Biełaruski palitołah, jaki pieražyŭ rasijskuju akupacyju ŭ Vorzieli: Samaje strašnaje — načnyja rejdy
Palitołah Ihar Tyškievič šmat hadoŭ žyvie va Ukrainie. «Naša Niva» pahutaryła ź im pra vajnu, čas, praviedzieny pad rasijskaj akupacyjaj u Vorzieli, i pierśpiektyvy transfarmacyi biełaruskaha hramadstva.
«Naša Niva»: Jak vy sustreli vajnu? Jakija byli pieršyja ŭražańni?
Ihar Tyškievič: Ja byŭ doma ŭ Vorzieli. Pra imaviernaść vajny ŭžo havaryli napiaredadni, była bačnaja padrychtoŭka. 24 lutaha z susiedziami sabralisia, abmiarkoŭvali, jak rabić schovišča, pradukty nazapasić. Paralelna arhanizoŭvałasia samaabarona, ale, na žal, u Vorzieli zbroju atrymać nie vyjšła — nie paśpieli.
Napad na Hastomiel pačuli adrazu. Ad aeraporta da doma — siem kiłamietraŭ.
«NN»: Jakija byli nastupnyja dziejańni, adrazu jechali ŭ Kijeŭ?
IT: Nie, u Kijeŭ udałosia źjechać tolki z akupacyi, kali była pieršaja chvala evakuacyi. Zastavalisia doma, čakali.
«NN»: To-bok vy pieražyli rasijskuju akupacyju? Jak heta vyhladała?
IT: Spačatku šeraja zona: źnikła elektryčnaść, źnikła vada, paśla bai ŭ vakolicach. Susiedzi, jakija mieli zbroju, vychodzili na trasu, paśla źviazalisia z kijeŭskaj terytaryjalnaj abaronaj, im skazali adychodzić.
Da nas praryvalisia spačatku pa varšaŭskaj trasie, byli tam bai. Potym zajšła vialikaja kałona, jakaja išła na Buču. Jany akurat kala našaha doma prakłali šlach, pa jakim pierakinuli svaje vojski. Pieršaja kałona zajšła — kala sta adzinak techniki, spyniłasia na skryžavańni miž varšaŭskaj trasaj i pavarotam da našaha doma: tam hatelčyk, dzie azoŭcy trymali abaronu, biełarusy tam taksama byli. Byŭ boj. Ludzi siadzieli pa chatach, pa schoviščach, u padvałach. Adjechali ruskija tolki pad viečar, častka paśla viarnułasia, pačali ŭryvacca ŭ chaty, praviarać dakumienty.
Na nastupnuju ranicu ŭ nas u žyłym kompleksie — prosta na terytoryi — čatyry trupy.
Dalej — bai navokał, pieryjadyčna jedzie technika, stralaje pa voknach, kali bačać jaki cień.
Haz taksama źnik. Paśla hetaha dzień raźbity na kavałki: schadzić pa vadu da susiedziaŭ, vyjści na adkrytuju miascovaść, kab pasprabavać złavić sihnał, bo suviaź taksama źnikła (ale ŭ mnohich ža telefony zabirali, raźbivali), pryhatavać ježu, pahutaryć z susiedziami: chto žyvy, chto nie žyvy. Voś tak dzień prachodzić. Potym nastupny taki ž.
«NN»: Vy niepasredna mieli kantakt z rasijanami?
IT: Tak, ja ž kažu: jany ŭryvalisia ŭ chaty.
«NN»: Jakija ŭ ich byli patrabavańni: dakumienty, telefon, niešta jašče?
IT: Pieršy raz, kali tolki zajšła kałona ad Irpienia, dzie ich tam raźbili, — jany byli na niervach, pastajanna trymali zbroju napahatoŭ, nastaŭlali jaje na ciabie. Skazali dakumienty pakazać, pravierka. Ja pavodziŭ siabie demanstratyŭna spakojna, moža tamu i pieražyŭ. Paśla było krychu praściej: jany zachodzili, kali krychu supakoilisia. Taksama sa svaimi pretenzijami, što nazyvajecca «pašuršać» u chacie, skraści toje, što padabajecca.
«NN»: U vas zabrali niešta?
IT: Nu tam drobiaź: stary kašalok, jašče niešta.
Taksama načnyja rejdy byli. Heta najbolš niepryjemna, kaniečnie. Ty nie viedaješ, jak adreahavać: nie viedaješ absalutna, ź jakim namieram jany iduć. Pieršy raz było vielmi niečakana i źnianacku. Druhi raz užo pačuŭ, jak ułomvalisia ŭ padjezd, adkryŭ dźviery, kryknuŭ: «Nie stralajcie, ja vychodžu». Pa susiednich damach — u pryvatnym siektary — čaściej chadzili, tam narabavali, ludziej vyvodzili na vulicu.
