Jak viartajucca da narmalnaha žyćcia paśla turmy i dzie šukać dapamohu? Historyi eks-źniavolenych
Častka palitviaźniaŭ užo adbyła svoj termin, i ludzi vychodziać z turmaŭ. Što adbyvajecca ź imi paśla vyzvaleńnia? Jak chutka jany viartajucca da narmalnaha žyćcia na svabodzie? Pahutaryli ź niekalkimi eks-palitźniavolenymi, a taksama sabrali ŭ adnym miescy parady ad śpiecyjalistaŭ i arhanizacyi, dzie dapamohuć i byłym asudžanym, i ich svajakam pryjści ŭ siabie chutčej.
Jak i praź jaki čas turma źmianiaje čałavieka?
U Hruzii ŭžo bolš za 20 hod funkcyjanuje Centr psichasacyjalnaj i miedyčnaj reabilitacyi achviar katavańniaŭ. Doktarka miedycynskich navuk, psichijatr Nino Machašvili, hanarovy člen Suśvietnaj psichijatryčnaj asacyjacyi (WPA) pracuje tam šmat hod. Jana dapamahła dziasiatkam ludziej viarnucca da narmalnaha žyćcia paśla traŭm (u tym liku palitviaźniam).
Nino raskazvaje, što čałavieka, jaki vychodzić z turmy čakaje trajnaja ryzyka. Pa-pieršaje, amal usich napatkaje stres adaptacyi. Treba budzie vychodzić z režyma vyžyvańnia, zmahacca z zamiašańniem, raskancentravanaściu:
«Bolš niama strohaha režymu. I pakul nie źjavicca novaj struktury dnia, jakaja limitavała b chaos, čałaviek moža adčuvać siabie razhublenym».
Kali viazień pieranios katavańni, ź im žorstka abychodzilisia, jon vychodzić turmy z pačućciom soramu, hnievu. Padobnyja traŭmy vielmi časta źmianiajuć identyčnaść, kaštoŭnaści i śvietapohlad. Nastupstvami mohuć stać takija psichičnyja rasstrojstvy jak tryvožnaść, posttraŭmatyčnaje stresavaje rasstrojstva, depresija, samatafornyja prablemy.
Vielmi časta pry hetym psichałahičnyja prablemy «vyłaziać» na ciele. U svajoj praktycy śpiecyjalisty sutykalisia z nastupnymi chvarobami: hastraentarałahičnyja prablemy, hałaŭny bol, bol ŭ sustavach i pajaśnicy, rasstrojstva snu.
Čałaviek pry hetym moža pačać šukać vyratavańnie ŭ ałkaholi, narkotykach, hulniach. Novyja drennyja zvyčki — dosyć častaja źjava dla traŭmavanych ludziej.
Taksama, kali havorka idzie pra palityčna aktyŭnaha čałavieka, to navat na svabodzie jon nie pačnie adrazu ž adčuvać siabie ŭ biaśpiecy: zachavańnie atmaśfiery pahrozy i doma — dosyć častaja źjava. Kali realnaść nie abaraniaje, hetym pačynaje zajmacca psichika. Adsiul i nazojlivyja dumki, paranoja.
«Užo z praktyki my viedajem, što dla eks-viaźniaŭ charakterny emacyjny dysbałans. Heta vyražajecca ci ŭ razdražnionaści, ci vybuchach hnievu, ci ŭ emacyjnaj addalenaści, dystancyjanavańni ad samych blizkich ludziej, praciahłym maŭčańni. Adzin klijent raskazvaŭ nam: «U mianie tolki adna dačka, i ja viedaju, što lublu jaje, ale nie adčuvaju hetaha». Varta taksama čakać seksualnaj dysfunkcyi (jak u dziaŭčyn, tak i ŭ mužčyn). Libida paśla turmy ŭžo nie toje, ale heta ŭsio adnaŭlajemyja momanty», — udakładniaje Nino.
Što tyčycca času, rozum čałavieka i cieła mianiajucca pastajanna — jak u turmie, tak i za jaje miežami. I navat piaci siekund traŭmatyčnaha dośviedu, kažuć śpiecyjalisty, dastatkova, kab nanieści škodu, jakaja źmienić žyćcio čałavieka.
