 |
Нагадаем, што 22 кастрычніка Цімоха Вострыкава наведала здымачная група. Хутчэй за ўсё гэта былі людзі, што здымалі дакумэнтальны фільм "Рэзыдэнт двух разьведак" (рэжысёр – Ксенія Бахарава). Фільм (працягласьць 35 хвілін) паказалі па АНТ 9 лістапада, паведаміў у сваім LJ kabierac.
* * *
Цімох Вострыкаў нарадзіўся ў 1922 г. у вёсцы Баршчоўка (сёньня Добрускі раён Гомельскай вобласьці). Зь лета 1944 г. на выгнаньні. Вучыўся ў Беларускай гімназіі імя Янкі Купалы (Міхэльсдорф, Баварыя), Лювэнскім унівэрсытэце.
У жніўні 1952 г. ён быў закінуты амэрыканскім самалётам у Беларусь у складзе групы з чатырох чалавек: Карл (Цімох Вострыкаў), Фін (Арцішэўскі), Бэн (Касьцюк), Джо (Кальніцкі). Празь некалькі дзён Вострыкаў арыштаваны супрацоўнікамі НКУС, а ў кастрычніку 1954 г. паводле прыгавору суда разам з Бэнам (Генадзем Касьцюком) асуджаны за «здраду Радзіме са зброяй у руках». 23 гады Цімох Вострыкаў правёў у мардоўскіх лягерах. Па вызваленьні ў 1975 г. пасяліўся ў Гомелі.
***
Дабро зноў перамагло
«Рэзыдэнт дзьвюх выведак». Дакумэнтальны фільм. Аўтар сцэнару: Ксенія Бахарава. Працягласьць — 35 хвілін.
Нават калі Вы ня бачылі дакумэнтальнага фільму Ксеніі Бахаравай «Рэзыдэнт дзьвюх выведак» з сэрыі «Злачынствы стагодзьдзя», які быў прэзэнтаваны 9 лістапада на канале АНТ, дастаткова прачытаць артыкул «Карл — імя назоўнае» ў газэце «Гомельская правда» — менавіта гэты тэкст лёг у аснову сцэнара.
Невядома, што змусіла аўтараў непадпісанага артыкула прэзэнтаваць свайго героя «Тимофеем Борщевским» — ці імкненьне да «кансьпірацыі», ці просьба самога Вострыкава. Аднак у папярэднім фільме К. Бахаравай, таксама прысьвечаным «Налібоцкай чацьвёрцы», які быў паказаны пару год таму на тэлеканале «Лад», Цімох Акімавіч выступаў пад сваім імем і ахвотна распавядаў пра свой нялёгкі лёс. На чыстай беларускай мове гучала проста зь першых вуснаў праўда аб «беларускім шпіянажы» — бяз хітрыкаў, без камітэцкіх інтэрпрэтацыяў. Вострыкаў адкрыта казаў аб сваіх памылках, адкрыта пляжыў Барыса Рагулю, які паслаў яго ў эмгэбісцкую пастку, адкрыта выкрываў правакатара Міхала Арцюшэўскага, які за здраду быў памілаваны ўказам Прэзыдыюму ВС СССР…
Новы фільм шмат згубіў — згубіў па той жа прычыне, па якой стары выйграў — і ў тым, і ў іншым фільме быў зьняты Вострыкаў. У першым фільме ён дасьціпна, зь іроніяй адказваў на пытаньні аўтаркі сцэнару і ставіў свае, глыбей раскрываючы сутнасьць закранутай праблемы. У другім — нямоглы Вострыкаў ляжаў на ложку і моўчкі выслухваў адвольны пераказ сваёй гісторыі. Мы раптам даведаліся, што стары перажыў ужо два інфаркты. Сваячка‑пляткарка, якая выставіла былога дывэрсанта «простай пешкай» — чым не знаходка для аўтараў фільму? Сам Вострыкаў «атрымаў слова» толькі аднойчы — яго распытваюць пра сына. Эпізод, прысьвечаны Вострыкаву‑малодшаму мог бы надаць фільму «ідэалягічную завершанасьць», але, як ні дзіўна, аўтары фільму не паведамілі нічога пэўнага аб Ільлі Вострыкаву, які зьнік у Амэрыцы некалькі год таму…
Але вернемся непасрэдна да разгляду прапанаванага нам прадукту «фільм дакумэнтальны ідэалягізаваны». Перш‑наперш гледача знаёмяць зь біяграфіяй дывэрсанта. Са словаў вядоўцы мы бачым трагічны лёс «Баршчэўскага» — палон пад Рослаўлем увосень 1941 г., катаржныя работы ў Нямеччыне «пад руляю аўтамата», нарэшце — лягер ДП у амэрыканскай зоне акупацыі. Ні слова пра карны батальён. «Які карны батальён?» — спытаеце Вы. Той самы, аб якім літаральна празь імгненьне згадае перад камэрай старэйшы навуковы супрацоўнік архіву КДБ РБ Ігар Валахановіч. Зь ягоных словаў глядач даведаецца, што «Баршчэўскі», вывезены на работы ў Нямеччыну, неўзабаве вяртаецца на Радзіму, і ўжо ў 1943‑м «мы находим его в карательном батальоне». Адкуль І. Валахановіч атрымаў такія зьвесткі — нам невядома. Дасьледчыку, які мае доступ да архіваў КДБ, можна было б і паверыць — але цалкам верагодна, што згадку пра «карны батальён» Валахановіч вынес з судовай справы Вострыкава, а туды маглі прыпісаць што заўгодна. Прынамсі, іншы дэсантнік — Генадзь Касьцюк, які служыў у 30‑й (беларускай) СС‑дывізіі (і сьледчыя аб гэтым ведалі), атрымаў роўны тэрмін з Вострыкавым — 25 год лягероў.