Da taho ž niejkaja dziŭnaja śpiecyfika ŭ ich: kali źjazdžać, dyk spraŭlać patrebu na rečy haspadaroŭ. Nie viedaju, čym heta abumoŭlena, ale heta nie adzinkavyja vypadki: prynamsi na našaj vulicy dosyć časta.
Paśla ŭ tych kvaterach, dzie nie było ludziej, jany prosta vyłomvali dźviery, zabirali toje, što padabajecca.
«NN»: Vy kazali pra zabitych — to byli vašy znajomyja?
IT: Tak, heta niepasredna na terytoryi našych damoŭ — adnosna nievialiki žyły kompleks: dom na 40 kvater, dvuchpaviarchovy z mansardaj, jašče try damy pa 20 kvater pobač. Heta kampaktnaje miesca. Z saraka čałaviek, jakija zastalisia, pieršuju noč pieražyli tryccać šeść.
«NN»: Raspaviadzicie pra hetych ludziej.
IT: Adzin z susiedziaŭ nabyŭ kvateru niadaŭna, vyjšaŭ na bałkon pakuryć — jaho zastrelili.
Adzin byŭ akurat siarod tych, chto sprabavaŭ naładzić žyćcio, zajmaŭsia razvozkaj chleba. Jaho paličyli aktyvistam i zastrelili.
Adzin mužčyna pad 50 hod cichi, bieskanfliktny, jon vynosiŭ śmiećcie, nie paśpieŭ schavacca — zastrelili.
Adzin mužčyna z susiedniaha doma prosta viartaŭsia dadomu, nie pahladzieŭ, što staić BTR. Jany paličyli jaho niebiaśpiekaj.
«NN»: Kali vam udałosia evakujavacca?
IT: 9 sakavika prybyła kałona evakuacyi. Ja spačatku nie płanavaŭ, dumaŭ zastacca, bo pahladzieŭ, kolki ludziej sabrałasia, padumaŭ, što ja sa svaim źviaryncam (katami i h.d.) nie traplu ŭ pieršuju čarhu, nie chaciełasia zajmać čužyja miescy.
Ale tak stałasia, što častka kałony pajechała nie pa asnoŭnym maršrucie, a pa alternatyŭnym — jon prachodziŭ kala našaha doma. Spyniłasia mašyna ŭkrainskich ratavalnikaŭ, maŭlaŭ, idzie evakuacyja, źbirajciesia, chto moža. Miescaŭ było vobmal, ale ŭ adnaho z susiedziaŭ była mašyna. U samym pačatku, kali źnikła śviatło, a ruskich jašče nie było, jon vyjechaŭ, byŭ u biaśpiecy. Dla susiedziaŭ zakupiŭ praduktaŭ, tavaraŭ pieršaj nieabchodnaści i viarnuŭsia ŭ ŽK razdać, dumaŭ, što zranku pajedzie.
Jon zastaŭsia, a ranicaj było ŭžo nie vyjechać. Mašyny albo dušyli, albo rasstrelvali. Jaho mašyna była prosta prastrelenaja naskroź: akna z boku kiroŭcy nie było, dźviery prastrelenyja, ale niejkim cudam jana zavodziłasia. Jon mianie i ŭziaŭ z katami ŭ hetuju mašynu, dałučylisia da kałony. Spačatku jechali ŭ kancy kałony, paśla chłopcy-ratavalniki padumali, što prastrelenaja mašyna moža vyhladać niebiaśpiečna, pieramiaścili nas bližej da centra.
«NN»: Kolki zaniaŭ šlach?
IT: A druhoj dnia my vyjechali, a vośmaj uviečary byli ŭžo ŭ Kijevie. Rasijanie praviarali dakumienty. Adnosna chutka: napeŭna, praz toje, što jany čakali bolšuju kałonu z Bučy, vyrašyli nas chutčej prapuścić.
Hladzieli techniku, mesendžary. Mnie paščaściła: technika lažała pad zadnicaj u koški — prychavanaja. Tudy jany nie załazili. Kab praviarali, mahło b usio być kiepska.
«NN»: Što najbolš ciažkaje było pad akupacyjaj?
