Ő і Ű з’явіліся ў венгерскай мове для адрознення доўгіх і кароткіх гукаў «о» і «у». Доўгія акцэнты на гэтых літарах выкарыстоўваюць толькі ў венгерскай мове і з’яўляюцца ўнікальнай асаблівасцю гэтай мовы. Літары могуць змяняць сэнс слоў: kor абазначае узрост, а kőr — чырвоны колер.
Θ (θ), Ξ (ξ), Ψ (ψ) з грэчаскай мовы
У грэчаскім алфавіце ёсць некалькі ўнікальных літар, якія адрозніваюць яго ад іншых алфавітаў.
Літара Θ — Тата. Літара Θ (вялікая) і θ (малая) паходзіць ад фінікійскай літары teth. Яна вымаўляецца як глухі міжзубны фрыкатыўны гук, падобны да англійскага гука «th» у слове «think». Напрыклад, слова θεός (theos) значыць бог, а θάλασσα (thálassa) — мора. Літара ўжываецца ў любых пазіцыях у слове.
Літара Ξ — Ксі. Літара Ξ (вялікая) і ξ (малая) паходзіць ад фінікійскай літары samekh. Вымаўляецца як глухі фрыкатыўны гук, падобны да гука «х» у англійскім слове «fox». Літара можа ўжывацца ў любых пазіцыях у слове.
Літара Ψ — Псі. Літара Ψ паходзіць ад аб’яднання гукаў π і σ. Яна вымаўляецца як глухі гук, падобны да гука «ps» у англійскім слове «lapse». Выкарыстоўваецца ў розных пазіцыях у слове.
Літары Θ, Ξ і Ψ з’яўляюцца старажытнымі і маюць свае карані ў фінікійскім алфавіце, які быў адаптаваны старажытнымі грэкамі. Грэчаскі алфавіт быў адным з першых, дзе кожная літара адпавядала канкрэтнаму гуку, што дакладней дазволіла перадаваць мову.
Ğ з турэцкай мовы
Літара Ğ называецца «юмушак ге» ці «мяккі г». Літара была ўведзеная ў турэцкі алфавіт у 1928 годзе ў рамках рэформы Мустафы Кемаля Атацюрка. У той час арабскі алфавіт замянілі лацінскім.
Літара мае спецыфічнае вымаўленне, якое залежыць ад яе пазіцыі ў слове. Часцей за ўсё яна не мае ўласнага гука, а сведчыць пра падаўжэнне папярэдняй галоснай. Цікава, што Ğ ніколі не можа стаяць у пачатку слова.
Літара Ğ выкарыстоўваецца для таго, каб засведчыць асаблівасці вымаўлення слоў і зрабіць турэцкую мову больш дакладнай у фанетычным плане.
Ціханоўская павіншавала твітар з гадавінай бітвы пад Оршай. І тут пачалося6
Каментары