Ня менш цікавы ход ужыты падчас расповеду аб вэрбоўцы і дывэрсійнай падрыхтоўцы «Баршчэўскага». І. Валахановіч згадвае імя Барыса Рагулі — і сьледам ідзе блёк пастановачных і дакумэнтальных кадраў, падчас якога закадравы голас распавядае аб стварэньні і дзейнасьці абвэраўскага батальёну «Дальвіц», які «складаўся з былых паліцэйскіх, членаў арганізацый «Беларуская незалежніцкая партыя» (БНП), «Беларуская краёвая абарона» (БКА), «Саюз Беларускай моладзі» (СБМ) и іншых». Зноў маналёг Валахановіча — ужо пра Каўфбэйрэнскую школу ЦРУ пад Мюнхэнам (!), а за ім — зноў блёк хранікальных кадраў, прысьвечаны «Дальвіцу», падчас якога яшчэ раз згадваецца імя Рагулі. Ва ўяўленьні недасьведчанага гледача Дальвіц 1944 г. і Каўфбэйрэн 1952 г. канчаткова атаясамліваюцца, а Вострыкаў‑»Баршчэўскі» падсьвядома робіцца агэнтам трэцяй, «незаяўленай» выведкі — Абвэру. Падмацоўваецца ўражаньне пастановачнымі кадрамі, дзе актор, які грае ролю «Баршчэўскага», паказаны на курсах Дальвіцкай выведнай школы. Далейшае мэлянхалічнае стаўленьне аўтаркі сцэнару да «Баршчэўскага» выглядае, з гледжаньня дзяржаўнай ідэалёгіі, ня менш як дзіўным — калі, вядома, не ўлічыць, што ні да Абвэру, ні, тым больш, да карных аддзелаў Вострыкаў ня меў ніякага дачыненьня.
Яшчэ колькі словаў аб «Дальвіцы». Па старой завядзёнцы, Беларускую незалежніцкую партыю называюць «Белорусской независимой партией», а ейнага лідэра Ўсевалада Родзьку — «Всеволодом Радько» (застаецца толькі здагадвацца, якія цяжкасьці ўзьнікаюць у служак дзяржідэалёгіі пры сутыкненьні зь беларускай мовай). Між іншым, падкрэсьліваецца вядучая роля сяброў ЦК БНП у кіраўніцтве батальёну. Гучаць таксама цьмяныя згадкі аб пэўных асобах, якія служылі ў «Дальвіцы» не пад сваімі імёнамі, а пад псэўдамі. У відэашэрагу прысутнічаюць групавыя фатаздымкі курсантаў дальвіцкай школы.
Гісторыя «Налібоцкай чацьвёркі» непарыўна зьвязаная з імем ейнага папярэдніка — Янкі Філістовіча. Новую вэрсію арышту «амэрыканскага шпіёна» прапанаваў падпалкоўнік у адстаўцы Віктар Рулін. У гэтай вэрсіі няма здрадніка Пятра Соніча, які падсыпаў у ежу дывэрсанту снатворны сродак — ёсьць «нейкі хутар», «нейкі лясьнік» і Філістовіч, які не супраціўляўся падчас арышту (дзіўна, навошта ж тады «его связали»?). Вэрсія таварыша Руліна набірае новых фарбаў, калі мы даведваемся, што ў 1952 г. ён быў опэрупаўнаважаным аддзелу МГБ СССР па Маладэчанскай вобласьці…
Істотнае адрозьненьне між тэкстам артыкулу і сцэнарам фільму — у фільме супрацоўнікі КДБ публічна прызнаюць, што «ловля на живца» ў 1983 г., калі на Вострыкава зноў зьвярнулі ўвагу амэрыканцы, была справакаваная дзяржбясьпекай. Сьведчаць людзі, якім можна верыць — гэта «пастухі» Цімоха Акімавіча: палкоўнік у адстаўцы Канстанцін Ялунін (начальнік аддзелу ЎКДБ па Гомельскай вобласьці ў 1981—83 г.) і генэрал‑маёр у адстаўцы Мікалай Гудзень (начальнік УКДБ па Гомельскай вобласьці ў 1975—90 г.). Гэтыя «молодые люди» няблага выглядаюць у параўнаньні з Вострыкавым — іх старасьць забясьпечаная дзяржавай.
Варта зазначыць, што аўтары фільму ў цэлым спачуваюць Вострыкаву. Кранальныя аповеды аб 22 гадах мардоўскіх лягераў, аб двух братах, якія загінулі на вайне, аб сьмерці жонкі… А можа, яны спачуваюць толькі «Баршчэўскаму»?
Моцнага і вясёлага чалавека зламалі ня столькі выпрабаваньні лёсу, як унутраныя, маральныя пакуты. Ці жадаў Цімох Вострыкаў, каб яго ў такім стане паказвалі па тэлебачаньні, тым больш, пад мянушкай «Тимофей Борщевский»? Няхай гэтыя кадры застануцца на сумленьні сёньняшніх «ідэолягаў».
І ўсё ж ёсьць у фільме адзін стоадсоткава пазытыўны момант, які перавышае ўсе відавочныя хібы: палкоўнік у адстаўцы Канстанцін Ялунін сьцьвярджае: калі Вострыкава ўзялі ў распрацоўку пасьля вызваленьня зь лягероў, ён зарэкамендаваў сябе як «человек честный, порядочный, вроде бы», аднак… «Он не просто белорус, патриот своей страны — он националист. Эти нотки национализма у него явно выражены».
Гэта трыюмф Вострыкава. Слабы й нямоглы, ён мае над Гуднямі, Рулінымі ды іншымі Ялунінымі неад’емную перавагу — свае перакананьні.