IT: Niapeŭnaść praz adsutnaść suviazi. Ty i rodnym ničoha nie možaš skazać, i nie maješ nijakaj infarmacyi pra toje, što adbyvajecca navokał. U kaho było radyjo, dzialilisia infarmacyjaj. Ale, pa-pieršaje, hłušyli, pa-druhoje,
ruskija rasstrelvali vyški mabilnaj suviazi.
Sihnał možna było złavić tolki na niekatorych adkrytych placoŭkach.
Treba źviartać uvahu i na tuju akaličnaść, što nie było i elektryki. Telefony ŭklučali raz-poraz, zvyčajna idučy pa vadu da susiedziaŭ: vyłaviŭ niejkuju navinu, pračytaŭ — i chutka vyklučyŭ. Heta było najbolš składanym, da astatniaha pakrysie pryvykaješ: dzień raźbivajecca na adrezki ź mini-zadačami: schadzić pa vadu da susiedziaŭ, pahladzieć, jedzie chto nie jedzie, pryhatavać ježu i h.d.
«NN»: Jakoje pačućcio pieršaje było, kali apynulisia ŭ biaśpiecy?
IT: Jaho ciažka apisać.
«NN»: Bližej da pazityŭnaha ci niehatyŭnaha?
IT: Heta nie liniejnaje pačućcie — niemahčyma apisać.
«NN»: Ciapier rasijskaja prapahanda cynična piša, što cieły cyvilnych raskłali ledź nie sami ŭkraincy…
IT: Heta ich tradycyja. Dalej budzie niekalki roznych viersij. Z adnaho boku, heta admaŭleńnie, ź inšaha — stvareńnie tak zvanaha biełaha šumu, jaki raśsiejvaje chvalu abureńnia. Kali źbili małajzijski «Boinh», było 5—6 viersij z boku ruskich, jakija sami pa sabie ŭzajemavyklučalnyja. Ciapier jany dziejničajuć pa toj ža samaj schiemie. Mahčyma, u Kramli sami nie ŭśviedamlajuć maštab.
«NN»: Ci jość u vas znajomyja ŭ Biełarusi, chto vieryć u viersii prapahandy?
IT: Nie.
«NN»: Ciapier u mnohich siemjach prablema: kali niechta, asabliva sa starejšaha pakaleńnia, praciahvaje ślepa vieryć prapahandzie. Vy jak čałaviek, jaki pieražyŭ hety žach…
IT: Ja samy žach nie pieražyŭ: 10 sakavika byŭ užo tut, u Kijevie. Samy žach pačaŭsia paźniej. Toje, što zaśpieŭ ja — heta, jak kažuć, kvietački, asabliva majučy ciapierašniuju infarmacyju. Da taho ž Buča — heta daloka nie najhoršaje miesca ŭ Kijeŭskaj vobłaści. Prosta heta pieršaje, pra što pačali kazać. Kali brać Baradzianku, uskrajki Kłaŭdzieva — tam jašče horš. Miarkujučy pa tym, što čuju ad znajomych.
Adzinaja parada — hladzieć, pačać dumać. Zaŭsiody jość častka ludziej, što vierać hetaj prapahandzie i dalej, ale jak pačynaješ zadavać pytańni, paśla jakich treba ŭklučyć mazhi, zvyčajna čałaviek pačynaje zadumvacca.
Toj ža naratyŭ, što rasijskija vojski syšli z Bučy jašče 30 sakavika, jak kaža «Kamsamołka». Usio prosta, biarom tuju ž samuju «Kamsamołku», admotvajem da 1 krasavika, i bačym repartaž pra rasijskija vojski ŭ Bučy. Tut pytańnie: dyk kali ty brešaš — ciapier ci tady?
Tyja ž cieły na vulicach, brackaja mahiła ŭ Bučy. Jość videaśviedčańni, što pachavańni byli 10 sakavika. Hetaje videa vykładvałasia ŭ miascovych pablikach.
«NN»: Ci majecie ciapier suviaź sa svaimi susiedziami?
IT: Tak, tam ciapier 14 čałaviek žyvie ŭ našym kvartale. U adnaho zastaŭsia telefon, raz na sutki vychodzić na suviaź paviedamlaje pra stan. Ciapier ukrainskija vajskoŭcy dapamahajuć z zaradkaj (padvieźli hienieratary), tamu amal uvieś čas anłajn.
«NN»: Płanujecie viartacca?
IT: Kaniečnie.
«NN»: Jakija vy bačycie pierśpiektyvy, jak chutka skončacca aktyŭnyja vajennyja dziejańni?
IT: U cełym heta chutka nie skončycca. Aktyŭnaja faza — za miesiac-dva. Ruskija ciapier aktyvizujucca na poŭdni, kali tam jany dasiahnuć pośpiechu, ja nie vyklučaju aktyvizacyi i na inšych kirunkach. Pucinu ciapier treba pakazać choć jakuju pieramohu.
