Калі чытаеш кнігу Ганны Кандрацюк «У прысценку старога лесу», ашаламляе ўніверсальнасць беларускіх каштоўнасцей, піша Зося Лугавая.
На мінулым тыдні Прэмія Гедройця распачала свой 13-ы сезон і аб’явіла збор заявак. То самы час прыгадаць леташнюю пераможцу — Ганну Кандрацюк і яе кнігу «У прысценку старога лесу». Але перад гэтым хачу вярнуцца да папярэдняга тэксту пра кнігу «Соня, стой». Натхніла мяне на тое заўвага чытачкі, што я абмінула ўвагай кнігу Евы Вайтоўскай «Гарэзлівы пацалунак» і творчасць Аліны Длатоўскай, прыгадваючы беларускі young-adult.
Адзначу, што ў мяне не было мэты назваць усе творы, якія па той ці іншай прыкмеце можна аднесці да беларускай young-adult літаратуры. Я ўсяго толькі пералічыла некалькі аўтараў і аўтарак, якія найбольш плённа працуюць у гэтым жанры, а таксама навінку, якая выйшла месяц таму. Аліна Длатоўская пакуль напісала дзве кнігі, першая з іх — спроба антыўтопіі ў межах невялікай аповесці, а другая — гарадское фэнтэзі. І тая, і другая кніга — някепскія першыя творы маладой аўтаркі, але на гэтым пакуль усё.
«Гарэзлівы пацалунак» Евы Вайтоўскай варты асобнага артыкула, але гэта не зусім young-adult. Гэта гарэзлівая і гуллівая, крыху ўтрыраваная, крыху цацачная love story на падмурку японскай мангі, якую Ева Вайтоўская (яна ж — Марыя Мартысевіч) захацела лакалізаваць, захапіўшыся гісторыяй стварэння мангі і лёсам яе аўтаркі. Бо сам сюжэт даволі папулярны і вандруе з літаратуры ў літаратуру.
Але ж вернемся да кнігі Ганны Кандрацюк, у якой яна сабрала гісторыі простых людзей з Белавежскай пушчы абапал польска-беларускай мяжы. Аўтарка нарадзілася ў 1965 годзе ў вёсцы Кутлоўка на Падляшшы, цяпер жыве ў Беластоку. Працуе журналісткай у тыднёвіку беларусаў у Польшчы «Ніва», шмат піша пра мясцовае жыццё і мясцовых жыхароў. Адна з ейных папярэдніх кніг, «Па Прыпяці па Нобель», ужо ўваходзіла ў лонг-ліст прэміі Гедройця ў 2017 годзе.
«У прысценку старога лесу» — гэта збор нарысаў з жыцця падляшскіх людзей пераважна сярэдняга і сталага веку, бо падляшскія вёскі старэюць і паціху выміраюць. У гэтым яны падобныя да большасці беларускіх вёсак.
Аўтарка расказвае пра больш-менш сучаснае жыццё, але амаль заўсёды ў тэкстах прысутнічае перадгісторыя. Мы дазнаёмся пра продкаў і сваякоў, сямейныя абставіны, мясцовасць, у якой жывуць героі. У выніку атрымліваецца, што кніга акрамя нашага XXI стагоддзя ахоплівае і ўсё XX-е. Ганна Кандрацюк пераказвае ўспаміны і пра царскія часы, і пра некалькі хваляў перасяленняў мясцовых жыхароў, і пра абедзве сустветныя вайны, і пра спаленыя вёскі — як немцамі, так і людзьмі Рамуальда Райса, і пра жыццё пры сацыялістычнай Польшчы. Таму што адгалоскі тых падзей усё яшчэ чутны ў сённяшнім штодзённым жыцці Падляшша.
«Жывём і маўчым. Мы сабе, а яны сабе… Ад той зімы 1946 года няма ў нас суполкі. Няма нічога…», — кажа праваслаўная жыхарка Шпакоў пра аднавяскоўцаў каталіцкай веры.
У студзені і лютым 1946 года банда Райса, былога польскага афіцэра Арміі Краёвай, вядомага па мянушцы «Буры», спаліла некалькі праваслаўных вёсак і забіла 79 праваслаўных сялян, этнічных беларусаў. У 1949 годзе Райс быў пакараны смерцю за злачынствы супраць мірнага насельніцтва. У 90-я гады смяротны прысуд быў скасаваны, а тэма, ці мелі дзеянні Бурага прыкметы генацыду, дагэтуль застаецца дыскусійнай у польскім грамадстве. Мясцовыя жыхары з сумам адзначаюць: сярод сваіх ніхто за спаленыя хаты і забітых сваякоў так і не выбачыўся.