«Ale paškodžańnie — heta nie pažyćciovy pryhavor. Jak tolki čałaviek pačnie lačeńnie i praces intehracyi, jon budzie adnačasna vylečvajecca i raźvivacca dalej», — kaža doktarka Imkie Chansien namieśnica staršyni arhanizacyi Libereco, jakaja zajmajecca abaronaj pravoŭ čałavieka ŭ Biełarusi i Ukrainie (Imkie adkazvaje za prahramy humanitarnaj i psichasacyjalnaj dapamohi). U reziumie Libereco — šmathadovaja praca ŭ zonie bajavych dziejańniaŭ va Ukrainie, u tym liku z achviarami turmaŭ i hvałtu.
A moža być, kab čałaviek vyjšaŭ z turmy biez nastupstvaŭ?
Ahułam, kažuć śpiecyjalisty, mahčymyja try scenary.
Pieršy, niehatyŭny, akurat apisany vyšej. Heta kali i psichika, i fizika čałavieka nie vytrymlivajuć, dajuć treščynu.
Pry druhim scenary čałaviek vychodzić z turmy i sapraŭdy amal nie mianiajecca.
Pry trecim ža dla jaho charakternyja z bolšaha pazityŭnyja źmieny. Takoje moža mieć miesca, kali ŭ ciažkich umovach asudžany zmoh znajści sens i nastroiŭ siabie: heta mianie zahartuje i zrobić macniej, usio niezdarma. Z padobnymi naładami, kažuć śpiecyjalisty, mahčyma stać navat lepšaj viersijaj siabie (i pryvodziać u prykład Siervantesa, jaki ŭ źniavoleńni napisaŭ svajho hienijalnaha «Don-Kichota»).
Historyi biełaruskich eks-palitviaźniaŭ: ź jakimi vyklikami jany sutyknulisia paśla vyzvaleńnia?
Jakraz dobra siabie adčuvać dvoje eks-palitviaźniaŭ, ź jakimi «Našaj Nivie» udałosia pahutaryć. Futbolny analityk Arciom Chvaščeŭski, asudžany na hod kałonii ahulnaha režymu pa 342-m artykule KK (arhanizacyja i padrychtoŭka dziejańniaŭ, što hruba parušajuć hramadski paradak, albo aktyŭny ŭdzieł u ich) kaža, što vyjšaŭ bieź fizičnych zachvorvańniaŭ (za kratami pakutavaŭ tolki na prastudu ŭ mižsiezońnie). Da psichołaha jon taksama nie źviartaŭsia. Amal adrazu paśla vyzvaleńnia źjechaŭ ź Biełarusi ŭ Polšču.
«Mabyć, dziakujučy tamu, što moj termin byŭ nie samy vialiki, ja adaptavaŭsia biez prablem. Plus na mianie nie było mocnaha cisku z boku supracoŭnikaŭ (ciapier hajki zakručvajucca macniej, nakolki ja viedaju). Dapamahła taksama padtrymka jak znajomych, tak i nieznajomych mnie ludziej.
Na maje stasunki z žonkaj kałonija taksama nie paŭpłyvała (chacia jana vielmi pieražyvała, što ja mahu viarnucca «nie takim»). I darečy, dziakujučy žoncy, ja zmoh biez prablem viarnucca na pracu: pakul mianie nie było, jana ŭziała na siabie častku maich abaviazkaŭ, i hetym vielmi dapamahła».
Padobnaja situacyja ŭ eks-palitźniavolenaj Natalli Barynavaj (adbyła termin pa 2-j častcy artykule KK (chulihanstva, ździejśnienaje hrupaj asobaŭ).
«Paśla majho vychadu my z mužam pierajechali ŭ Rasiju, i ja akunułasia ŭ čarhovy stres, ale pryjemny: novaja abstanoŭka, ekskursii. Majo minułaje takim čynam nibyta było vycieśnienaje.