Lubyja damoŭlenaści — heta kampramisy. Uličvajučy, što ŭ Rasii staić na konie hieapalityčnaje pazicyjavańnie (nakolki jany kantralujuć toje, što ličać svajoj pieryfieryjaj), to kampramis Maskvu nie zadavolić. Luby pieradych, čas zacišša budzie vykarystany dla taho, kab nazapasić resursy i pajści druhi raz. Praciah usio adno budzie, na žal.
«NN»: Dla Biełarusi jakija vy bačycie pierśpiektyvy?
IT: Kali Ukraina vystaić, kali Rasija nie atrymaje svajo, jość vierahodnaść, što jana ŭ peŭnaj miery zamkniecca (na vielmi karotki čas) na ŭnutranych prablemach. Heta vielmi karotkaje akno mahčymaściaŭ: litaralna da 6—7 hod. Možna zhadać padobnaje: z 1989 pa 1995, albo anałahičny čas pierad samym pačatkam chałodnaj vajny, kali zdoleli vyskačyć Aŭstryja i Finlandyja, jašče raniej — z 1916 pa 1922 hod.
Kab było bolš dakładnaje razumieńnie, raju źviarnucca da artykuła «Čto diełať s Ukrainoj» (Miadźviedzieŭ taksama niešta dadaŭ), dzie havorka faktyčna pra zabojstva častki nacyi, pra kulturnyja represii, zabaronu ŭsiaho ŭkrainskaha i adpaviedna, pra represii da bolšaj častki nasielnictva na praciahu pakaleńniaŭ, tamu što jany ŭkraincy. U rasijskim ujaŭleńni i Biełaruś moža isnavać tolki jak maryjanietačnaja dziaržava, pažadana biez ułasnaj kultury.
Tamu histaryčny šans — niezaležna ad taho, chto budzie va ŭładzie — na addaleńnie ad Rasii moža źjavicca, ale jon budzie vielmi karotki. Kali hety šans na addaleńnie budzie vykarystany, to z astatnim možna razabracca ŭžo samim. Kali nie — nastupny šans budzie realizoŭvacca ŭžo ź vialikaj kryvioju.
«NN»: Pa vašych adčuvańniach, nakolki vialikaja vierahodnaść, što ŭdasca skarystacca hetym šansam?
IT: Davajcie voźmiem pa hrupach: Łukašenka budzie kiravacca nie niezaležnaściu Biełarusi, a zachavańniem svajoj ułady. Heta ŭ peŭnaj miery moža iści ŭ adnym nakirunku z abjektyŭnymi intaresami zachavańnia Biełarusi jak dziaržavy. Ale prablema ŭ tym, što kali jon umacuje svaju ŭładu, atrymaje mocny padmurak u vyhladzie źniešniaj padtrymki, jak jaho paśla skinuć?
Kali brać apanientaŭ Łukašenki: jość staryja biełaruskacentryčnyja partyi, jakija, na žal, siońnia ŭ zaniapadzie. Jość roznyja hrupy ŭ novych palityčnych płyniach. Ale jany nie vyznačylisia.
«NN»: Apošnim časam rytoryka štaba stała bolš žorstkaj, u paraŭnańni z tym, što było na pačatku.
IT: Tak, bolš žorstkaj, ale, ale… Navat paśla Bučy: maŭlaŭ, jość źvierstvy, jość trahiedyja — nie bolej.
«NN»: Z čym vy heta źviazvajecie?
IT: Spadziavańnie na źniešnija siły dasiul. Što pryjdzie niejki «dobry dziadia» i zrobić nam demakratyju. Navat z punktu hledžańnia paniaćcia «akupavanaja». Źviarnicie ŭvahu na historyju, jak zajaŭlajecca pra akupacyju dziaržavy. Zvyčajna farmujecca ŭrad u vyhnańni, jaki i zajaŭlaje, što jon sfarmavany tamu, što dziaržava akupavanaja, i prosić heta pryznać.
Zajava pra toje, što dziaržava akupavanaja jość, a dalej? Niama sistemy pryniaćcia rašeńniaŭ. Albo maje być niejkaje źlićcio z Radaj BNR, albo niešta asobnaje.
«NN»: Ci varta, na vašu dumku, čakać ad novych lidaraŭ padobnych krokaŭ?
IT: Miarkuju, što varta. Pamyłki robiać usie. Hałoŭnaje — pamyłki svaje pryznavać i ŭmieć transfarmavać svaju palityku.