Ганна Кандрацюк паказвае чытачу амаль нежывыя вёскі на самым ускрайку пушчы, праваслаўныя цэрквы, у якія ходзяць адно што старыя кабеты, мясцовыя святыні (як «Святая груша» ў беларускіх Вярховічах) і мясцовых святых (як святы мучанік Георгій з вёскі Палічнай на польскім баку) і найноўшую з жыццёвых зменаў — мігрантаў і дадатковы мур на беларуска-польскай мяжы.
Калі вы ніколі глыбока не цікавіліся гісторыяй Падляшша і тамтэйшых беларусаў, то вам, як і мне, давядзецца шукаць дадатковую інфармацыю. Акрамя таго, мне не хапіла пазначэнняў, пра які канкрэтна час вядзецца гаворка ў той ці іншай гісторыі. Толькі дзе-нідзе падказкамі былі, напрыклад, абмеркаванні наступстваў ад уваходу Польшчы ў Еўрасаюз (і адзін з галоўных мясцовых страхаў — пашпарты для хатніх жывёлаў) альбо чорны марш нацыяналістаў у гонар Бурага ў Гайнаўцы.
Найважнейшае і найцікавейшае, што ёсць у кнізе, па маім меркаванні, — гэта партрэты мясцовых жыхароў. Часам аўтарка апісвае сваіх герояў нават не праз знешнасць, а праз іх жыццёвы шлях, і дадае адну-дзве цытаты з размовы. Гэтага аказваецца дастаткова, каб перадаць характар чалавека.
«Еўрасаюза не баіцца найстарэйшая жыхарка Дубіч Царкоўных, 93-гадовая Зіновія Гіль. Бабуля, не выязджаючы з вёскі, жыла пры цары, санацыі, пры саветах, немцах, Народнай Польшчы, Салідарнасці і зараз Еўрасаюз ёй не страшны. Старажылка не разбіраецца ў палітыцы, але можа падказаць рэцэпт на доўгае жыццё.
— Трэба многа рабіць, — кажа. — Хто захоча багацця — паедзе ў свет. А тыя, што астануцца, таксама будуць жыць. Пачнуць пячы свой хлеб, а свойскі хлеб найлепшы».
Важны складнік жыцця на Падляшшы — праваслаўе. Таму амаль ніводнага нарыса ў кнізе не абыходзіцца без прыгадвання святароў, цэркваў, капліц, ікон, святых месцаў і святых людзей. Часам праваслаўная вера нагадвае пра сябе нават там, дзе зусім не чакаеш:
«У Палічнай, якая яшчэ ў прыканцы XX стагоддзя лічылася шматлюднай і баявітай вёскай, ідзе рэзкі працэс вымірання карэннага насельніцтва.
— Асталіся пераважна ўдовы, — кажа спадарыня Ганна. — Кожная другая хата ўжо пустая. Калі ўсе памруць і прыедуць сюды жыць іншыя людзі, то царква будзе напамінаць, што тут жылі такія, як мы, праваслаўныя».
Але трапляюцца і больш прыземленыя эпізоды як крыўды на бацюшку, які замяніў ахвяраваную ікону на іншую, і нават грашовыя пытанні: «Царкоўку ў гонар Яўлення Божай Маці ўвесь час папаўняюць іконамі. Сама стараста шмат разоў ездзіла купляць у Луцк і Роўна на Украіне. Там танней».
У кнізе напраўду моцна адчуваецца прысутнасць Белавежскай пушчы. Яна — адна з галоўных гераіняў у большасці гісторый. Ганна Кандрацюк кажа і пра свае адносіны з пушчай, і перадае словы людзей, з якімі сустракаецца і гутарыць.
«Перад тым, як перасячом сцяну пушчы, кожны жагнаецца. Для мяне гэта звычайная справа. Кожны раз, калі іду ў лес за вёскай, я памятаю, каб перажагнацца… У лесе, як кажа дзед, трэба паводзіць сябе цішэй вады і ніжэй травы, каб не разгневаць духа пушчы. Ён з’яўляецца ў выглядзе зубра. З такой сустрэчы толькі цудам выкараскаешся жывым».
Містычнае ўспрыманне пушчы старэйшымі людзьмі дапаўняецца экзістэнцыяльным, якім дзеліцца маладзейшае пакаленне.