Akramia taho, amal adrazu ja pačała intensiŭna pracavać: ja majstra pa piermaniencie, i ciapier udaskanalvaju svaje navyki. Za hod u majoj lubimaj spravie šmat čaho źmianiłasia, i ja aktyŭna nahaniaju prapuščanaje. Biznes-varušniak nakryŭ mianie druhoj chvalaj, karaciej. Plus u mianie maleńkaje dzicia, ja kožny dzień starajusia biehać — karaciej, zaŭsiody čymści zaniataja, tamu dumać pra drennaje času niama.
Usie znajomyja ŭ pryjemnym šoku ad taho, na jakim ja pazityvie. A ja nie baču sensu płakać: vakoł stolki ŭsiaho kłasnaha! Ja svajo vypłakała tam, a ciapier chaču žyć narmalna. Voś fizičnaje zdaroŭje, kaniečnie, pahoršyłasia: vyleźli prablemy pa hiniekałohii, źjaviłasia aniemija, upaŭ zrok».
Doktarka Nino Machašvili adznačaje, što ŭ vypadku z eks-źniavolenymi nie stolki maje značeńnie čas, jaki jany praviali za kratami, a vaha, intensiŭnaść traŭmatyčnych padziej.
«Važna, što kankretna adbyvałasia z čałaviekam. Važna, jakim čynam jon byŭ traŭmavany: mabyć, supracoŭnikami izalatara, umovami ci sukamiernikami.
A što z adnaŭleńniem na pracy?
U adroźnieńni ad asudžanaha, naprykład, pa «čystym» kryminalnym artykule, były palityčny źniavoleny zvyčajna ličycca hierojem ci, prynamsi, vysoka šanujecca ŭ dysidenckaj supolnaści. Ale heta nie ratuje ad ciažkaściaŭ z adnaŭleńniem na pracy ci pošukami novaj paśla vyzvaleńnia.
Z takimi sutyknułasia byłaja palitźniavolenaja ź Viciebska.
«Ja chacieła viarnucca ŭ svaju śfieru, ale heta dziaržsiektar, i ŭsiudy vietlivyja admovy. U našym rehijonie z pracaj, kaniečnie, vialikija prablemy. Spačatku pra vyjezd za miažu dumak nie było, ale nas staviać u takija ŭmovy, pry jakich čałavieku nie vyžyć, nie pakidajuć vybaru. Tak što ja pačała pra heta zadumvacca, ale pakul zapisałasia na kursy», — raskazvaje žančyna, jakaja pažadała zastacca ananimnaj.
Biaspłatnaje navučańnie IT-prafiesijam byłych źniavolenych — ciapier nie ŭ Biełarusi
U Biełarusi mahła funkcyjanavać inicyjatyva, nakiravanaja na sacyjalizacyju i biaspłatnaje navučańnie IT-prafiesijam byłych źniavolenych i ludziej ź invalidnaściu. Jaje źbiraŭsia realizoŭvać były śledčy Illa Rokač. U pieryjad słužby jon sam naziraŭ, što niekatoryja «kryminalniki» byli asudžanyja nieadnarazova. Padčas asabistych hutarak ź imi vyśviatlałasia, što ich nichto nie biare na pracu jakraz praz hetuju «plamu» ŭ bijahrafii. I na samastojnaje navučańnie novym prafiesijam hrošaj u takich ludziej paprostu niama.
«Maja NKA vyjhrała hrant ad PRAAN. Była padabranaja kamanda vykładčykaŭ: UX/UI dyzajn, veb-raspracoŭka, moŭšn-dyzajn. U siaredzinie vieraśnia ŭ nas płanavaŭsia zapusk škoły: byŭ hatovy sajt, arendavanaje pamiaškańnie z Barysavie (z-za blizaści VK №14 u Navasadach), zakuplenaja technika, napisanyja prahramy navučańnia.
Adnak 25 žniŭnia Minharvykankam vyrašyŭ likvidavać arhanizacyju. Adznaču, što jašče da zapusku inicyjatyvy mnie ŭžo rabili zapyty na navučańnie ŭ IT-škole», — raskazvaje Illa. Ën nie hublaje nadziei ažyćciavić svaju ideju ŭžo ŭ inšaj krainie, i adtul sprabavać dapamahać biełarusam.
Jak (nie) pavodzić siabie blizkim?