Vialikaja prablema biełarusaŭ — adsutnaść navyku kamunikacyi na haryzantalnym uzroŭni. Kali idei nie sychodziacca, zamiest pošuku kampramisu ŭsie kryŭdziacca i raźbiahajucca. Nie moža być manalitnaj, adnolkavaj nacyi. Takoje było ŭ fašysckaj Niamieččynie, ciapier budujecca ŭ Rasii. Kali sproby acanić ideju, prapanavać alternatyvu ŭsprymajucca varoža — heta admaŭleńnie krytyki ŭłasnych dziejańniaŭ, heta nikudy nie pryvodzić.
Dobryja idei zaŭsiody ŭźnikajuć, kali pracujuć niekalki hrupaŭ, kali jość krytyka.
«NN»: Dyk usio ž uvojdzie Biełaruś u akno mahčymaściaŭ ci nie?
IT: Jość vialiki šanc. Inšaje pytańnie ŭ tym, što heta nie budzie adnačasna.
Mnohija čakajuć daty ŭ kalendary, kali budzie demakratyja i ŭsio dobra. Ale heta nie data, heta — praces.
Jon źviazany z hramadstvam. Toje, što staraja sistema nie pracuje, adčuvaje navat Łukašenka. Niedarma ž byŭ i refierendum — pieršy paŭkrok da źmieny jaho sistemy. Jon sprabuje sklapać svajho «Frankienštejna», jaki budzie choć častkova adpaviadać času. Ale heta «Frankienštejn». Alternatyŭnyja prapanovy pa vialikim rachunku adsutničajuć. Navat kali źnikaje adna piersona, astatnija hrupy pačynajuć baraćbu za ŭpłyŭ. Transfarmacyja budzie, ale jana budzie pastupovaja.
Ci vybudujecca ŭ Biełarusi demakratyja (poŭnaja ci častkovaja) zaležyć ad taho, nakolki paśpiachova buduć tyja ci inšyja siły hulać.
Pry adnosna narmalnych umovach šlach da demakratyi — heta jak minimum dva elektaralnyja cykły.
U lubym vypadku hetaja sistema nie zadavalniaje nikoha: ni miascovyja, ni biznes-elity, ni staryja, ni novyja palityčnyja koły. Ale pieramieny niemahčymyja adrazu.
«NN»: Nakolki chutkim ci pavolnym moža być praces transfarmacyi sistemy?
IT: Prapanuju zaniacca aryfmietykaj. Kab atrymać chutkija źmieny i harantavanaje vykanańnie rašeńniaŭ, ty musiš kantralavać i centralnyja orhany ŭłady (chacia b na ŭzroŭni atrymańnia infarmacyi), i miascovuju ŭładu. Parłamient: bieź vierchniaj pałaty — 110 čałaviek, treba minimum 70. U Biełarusi kala 20 ministerstvaŭ, ź jakich 7 klučavyja: patrebny ministr, namieśniki i čałaviek pa 10 — kiraŭnikoŭ departamientaŭ, jakija niepasredna prymajuć rašeńni. Heta jašče minimum čałaviek 70. Stolki ž u Administracyi prezidenta. Kiraŭniki siłavoha błoku. U nas 118 administratyŭnych adzinak: u kožnaj maje być svoj kiraŭnik vykankama, namieśnik i chacia b adzin kiraŭnik albo statystyki, albo ekanamičnaha adździeła. Dalej vobłaści. Heta tolki resurs upraŭlencaŭ. Tut treba kala tysiačy nadziejnych i daśviedčanych ludziej.
Nielha kazać, što ŭ Biełarusi niama hetych ludziej (peŭna, navat i siarod dziejnaj ułady jość). Ale na pieršym elektaralnym cykle niemahčyma razabracca, chto ź ich jaki. Vierahodnaść kadravych pamyłak budzie kałasalnaja. Zadača pieršaha cykłu — zapuścić sacyjalnyja lifty.
Łukašenka stvaryŭ sabie 2020 hod akurat praz pravał kadraŭ na siarednim uzroŭni.
«NN»: Vy sami adčuvajecie, jak źmianilisia, ci pieraacanili niešta kaštoŭnasna za apošni miesiac?
IT: Stali bolš kaštoŭnymi i važnymi zvyčajnyja kantakty ź ludźmi, toje, što raniej išło prosta fonam. Pieražyty dośvied nas dahaniaje tolki praz peŭny čas.
Jak ahienty biełaruskaha HRU ŭkaranilisia ŭ apazicyju: novaje rasśledavańnie5
Kamientary