«Пушча — гэта не проста лес, — кажа Кася. Найбольш падабаюцца ёй анклавы, дзе прырода вызначае свой парадак, адзіны ў сваім родзе, непаўторны, дзікі. — Дзе няма нічога з мяне… дзе хочацца стаць празрыстым».
Але гэтыя развагі — масток да тэмы мігрантаў. Мясцовыя жыхары бачылі пакуты людзей, якія трапілі ў пушчу праз палітычныя гульні, на ўласныя вочы:
«Кася на кожным кроку назірала экстрэмальныя сітуацыі. Бачыла маладых пабітых мужчын на падагнутых нагах. Аднойчы спаткала групу людзей, якія ўсе мелі апухлыя фіялетавыя твары. Ці цалкам босых, а вакол ноч, мерзлая зямля. Спаткала жанчыну, якая кінулася ёй з плачам на шыю і крычала: my baby».
Многія жанчыны не маглі застацца ў баку і выходзілі дапамагаць, нягледзячы на забарону з боку ўладаў і магчымае асуджэнне суседзяў. Адна з прычынаў таму, казалі аўтарцы валанцёркі, — што, у параўнанні з жыхарамі іншых рэгіёнаў Польшчы, яны добра ведаюць, «як быць іншым сярод большасці».
«У прысценку старога лесу» — гэта ода мясцоваму жыццю для мясцовых чытачоў. Чужынцам яна крыху прыадчыніць таямнічую пушчанскую рэчаіснасць, але дасць зразумець, што ніколі мы не адчуем і не ўсвядомім яе напоўніцу. І ўсё ж шмат што нас калі не яднае, то збліжае з падляшскімі беларусамі. Я б назвала гэта ўніверсальнымі беларускімі каштоўнасцямі. Адна з якіх — буслы.
«Палову жыцця мы прыжываліся ў горадзе… палову жыцця патрацілі на мітусню і клопат, каб жыць як людзі. А калі нажылі што трэба, усе ўцяклі з таго абжытага гнязда… Каб у апошнія гады ўсё звесці да ранішняга клёкату буслоў. Не, без буслоў то мы не ўмеем жыць», — кажа 75-гадовая Ірэна, якая даглядае 98-гадовую маці ў вёсцы ля самай пушчы. І гэта, бадай, адна з самых кранальных гісторый кнігі.
Буслянка побач з гэтай вясковай хатай з’явілася тады, калі Ірэна, пенсіянерка і ўдава, пераехала з Гайнаўкі ў вёску даглядаць маці. Спачатку гняздо будаваў бусел-кавалер і, не скончыўшы, адляцеў у вырай. Увесну ён вярнуўся ўжо з бусліхай, і яны пачалі дабудоўваць жытло. У пэўны момант гняздо недасведчаных маладзёнаў абрынулася ўніз, але буслы адбудавалі яго наноў. І з тых часоў прыляталі сюды больш за дзесяць разоў. Чаканне буслоў дадае старой маці сіл дачакацца вясны. А прыляцеўшы, птушкі задаюць рытм жыццю ў вясковай хаце: прачнуцца пад ранішні клёкат, дачакаць, калі бусел-бацька вернецца з ранішняга палявання… Старая маці ўжо амаль не гаворыць, толькі шэпча малітвы, але калі дачка выводзіць яе паглядзець на буслоў, — пачынае прамаўляць. «Буслы — гэта чыстая надзея», — дадае Ірэна і ўзгадвае, як калісьці назіранне за бусламі праз акно шпіталя дало ёй сілы акрыяць пасля аперацыі.
Кніга ўтрымлівае больш за 30 нарысаў, багата фотаздымкаў і карту, на якой пазначаны ўсе вёскі і мястэчкі, якія прыгадваюцца ў тэксце. Кніга мае вельмі прыгожую вокладку і афармленне, і на гэтым фоне яшчэ мацней здзіўленне і расчараванне ад кепскай карэктуры тэксту. Вельмі хацелася б, каб кніга-пераможца прэміі Гедройця займела добрага карэктара і была перавыдадзеная належным чынам.
Ганна Кандрацюк, «У прысценку старога лесу. Гісторыі людзей з Белавежскай пушчы». Праграмная рада тыднёвіка «Ніва», Беласток, 2022.
Каментары
Што нярэдка спалучана з прарасейскімі настроямі ў розных выданнях. Не варта пра гэта маўчаць. Сава - толькі адзін з прыкладаў. Сярод "простых" таксама хапае розных з ухілам у бок Масквы.