Śpiecyjalisty Libereco adznačajuć, što časta členy siamji čakajuć «staroha tatu/mamu/brata/siastru/muža/žonku», ci navat bolš — supierhieroja.
«Jany adčuvajuć, što majuć prava na hetaha supierhieroja, tamu što mocna pakutavali bieź jaho/iaje. Heta, možna skazać, čakańnie kampiensacyi za pieraadoleńnie ciažkaściaŭ padčas adsutnaści blizkaha.
Ale kali eks-źniavoleny viartajecca dachaty, jon časta traŭmavany, źniamieły, praźmierna adčuvalny, chvory — i jon/iana nie moža apraŭdać usich čakańniaŭ. Aproč taho, vielmi časta atačeńnie samo vyrašaje, kali i jak chutka čałaviek pavinien adnavicca. Jany čakajuć, što čałaviek užo pryjdzie ŭ siabie ŭ toj momant, kali da hetaha daloka. Heta moža pryhniatać».
Psichołahi rekamiendujuć być u kantakcie, ničoha pry hetym nie patrabujučy. Prysłuchoŭvacca da žadańniaŭ blizkaha, raspytvać, čaho jon choča, być čullivym. Važna prosta pryniać čałavieka takim, jakim jon jość.
«Hałoŭnaje, pra što my viedajem: amal usie eks-źniavolenyja pieršapačatkova nie majuć pačućcia kantrolu. Kali ty jasi nie tady, kali chočaš, myješsia nie tady, kali treba, pačućcio kantrolu, naturalna, sychodzić. Važna, kab siamja dała hetaje pačućcio. Chaj čałaviek prymaje ŭdzieł u pryniaćci peŭnych rašeńniaŭ. Naprykład, vyrašaje sam, što kupić u kramie, kudy pastavić svoj łožak — navat takija rečy pakrysie dapamahajuć viarnucca ŭ stroj», — raić Nino.
Na pieršym etapie važna prytrymlivacca niejkaha hrafiku dnia: u turmie ŭsio rabiłasia pa raskładzie, i kab adrazu nie zachłynucca ŭ chaosie, lepš ustalavać peŭnyja praviły. Naprykład, prymać ježu u adzin čas, hulać roŭna ŭ 19.00 štodzień. Psichołahi kažuć, što navat hadzińnik, jaki budzie visieć doma na bačnym miescy, maje sens.
Chaj čałaviek budzie fizična aktyŭnym. Užo dakazana, što samy pieršy miechanizm dapamohi — zaniać siabie prostymi praktykavańniami, rabić toje, što padabajecca — budź toje špacyry ŭ parku ci katańnie na koniach.
Svajakam viaźnia taksama moža spatrebicca dapamoha
Traŭmavanym ź vialikaj dolaj imaviernaści budzie nie tolki były asudžany, ale i tyja, chto jaho čakaŭ — samaje blizkaje koła. Im taksama moža spatrebicca psichałahičnaja dapamoha. I kali blizkija adčuvajuć, što ŭłasny resurs vyčarpany, lepš źviarnucca da śpiecyjalistaŭ jašče da vyzvaleńnia svajaka.
«Dobra zahadzia pačytać, što takoje traŭma i jak pavodzić siabie z traŭmavanymi členami siamji. A jašče dapamahaje prosta razmaŭlać ź inšymi ludźmi. Svajakami. Siabrami. Ludźmi z padobnym dośviedam. Sacyjalnyja kantakty — heta ŭsio, kali my chočam zmahacca z nastupstvami vyprabavańniaŭ», — raić Imkie Chansien.
Kolki času spatrebicca, kab pryjści ŭ normu?
Heta vielmi indyvidualna. Nino Machašvili kaža, što ŭ praktycy centra byli kiejsy, kali paśla traŭmatyčnaha dośviedu ŭžo praź miesiac u klijentaŭ nazirałasia stabilizacyja.
«Ale miesiac — heta minimum, patrebny dla adaptacyi. Ahułam, kali čałaviek nie źviartaŭsia da śpiecyjalistaŭ pieršapačatkova, i praź miesiac z vyzvaleńnia ŭ jaho nazirajucca takija simptomy jak biassońnica, apatyja, bieh ad realnaści i inšyja rečy, jakija vyklikajuć dyskamfort, — varta źviarnucca da śpiecyjalistaŭ. Pry mocnych rasstrojstvach buduć padklučanyja miedykamienty», — tłumačyć Nino.
Kudy źviartacca pa dapamohu? Niekalki karysnych spasyłak
Adnoj z samych dziejsnych arhanizacyj, jakaja dapamahała eks-źniavolenym na terytoryi Biełarusi, źjaŭlałasia «TajmAkt». Ciapier jana znachodzicca ŭ stanie likvidacyi i ŭ miežach krainy pracavać nie budzie. Taki los apošnim časam napatkaŭ vielmi mnohija niedziaržaŭnyja prajekty.
- Zasnavalnik «TajmAkta» Vasil Zavadski ciapier u Litvie, dzie praciahvaje pracu pad novym brendam — «Daktary za praŭdu i spraviadlivaść». Prajekt akazvaje miedyka-sacyjalnuju dapamohu paciarpiełym biełarusam.
Dahetul u krytyčnaj situacyi pa pradukty, adzieńnie, pradmiety asabistaj hihijeny ci novuju pracu byłyja asudžanyja źviartajucca ŭ dziaržaŭnyja centry sacyjalnaj abarony nasielnictva, jakija pracujuć u źviazcy z Čyrvonym Kryžom.
Praŭda, jak adznačajuć ekśpierty, z toj ža pracaj možna na niešta raźličvać tolki ŭ Minsku i rajonie, u maleńkich haradach z hetym pytańniem ciažka dla ŭsich słajoŭ nasielnictva. Častku abaviazkaŭ adaptacyi eks-źniavolenych na siabie biaruć manastyry i prarelihijnyja arhanizacyi (naprykład, Śviata-Jelisaviecinski).
- Prajekt «Samadapamoha». Ruskamoŭny sajt, raspracavany češskim instytutam psichičnaha zdaroŭja, dzie možna znajści infarmacyju pa pieršym krokam samadapamohi sabie ŭ vypadku psichałahičnaha razładu, a taksama kantakty prafiesijanałaŭ u pytańniach psichałahičnaha zdaroŭja. Što važna — u prajekta vialikaja kamanda ruskamoŭnych psichołahaŭ.
- Libereco. Niezaležnaja niamiecka-šviejcarskaja niaŭradavaja arhanizacyja, jakaja zajmajecca abaronaj praŭ čałavieka ŭ Biełarusi i Ukrainie, pracuje z tymi, kaho pieraśledujuć praź ich palityčnuju i hramadzianskuju pazicyju. Na ich sajcie možna znajści šmat karysnych kursaŭ: naprykład, jak abychodzicca z traŭmavanymi členami siamji ci siabrami (zapis na ich tut). Ëść navat śpiecyjalizavany tematyčny komiks, jaki raskazvaje, jak źmienšyć stres, zrazumieć traŭmu i asvoić niehvałtoŭnaje kamunikacyju. Na sajcie možna źviazacca sa śpiecyjalistami, jakija prapanujuć sacyjalna-psichałahičnuju dapamohu.
- Siervis jeZdaroŭje. Zručnyja anłajn-kansultacyi z daktarami, arhanizavanyja ŭ partniorstvie z Fondam miedycynskaj salidarnaści. Płacić ci nie, i kali tak, to kolki, čałaviek abiraje sam.
- Probono. Zbor karysnych inicyjatyŭ dla paciarpiełych u adnym miescy, a taksama mahčymaść zapisacca na biaspłatnuju psichałahičnuju kansultacyju.
- Viasna. Pravaabarončy centr, jaki dapamoža ź jurydyčnymi kansultacyjami i, pry nieabchodnaści, nakiruje ŭ dobryja ruki dla reabilitacyi.
Jak turma źmianiaje ludziej i što čakaje palitviaźniaŭ? Vialiki hajd ad psichołaha
Što za čamadan nosić kala Łukašenki jahony achoŭnik? Nie, tam nie jadziernaja knopka18
Kamientary